Tomasz_z_Akwinu---Suma_teologiczna_t10_Uczucia.pdf

ŚW. TOMASZ Z AKWINU

SUMA TEOLOGICZNA

Tom 10

_________________________

UCZUCIA

Przetłumaczył dr Jan Bardan,

objaśnieniami zaopatrzył

prof. o. Feliks W. Bednarski, O.P.

"Jak najgoręcej pragniemy, by z każdym dniem wzrastała liczba

ludzi czerpiących z dzieł Tomasza z Akwinu oświatę i naukę;

dotyczy to nie tylko księży i ludzi wielkiej nauki... Wielce też

sobie życzymy, by ze względu na potrzeby Chrześci-jaństwa

coraz więcej wydobywano skarbów z jego wskazań. Trzeba więc

jego pisma tłumaczyć i wydawać w jak największej ilości

języków..."

Papież Jan XXIII, 16 września 1960

(AAS. 25.X.1960)

NAKŁADEM KATOLICKIEGO OŚRODKA

WYDAWNICZEGO "VERITAS"

4-8, PRAED MEWS, LONDON, W.2.

ZAWARTOŚĆ TOMU 10

1. Przedmowa w sprawie terminologii dr Jan Bardan, prof. o. Wojciech Feliks Bednarski,

O.P.

2. Traktat: UCZUCIA (1-2, qu. 22-48)

3. Odnośniki do tekstu

4. Objaśnienia

5. Spis terminów objaśnionych

6. Bibliografia pomocnicza

7. Spis rzeczy

8. Spis tomów Sumy

PRZEDMOWA

W SPRAWIE TERMINOLOGII

Uczucia w życiu ludzkim są tym, czym żywioły w naturze: nieopanowane - są

siłą niszczycielską, opanowane przez rozum i należycie skierowane - stają się potężną

i niezastąpioną siłą napędową dla wszelkiej twórczości ducha ludzkiego. Wychowanie

uczuć, obok wychowania rozumu i woli, to jedno z głównych zadań etyki, a

szczególnie teologii moralnej. Pomijanie traktatu o uczuciach przez nowoczesnych

moralistów czy ograniczanie go do dwóch lub trzech stron stało się przyczyną, że

współczesna nauka o moralności jest tak oderwana od życia, niepraktyczna i

nieżyciowa. Św. Tomasz uniknął tego błędu przez włączenie na samym początku

drugiej części swej Sumy, zaraz po zagadnieniu celu ostatecznego i analizie czynności

ludzkiej, wielkiego traktatu o uczuciach, który stanowi prawdziwą perłę w etycznej i

psychologicznej literaturze świata. Traktat ten obejmuje 132 artykuły, ujęte w 27

zagadnieniach, poświęconych naprzód omówieniu wszystkich uczuć w ogólności, a

następnie poszczególnych ich przejawów, takich jak miłość i nienawiść pożądliwość i

odraza, przyjemność i przykrość, nadzieja i rozpacz, odwaga i bojaźń oraz gniew. W

każdym artykule tego traktatu wyczuwa się zdrowy i pogodny, ale trzeźwy humanizm

chrześcijański, którego św. Tomasz z Akwinu wraz ze swym mistrzem św. Albertem

Wielkim był pionierem i apostołem.

Niniejszy przekład będący owocem wspólnej pracy, zaczętej przed 10 laty od

nieśmiałych jeszcze prób młodego studenta oraz wykładowcy na Katolickim

Uniwersytecie Lubelskim, a podjętej na nowo w roku 1964, usiłuje oddać myśl św.

Tomasza z Akwinu wiernie, ale przystępnie tak aby i ci spośród czytelników, którzy

nie mają przygotowania w zakresie filozofii tomistycznej, mogli z pożytkiem dla

siebie zapoznać się i etyką uczuć św. Tomasza - tak doniosłą w pracy nad

udoskonaleniem własnego charakteru i wychowaniem młodzieży.

Najwięcej trudności w tłumaczeniu sprawiała terminologia, i to nie tyle z braku

polskich odpowiedników, ile raczej ich nadmiaru z jednej, a wieloznaczności

terminów łacińskich z drugiej strony. Słownictwo polskie w ogóle, a szczególnie w

dziedzinie uczuć posiada całe bogactwo odcieni, tak że nie jest łatwo wybrać taki

wyraz, który miałby znaczenie równie szerokie jak termin łaciński, a zarazem był

jednoznaczny. Chodzi zwłaszcza o podstawowe terminy, powtarzające się

wielokrotnie niemal w każdym artykule, takie jak: passio, motus, appetitus, potentia,

vis concupiscibilis et irascibilis, amor, delectatio itp. W tłumaczeniu tych i innych

terminów, zasadniczo usiłujemy iść drogą wydeptaną przez polskich tomistów takich

jak ks. A. Żychliński, prof. S. Świeżawski, ks. bp K. Kowalski, o. J. Woroniecki. W

niektórych jednak wypadkach, zwłaszcza gdy polscy tomiści nie są z sobą zgodni w

terminologii lub gdy ich terminy są niezrozumiałe musieliśmy szukać pomocy u

nietomistycznych polskich psychologów, strzegąc się jednak pilnie pomieszania pojęć,

o co nie trudno przy zapożyczaniu terminów z obcych systemów.

Poczuwamy się więc do obowiązku wyjaśnić Czytelnikom nasz sposób

tłumaczenia podstawowych terminów Akwinaty w oparciu o jego naukę.

Należy przede wszystkim pamiętać, że według św. Tomasza duch ludzki

posiada pewne zasadnicze uzdolnienia do gatunkowo różnych czynności, zwane

potentiae animae . Idąc za ogółem polskich scholastyków, wyrażenie to oddajemy

przez władze duszy lub - częściej - władze psychiczne . Akwinata wylicza pięć

rodzajów takich władz, a mianowicie: 1. Władze wegetatywne, a więc zdolność

odżywiania się, wzrastania i rozmnażania; 2. zdolność poruszania się przez zmianę

miejsca w przestrzeni; 3. zdolność do poznania zmysłowego - a) przy pomocy

zmysłów zewnętrznych, takich jak wzrok, słuch, smak, powonienie i zespół zmysłów

związanych wspólną nazwą dotyku (zmysł ciepła i zimna, nacisku, równowagi,

stawowy, ustrojowy itp.); b) przy pomocy czterech zmysłów wewnętrznych (zmysł

wspólny, zwany niekiedy świadomością zmysłową pamięć, wyobraźnia i zmysł

oceny); 4) zdolność do poznania umysłowego, czyli rozum; 5. zdolności pożądawcze,

które św. Tomasz nazywa appetitus , a które my idąc za innymi polskimi tomistami,

będziemy nazywać władzami pożądawczymi lub zdolnościami pożądania . Otóż

pożądanie może wypływać już to z natury, i takie św. Tomasz nazywa appetitus

naturalis , a my po polsku - pożądaniem naturalnym , względnie pożądaniem

przyrodzonym albo, celem uniknięcia wieloznaczności, pożądaniem wypływającym z

natury ; już to z poznania umysłowego (appetitus intellectualis seu voluntas , po polsku:

pożądanie umysłowe, czyli wola) ; już to z poznania zmysłowego (appetitus sensitivus ,

po polsku: pożądanie zmysłowe) . Zdolność do pożądania zmysłowego, czyli popęd

zmysłowy, może być według św. Tomasza dwojaka: jedna odnosi się do dobra lub zła

poznanego przy pomocy zmysłów w sposób bezwzględny (absolute) , to jest bez

względu na to, czy jego osiągnięcie lub uniknięcie wiąże się z trudem; druga odnosi

się do tego właśnie trudu. Pierwszą św. Tomasz za innymi scholastykami nazywa vis

concupiscibilis , drugą vis irascibilis ze względu na dwa najbardziej znamienne

przejawy obu tych zdolności, a mianowicie pożądliwość (concupiscentia) pierwszej

oraz gniew (ira) drugiej. Stąd większość polskich scholastyków pierwszą tłumaczy

„władza pożądliwa” , a drugą „władza gniewliwa" , nazywając równocześnie przejawy

pierwszej uczuciami lub namiętnościami pożądliwymi , przejawy zaś drugiej -

uczuciami względnie namiętnościami gniewliwymi .

Pomijając że wyrażenie „władza pożądliwa i gniewliwa” brzmi w języku

polskim tragi-komicznie ze względu na wielowiekowe nasze skojarzenia z

pożądliwością i gniewliwością różnych obcych nam władz politycznych, trzeba uznać,

że wyrażenie to jest fałszywe, np. w takich stwierdzeniach, że odraza, smutek czy ból

jest uczuciem pożądliwym, a nadzieja, rozpacz czy bojaźń jest uczuciem gniewliwym

lub, jeszcze gorzej, namiętnością pożądliwą. Przymiotniki, zakończone na „-iwy” w

języku polskim oznaczają pewną cechę przedmiotu, o którym ją orzekamy.

Tymczasem w języku św. Tomasza passio concupiscibilis czy passio irascibilis nie

oznacza cechy danego uczucia (nie twierdzi się np. jakoby odraza była pożądliwa, lub

rozpacz - gniewliwa), ale wyraża jedynie przynależność do władzy psychicznej, której

najbardziej znamiennym przejawem jest pożądliwość, względnie gniew. Świadczy o

tym użycie tych wyrazów u św. Tomasza w dopełniaczu, a więc „passiones

concupiscibilis et irascibilis”, a nie „passiones concupiscibiles et irascibiles”.

Ponieważ u św. Tomasza vis irascibilis to siła skłaniająca do dążenia ku dobru

trudnemu do zdobycia oraz do uniknięcia trudnego zła przy zdobywaniu tego dobra,

dlatego tę siłę, ze względu na jej dynamiczny charakter i zgodnie ze współczesną

psychologią, będziemy nazywali popędem zdobywczym lub popędem do walki .

Przejawy tego popędu mają swe źródło i swój kres w pewnych przejawach „vis

concupiscibilis” a mianowicie zaczynają się od miłości lub nienawiści, pragnienia lub

odrazy a kończą się radością lub smutkiem, przyjemnością, lub przykrością. Tak więc

vis concupiscibilis jest zasadniczą siłą w stosunku do popędu zdobywczego i dlatego

będziemy ją nazywać popędem zasadniczym lub ze względu na jej główny cel

„Popędem do przyjemności”.

Przejawy tych dwóch sił, czyli popędów, św. Tomasz nazywa passiones . Wyraz

ten ma bardzo szerokie znaczenie. Oznacza bowiem u scholastyków wszelki stan

bierny i wszelkie doznanie . Tak też będziemy ten wyraz tłumaczyć, gdy będzie u św.

Tomasza występować w znaczeniu najszerszym. Passiones w ściślejszym znaczeniu -

to nazwa poszczególnych przejawów obu wzmiankowanych popędów, takich jak

miłość i nienawiść, pożądliwość i wstręt, przyjemność i przykrość, nadzieja i

zniechęcenie, bojaźń, odwaga i gniew. Niektórzy polscy scholastycy wyraz passio w

tym ostatnim znaczeniu tłumaczą przez namiętność , inni - przez żądzę . W naszym

jednak przekładzie idziemy za najwybitniejszymi tomistami, a zwłaszcza za o. J.

Woronieckimn który w następujący sposób uzasadnia konieczność tłumaczenia

wyrazu: passio przez uczucie:

„Dla oznaczenia przejawów naszych władz pożądawczych zmysłowych, mamy

cały szereg wyrazów czy to rodzimych, czy też zapożyczonych z łaciny: ... uczucie,

popęd, skłonność, pożądanie, żądza, namiętność, wzruszenie, afekt, emocja ...

Najogólniejszym z tych terminów, obejmującym najrozleglejszą skalę wszystkich tego

rodzaju przejawów, jest uczucie, i nim też będziemy się najczęściej posługiwać

kierując się ... zasadą zdrowego rozsądku, którą już Horacy jasno sformułował,

mianowicie że o wyborze wyrazów decyduje zwyczaj, tj. potoczne znaczenie w

codziennej mowie. Termin uczucie już z racji swej etymologii dobrze odpowiada

pojęciu, które wyraża, oznacza bowiem czynność związaną z jakimś czuciem, czyli z

procesem fizjologicznym, którego w sobie doświadczamy, czyli czujemy.

Inne terminy nieraz nam się nasuną pod pióro ... Żaden z nich nie nadaje się

jednak do objęcia całej tej dziedziny, a już najmniej namiętność, która oznacza w

potocznej mowie silne podniecenie uczuciowe, do pewnego stopnia utrwalone w

charakterze. Wszak nikomu nie przyjdzie na myśl nazwać smutek, zniechęcenie lub

strach namiętnością. Często spotykane w naszych polskich przekładach oddawanie

greckiego pathe lub łacińskiego passio przez namiętność świadczy o nierachowaniu

się zupełnie z polskim językiem. ...Jedynym wyrazem polskim, który podobnie jak

pathe i passio obejmuje wszystkie zjawiska omawianej przez nas dziedziny, jest

uczucie („Katolicka Etyka Wychowawcza”, t. 1, s. 149-150) .

W każdym uczuciu św. Tomasz odróżnia trzy składniki: 1. pewne spostrzeżenie

jakiegoś dobra lub zła przy pomocy zmysłów. 2. pewne wzruszenie , czyli poruszenie

pożądania zmysłowego (motus appetitus sensitivi); i 3. pewną przemianę cielesną,

ujawniającą się np. w zarumienieniu się policzków, drżeniu, w wyrazie oczu itp.

Przechodząc do poszczególnych uczuć, najwięcej kłopotu sprawia w

przekładzie uczucie najbardziej podstawowe, a mianowicie miłość - amor . U św.

Tomasza wyraz ten ma bardzo szerokie znaczenie, oznacza bowiem nie tylko to, co

myśmy po polsku zwykli zwać miłością, ale wszelkie upodobanie w dobru poznanym,

czyli to, co my nieraz zwiemy sympatią, a nawet wszelką skłonność każdej rzeczy do

tego, co jej odpowiada. My także wprawdzie mówimy, że np. kwiaty lubią słońce,

wierzby - wodę itp., ale nasze wyczucie językowe wzdryga się nazwać miłością np.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: