W sensie szerszym cnotą jest każda w pełni rozwinięta sprawność człowieka w sferze woli czy intelektu, w sensie węższym jest nią sprawność do czynienia dobra moralnego, zwłaszcza do czynienia go stale i z radością, za cenę ofiar i wbrew wewnętrznym i zewnętrznym przeszkodom.
W zależności od źródła, natury i celu cnoty dzielą się na naturalne i nadprzyrodzone. Naturalne (roztropność, sprawiedliwość, męstwo, umiarkowanie) są zakorzenione w psychosomatycznej naturze człowieka i rozwijają się przez stałe ćwiczenie. Doskonalą one naturalny charakter i stanowią konieczną obronę przed pożądaniem i dominacją popędów. Cnoty nadprzyrodzone (wiara, nadzieja, miłość) ukierunkowują moralne i religijne bycie i działanie człowieka na bezpośredni udział w Trójcy Św.
Nazwa pochodzi od słowa cardo – zawias, co oznaczałoby, że cnoty te trzymają niejako nasze życie w pewnych konkretnych ramach, zawiasach.
W zasadzie wszystkie sfery ludzkiego życia osobowego wymagają usprawnienia, a więc potrzebne są w nich cnoty. Nas interesują cnoty usprawniające nasze postępowanie moralne. Wymienić tu można cztery podstawowe cnoty:
Roztropność Þ uzdalnia rozum praktyczny do rozeznania w każdej okoliczności naszego prawdziwego dobra i do wyboru właściwych środków do jego pełnienia.
sprawiedliwość Þ polega na stałej trwałej woli oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy.
męstwo Þ zapewnia wytrwałość w trudnościach i stałość w dążeniu do dobra. Umacnia decyzję opierania się pokusom i przezwyciężania przeszkód w życiu moralnym. Uzdalnia do przezwyciężania strachu, nawet strachu, przed śmiercią, do stawienia czoła próbom i prześladowaniom.
Umiarkowanie Þ polega na umiejętności panowania nad uczuciami przyjemnymi, przykrymi gdyż te uczucia mogą nas od obiektywnego dobra odwieść.
Te cztery cnoty są ze sobą wzajemnie powiązane, choć nie są sobie równe. Najważniejsza jest roztropność. Potem sprawiedliwość. następnie męstwo, a na koniec umiarkowanie.
W dzisiejszym świecie cnoty są mylone z wadami np. spryt, chytrość z roztropnością. Znajomość klasycznej koncepcji cnót wydaje się być rzeczą nieodzowną i musi leżeć u podstaw wykształcenia. To bowiem otwiera drogę do właściwego wychowania i zdrowej kultury.
Kieruje ona innymi cnotami wskazując im zasadę i miarę. Św. Augustyn definiował roztropność jako umiejętność poznania tego co dobre i do czego mamy dążyć, jak również tego co złe i czego mam unikać.
Etymologicznie łac. prudentia wywodzi się z dwóch słów: porro i videns, co oznaczało umiejętność widzenia dalej czyli przewidywania. Greckie fronesis- zaczerpnięta z filozofii Heraklita, gdzie oznaczała umiejętność zagłębiania się w zmieniającą rzeczywistość celem wykrycia rządzącego nią logosu - prawa:
Roztropność jest więc umiejętnością poznania środków, które prowadzić nas mają do obranego celu, który ostatecznie przyporządkowany jest dobru człowieka. Składniki roztropności:
Pamięć (memoria) - posługiwać się doświadczeniem, które mamy przechowywane w pamięci.
czytanie rzeczvwistnści (intellectus)
otwartość na rady innych (docilitas)– to umiejętność wysłuchania ludzi od nas bardziej doświadczonych.
domvślność (sollertia)- umiejętność odgadnięcia środka wiążącego dwie różne sprawy czy dwa lub więcej zdarzenia.
zdrowy sąd (ratio)- umiejętność właściwego rozumowania, w którym wykorzystujemy znajomość praw logiki. Musimy jednak pamiętać, że te prawa są ogólne. a my mamy do czynienia z konkretem.
przewidywanie (providentia) - najważniejszy i najtrudniejszy składnik roztropności.
oględność (circumspectio)- dopełnia umiejętność przewidywania w tym sensie, że wszystkiego nie da się przewidzieć. Trzeba więc zostawić sobie pewną furtkę na zdarzenia nieoczekiwane, tak by nie odwiodły nas od obranej drogi.
zapobiegliwość (cautio)- chodzi o takie przygotowanie działania, w którym dysponować będziemy środkami pozwalającymi na pokonanie ewentualnych trudności.
Według teologii scholastycznej jest to cnota, która przekazuje wiedzę o moralnym obowiązku i o konkretnym sposobie jego spełnienia. Z tego powodu jest to pierwsza z tak zwanych cnót kardynalnych. Zgodnie z Pismem Świętym ten jest roztropny, kto umie wyjaśnić swoją aktualną sytuację, kto umie rozróżniać duchy i kto zawsze czuwa, pamiętając o swojej śmierci i o powtórnym przyjściu Jezusa (Ps 90; Mt 25, 1-13; 1 J 4, 1)
Roztropność nie wyznacza celów naszego życia moralnego, lecz zakłada już ich istnienie. Zapewnia jedynie ich skuteczną realizację w konkretnym życiu.
Naturalny wymiar roztropności Þ zawarta w naturze zdolność wyboru celów i doboru środków (naturalna dojrzałość człowieka)
Nadprzyrodzony wymiar roztropności Þ nakłada się na wymiar ludzki (łaska na naturze)
Wiara Þ oświeca umysł co do celów i środków
Nadzieja Þ daje czujność eschatologiczną. Dzięki tej perspektywie potrafimy zrezygnować z pewnych dóbr.
Miłość Þ jednoczy nas z Bogiem, dzięki temu wartościujemy w świetle osoby Chrystusa.
Dar rady związany jest z roztropnością
Roztropność to cnota sumienia dobrze wychowanego. Sumienie jako pewien potencjał powinno być tak rozwinięte, aby jak najściślej przylegało do obiektywnego dobra. A skoro dobro dane jest nam zawsze w poznaniu, wobec tego samo poznanie musi być odpowiednio udoskonalone, to zaś dokonuje się dzięki roztropności.
Strategia moralna Þ zdolność przewidywania co może się zdarzyć, co wyniknie z mojego zachowania.
Sposób na życie Þ ukierunkowanie życiowe człowieka
Bystrość umysłu Þ związana jest z przenikliwością, zdolnością przewidywania
Roztropność to nie wiedza.
Przejawy roztropności:
1.trafna ocena sytuacji
2.przenikliwość umysłu
3.zdolność przewidywania (wyrasta z doświadczenia)
Fałszywe odmiany roztropności Þ dotyczą nieporządku celu (np. pieniądz stawiamy wyżej niż Boga – materializm) lub środków (cel dobry, ale on nie uświęca środków – oszustwo)
Nierozważność Þ pojawia się w momencie wydawania sądu
Niedbalstwo Þ występuje tam, gdzie nie zatroszczyliśmy się o coś, o co powinniśmy byli się zatroszczyć, a naszą głowę zaprząta akurat coś innego. Brakuje tu silnej woli dobra, która potrafiłaby utrzymać uwagę w czujności.
Niestałość Þ odnosi się do wykonania, zatrzymana została bez powodu jakaś czynność, która została już w sposób dojrzały rozważona i trafnie wybrana.
Według tomistycznej nauki o cnotach męstwo jest trzecią cnotą kardynalną, dzięki której człowiek w nadziei może stawić czoło klęskom i tragediom tego świata i pokonać trwogę, zwłaszcza lęk przed śmiercią. Męstwo jest podporządkowane roztropności, ponieważ nie powinno być bezsensowną brawurą.
Męstwo Þ zdolność wyboru dobra trudnego
Męstwo Þ stałość woli w obliczu niebezpieczeństwa
Konieczność:
1. Świat jest taki, że bez męstwa nie da się go opanować
2. Bez męstwa nie można być wyznawcą Chrystusa
3. Bez męstwa nie można być prawdziwym Jego świadkiem - dojrzałym chrześcijaninem
Męstwo zawiera znamię powinności, bez niego nie zrealizuje się przyjaźni z Chrystusem. Męstwo wiąże się z ryzykiem, z możliwością utraty czegoś. Męstwo może być jednorazowym aktem lub stanem trwającym jakiś czas.
Wiara Þ
Nadzieja Þ czyny mężne spełnione dzisiaj zaowocują przy przyjściu Pana.
Zaufanie Þ mówimy o męstwie Maryi, która zaufała
Roztropność Þ
Widać. że wytrzymywanie naporu wymaga więcej męstwa niż atak. Cnota męstwa, pojęta jako umiejętność wytrzymania naporu, jest nie tylko cnotą wyższą od ataku, ale również trudniejszą do zdobycia. Człowiek rzadko patrzy daleko przed siebie, chętniej ceni mniejsze dobro. łatwe do zdobycia, niż większe, które jest odległe i niepewne
Pełnią męstwa jest heroizm, szczytem heroizmu jest męczeństwo.
Heroizm Þ gotowość do poniesienia ofiar materialnych i duchowych łącznie z ofiarą z życia. Czasem bohaterstwo (heroizm) jest cichą codziennością.
Męczeństwo Þ dobrowolne i mężne przyjęcie śmierci zadanej z nienawiści do prawdy chrześcijańskiej w celu dania świadectwa.
Kryteria męczeństwa Þ (1) dobrowolność, (2) ze względu na Jezusa, (3) danie świadectwa
Męstwo jest stanem środka – nadmiar powoduje zuchwałość (ta łączy się z zarozumiałością), brak powoduje tchórzostwo
11 Cnota męstwa – dar męstwa w Duchu Św.
Cnota jest darem i towarzyszy jej dar męstwa, ponieważ pewne czyny przekraczają zdolności naturalne człowieka. Źródłem męstwa jest moc Boża. Bóg daje siłę do świadectwa. Dojrzałość chrześcijańska to opanowywanie impulsów niższych (strachu, rozpaczy).
Umiarkowanie, czyli wstrzemięźliwość, stawia granice i w ten sposób pozwala porządkować dążenia człowieka do zachowania życia i gatunku.
Umiarkowanie w jedzeniu i pici, słowie...
Wolność nie polega na tym, że człowiek może robić co chce, wolność w ścisłym sensie to autodeterminacja, czyli umiejętność zdeterminowania samego siebie do działania w oparciu o cel który dobrze z różnych stron rozpatrzyliśmy. oraz środki. które roztropnie dobieramy. Wtedy rzeczywiście jest wolność, a nie jej pozór. A tymczasem nieprawdopodobny wprost zalew pornografii uderza w rozum, czyniąc człowieka. bezsilnym i otępiałym, szczególnie gdy odbiorcą jest młodzież. Demokracja, stanowiąca zwyrodnienie polytei, obliczona jest na ploretariat, który wprawdzie może wybierać to, co chce, tylko że co to za wybór. jeśli człowiek słabo sobie zdaje sprawę z tego, co robi . co wybiera.
Inklinacja do przekazywania życia rozpatrywana jest w aspekcie relacji międzyludzkich, łączy się przede wszystkim z poczęciem nowego człowieka. Niewątpliwie samo poczęcie jest czymś dobrym, rodzi się człowiek, gorzej gdy poczęty jest przez kogoś zbyt młodego albo jeśli pochodzi z nieprawego łoża, bo wówczas dziecko może się stać niechcianym:, a wtedy krok tylko do aborcji. czyli de facto - zabójstwa.
Z pewnością ten problem jest nie tylko poważy, ale i delikatny, stanowi zarówno treść naszych wewnętrznych przeżyć, jak i niestety, materiał dla przetargów politycznych, ideologicznych, nie mówiąc już o szalonych zyskach płynących z takich czy innych publikacji.
Podstawą życia moralnego jest umiejętność właściwego używania rozumu, bo tylko w ten sposób zobaczyć możemy obiektywne i słuszne dobro. W przeciwieństwie do zwierząt nie mamy instynktu, który by precyzyjnie regulował wykonywane czynności. Nie mając instynktu musimy się zdać na rozum, bo tylko rozum jest zdolny zobaczyć cel i doskonałość, tylko on może nas wewnętrznie uporządkować, zachowując stosowną hierarchię. Nie chodzi tu o jakąś gloryfikację rozumu, bo rozum człowieka jest relatywnie niezbyt doskonały. o czym często możemy się przekonać, ale lepszej władzy nie mamy. Zamiast więc całkowicie zwątpić w rozum. lepiej jest go rozwijać. Rozwijanie rozumu w celu uporządkowania czynności zmierzających do wytworzenia czegoś należy do zakresu sztuki. porządkowanie poznania dla samego poznania - do zakresu nauki, natomiast porządkowanie życia uczuciowego - to jest już sfera moralności. Uczucia są związane z moralnością bo mamy z nim: mnóstwo kłopotów. W naturze bowiem uczucia są już wyregulowane w ten sposób, że przyjemność jest oznaką dobra. strach zaś - oznaką zła. Natomiast wiemy dobrze, że naszej przyjemności wcale nie musi odpowiadać obiektywne dobro, tak jak przykrości - zło.
Żeby się przedrzeć przez te uczucia, aby zobaczyć, jakie realne dobro lub zło im odpowiada, nie mniemy tego zrobić na podstawie uczuć, ani na podstawie poznania zmysłowego. pozostaje rozum. Życie uczuciowe człowieka jest bardzo rozbudowane - nie jest to tylko warstwa psychologiczna. Można wyróżnić jakby dwa ruchy czy nastawienia w stosunku do przedmiotu
1. Ruch DO - źródłem wewnętrznym jest miłość
2. Ruch OD – źródłem wewnętrznym jest nienawiść
Z miłości na poziomie bardziej zmysłowym rodzi się pożądanie, z nienawiści - wstręt.
Nienawiść jest wtórna wobec miłości, bo nienawidzimy tego co przeciwne jest czemuś, co kochamy.
Oprócz tych uczuć są jeszcze inne, zwane popędliwymi lub bojowymi. Pojawiają się one wtedy, gdy albo trudno jest nam osiągnąć to , czego pragniemy, albo trudno jest uniknąć tego, do czego czujemy wstręt lub odrazę. Nad uczuciami musimy umieć panować, ale nie w sposób, że je w sobie zupełnie zdusimy, jak sądził Platon, lub stoicy, raczej chodzi o ich właściwe wykorzystanie jako sił napędowych czy to dla połączenia się z dobrem, czy też nieuleganiu złu. I dlatego potrzebne są cnoty, z których pierwsza będzie dotyczyć głównie umiejętnego panowania nad przyjemnością: umiarkowanie, druga zaś nad uczuciem strachu - męstwo.
Inklinacja do zachowania życia i jego przekazywania jest w nas z natury najsilniejsza. Brak zaspokojenia głodu lub pragnienia wiąże się z bardzo silnym uczuciem przykrości. zaspokojenie, przeciwnie, z bardzo, silnym uczuciem przyjemności.
asceza (gr. askesis – ćwiczenie, wyrzeczenie się) oznacza w popularnej filozofii stoickiej uwolnienie się od przywiązań do świata, aby osiągnąć wolność i niewzruszoność mędrca.
Chrześcijańska asceza nie jest pogardą dla świata i ucieczką od niego.
Chrześcijańska asceza nie jest samym tylko ćwiczeniem moralnym zwalczającym wszystkiego, co grzeszne, aby osiągnąć niczym nie zmaconą harmonię różnych sił człowieka.
Chrześcijańska asceza nie jest ascezą rytualną, w której człowiek składa ofiary bóstwu, przybliżając się w ten sposób (w swoim mniemaniu) do Boga.
Chrześcijańska asceza nie jest wyparciem się swojego ja – podmiotu w celu tajemniczego wniknięcia w bóstwo.
Chrześcijańska asceza musi być chrześcijańską interpretacją ludzkiej egzystencji jako całości. Człowiek uprawia ascezę, gdy staje w obliczu śmierci, gdy razem z Jezusem, wypowiada “tak” wobec podlegania prawu śmierci i gdy to “tak” egzystencjalnie realizuje, dobrowolnie decydując się na stopniowe obumieranie przez całe życie.
Sprawiedliwość Þ zdolność oddawania każdemu tego co się mu należy. Nie jest łaską, tak jak pozostałe cnoty kardynalne. Jest to powinność. Sprawiedliwość reguluje i buduje relacje między osobami, ma charakter społeczny. Pierwszym wymogiem sprawiedliwości jest uszanowanie godności człowieka. Godność to coś, co się każdemu pierwotnie należy.
Podstawą sprawiedliwości musi więc być dostrzeżenie dobra, jakie należy się człowiekowi sobie.
Św. Tomasz wprowadza hierarchię wartości, ku którym powinniśmy być zwróceni: (1) Bóg, (2) własne dobra duchowe, (3) bliźni, (4) własne ciało.
Np. w zakresie mowy dotyka problemu prawdy i kłamstwa. Realny rozwój człowieka opiera się na dążeniu do realnych celów - prawda ma tu znaczenie kluczowe. Kłamstwo jest fałszem zamierzonym. Istotą kłamstwa jest zazwyczaj chęć posłużenia się innym człowiekiem. czy to w celach osobistych, czy politycznych, czy gospodarczych
sprawiedliwość zamienna Þ dotyczy relacji pomiędzy indywidualnymi ludźmi (np. ja sprzedaje, ty kupujesz, ustalamy cenę). Równość ma tutaj charakter ściśle matematyczny.
sprawiedliwość legalna (iustitia legalis) lub współdzielcza Þ nazywana ogólną, nakazuje indywidualnym jednostkom podporządkować swoje działania dobru wspólnemu państwa. Dobro wspólne różni się od dobra człowieka indywidualnego nie tylko ilościowo, lecz także jakościowo. Wobec państwa mamy 2 zobowiązania – świadczyć finansowo (podatki) i świadczyć na rzecz obronności (bronić ojczyzny)
Św. Tomasz Þ “Podobnie, jak ręka wyciąga się instynktownie w przypadku zagrożenia cięciem ostrym narzędziem, aby być cięta zamiast całego ciała, tak obywatel ma obowiązek wystawić się na niebezpieczeństwo śmierci, aby ocalić całość dobra publicznego” (Summa Theologicae, Ia, q. 60, a. 5)
Pablus