JAKUB BURCKHARDT (1818-1897)
● perspektywa historii stylu i historii kultury są ze sobą związane
● zauważenie już przez Winckelmanna pojęcia stylu, który manifestuje się w różnych dziedzinach twórczości danej epoki
● istnienie pojęcia ducha danej kultury w filozofii Hegla
● obserwacja zabytków, literatury itd. prowadzi do wyłaniania elementów wspólnych dla różnych dziedzin
● teoria istnienia stylu objawiającego się w całej kulturze – kontynuacja myśli Hegla
● Burckhardt widział siebie jako badacza-empirystę, interesowała go analiza dzieła oraz konkretny materiał historyczny, deklaracja dystansu wobec filozofii Hegla
● na zasadzie empirycznych badań Burckhardt przyznać musiał w efekcie rację teoriom Hegla, mówiącym o istnieniu ducha danej epoki
● profesor historii w Bazylei
● nauczyciel Heinricha Wölfflina
● napisał książę Czasy Konstantyna Wielkiego -> sztuka poprzez pryzmat historii kultury
● opus magnum – Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia
● jego rozważania o estetyce sztuk pięknych nie doczekały się publikacji
● pośmiertnie ukazała się monografia Rubensa
● znany przede wszystkim jako historyk kultury; jego rozważania estetyczne, które prowadziły do przyznania sztukom pięknym odmiennego statusu niż w jego historii kultury pozostały nieznane
● tematy, motywy, sposób przedstawiania, jak np. realizm czy naturalizm, odbijają w sztuce tendencje ogółu kultury
● sztuka jedynie odzwierciedla kulturę, a nie ją tworzy
● niski status sztuki sprowadzonej do roli zwierciadła dla tendencji w kulturze
● fenomen jakości estetycznej nie wyrasta z historii kultury, jest z natury rzeczy ahistoryczny, wynika z jakiegoś pierwiastka duchowego w człowieku
● bezpośrednie przeżycie podstawą percepcji dzieła
● przeżycie takie niezależne jest od kontekstu historycznego
● dualne pojęcie o sztuce
● Burckhardt nie znalazł formuły na to, by dokonać kompilacji tych teorii
● wyróżniał pierwiastek idealny w sztuce
● stałe, niezmienne dyspozycje tkwiące w człowieku, niezależne od ogółu kultury
● wizja historii sztuki zawsze wynika z rozpoznania współczesności
● okres Wiosny Ludów – epoka przełomu kulturowego, przesilenia, kryzysu – kończy się nowożytność zapoczątkowana przez renesans – charakter epoki przejściowej
● przemaganie się dwóch formacji kulturowych (ancien regime i nowoczesne ruchy polityczne XIX wieku)
● stąd wynikać mogło zainteresowanie czasami Konstantyna Wielkiego, epoką podobnego przesilenia pomiędzy starożytnością a wczesnym średniowieczem
● renesans rodzi się na drodze wyjścia ze średniowiecza
● Cicerone, 1885 – przewodnik do przeżywania dzieł sztuki we Włoszech; obejmował najcenniejsze zabytki, architekturę, malarstwo, rzeźbę (pomoc w doznaniu estetycznym i przeżywaniu dzieł)
○ omówienie dzieł skupiające się na umiejscowieniu obiektu w kontekście dziejowym – spojrzenie historyczne
○ perspektywa estetyczna
● Sztuka budownicza renesansu
● w najważniejszym dziele, książce o kulturze włoskiego odrodzenia, Burckhardt nie umieścił zagadnienia sztuki – nie potrafił znaleźć odpowiedniej formuły
● Burckhardt popadł w heglizm próbując nadać syntetyczny charakter teorii kultury
● proces rozwoju ducha odbijający się w kulturze
● wnioski wyprowadzone z obserwacji – wyższy poziom (duch) -> zmierzanie do wolności
● etap przejściowy – teologia katolicka
● etap wyższy – protestantyzm – wyzwolenie się myśli z dogmatyzmu
● renesans był epoką, w której nastąpiło przejście od ducha religijnego do świeckiego
● kontrreformacja hamowała rozwój ducha i była siłą uwsteczniającą
Układ Kultury odrodzenia we Włoszech:
Rozdział pierwszy: Państwo jako dzieło sztuki
Rozdział drugi: Rozwój jednostki
Rozdział trzeci: Odrodzenie starożytności
Rozdział czwarty: Odkrycie świata i człowieka
Rozdział piąty: Życie towarzyskie i uroczystości
Rozdział szósty: Obyczaje i religia
Podaj układ Kultury odrodzenia we Włoszech i określ miejsce sztuki w modelu historiografii J. Burckhardta.
Po raz pierwszy najważniejsze dzieło szwajcarskiego uczonego, pod tytułem Kultura odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia, ukazało się w roku 1860, początkowo nie napotykając na większe zainteresowanie, a z czasem stając się jedną z najbardziej klasycznych rozpraw traktujących o renesansie, która miała znamienny wpływ na dyskusję intelektualną w drugiej połowie XIX w. i w wieku XX, wywołując także liczne reakcje polemiczne. Burckhardt widział siebie jako badacza-empirystę, daleki był od filozofii i idealistycznej szkoły Hegla – wolał skupiać się na badaniu konkretnych zabytków, dzieł sztuki czy literatury. Był przy tym niezwykle wrażliwy na sztuki plastyczne, chociaż jego przemyślenia estetyczne pozostały w cieniu koncepcji historii kultury. Empiryczne studia Buckhardta, choć tak dalekie od teoretycznych dociekań filozoficznych, musiały doprowadzić go do przekonania o integralności kultury, w ramach której, w różnych dziedzinach działalności człowieka, manifestują się zbliżone tendencje stylowe i umysłowe. Tym samym, chcąc nie chcąc, popadł w heglizm podkreślający istnienie ducha danej epoki. Jako że kształt refleksji na temat przeszłości nierzadko warunkowany jest krytycznym namysłem nad współczesnością, Burckhardt, któremu przyszło żyć w burzliwej dobie Wiosny Ludów i włoskiego Risorgimento, zdawał się być szczególnie zafascynowany budzeniem się ducha wolności w umysłowości narodów wczesnego renesansu. Początku epoki i przełomu kulturowego odgradzającego średniowiecze od odrodzenia upatrywał w przejściu od ducha religijnego do świeckiego, a więc wyzwolenia się spod jarzma uwsteczniającej scholastyki na rzecz wolności myśli, indywidualizmu, otwarcia na świat. Pełna niepokoju sytuacja polityczna połowy XIX w. uprzywilejowywała refleksję nad początkiem nowożytnej państwowości, jaki miał miejsce w rozproszonych republikach włoskich. Należy pamiętać, że filozofia państwa była u progu odrodzenia zasadniczo nowym i istotnym obszarem myśli, który potrzebował wypełnienia pustki po odrzuceniu supremacji Kościoła i koncepcji władzy pochodzącej od Boga. Na takim gruncie zrodziły się dzieła: Il principe Machiavelliego, Utopia Morusa, czy Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej Jeana Boudina. Nie dziwi więc fakt, że opus magnum Burckhardta otwiera rozdział o znaczącym tytule Państwo jako dzieło sztuki. Kolejne rozdziały to: Rozwój jednostki, Odrodzenie starożytności, Odkrycie świata i człowieka, Życie towarzyskie i uroczystości, oraz Obyczaje i religia. Jak widać, do najistotniejszych obszarów kultury określających zasadniczo charakter epoki zalicza Burckhardt rodzącego się ducha państwowości, indywidualizm, ideę powrotu ad fontes, obyczajowość i religię. Mieczysław Brahmer we wstępie do polskiego wydania kompozycję dzieła określił metaforą: „jak w renesansowym zamku na skrzydłach znalazły się dwie baszty – państwo i religia; na frontonie fasady miejsce centralne przypadło apoteozie wyzwolonej jednostki”. W tak zarysowanym obrazie epoki zwraca uwagę brak podjęcia tematu sztuki, co nie jest naturalnie przypadkowym pominięciem. Burckhardt bowiem poszukiwał odpowiedniej formuły swojej koncepcji sztuki, ale zdaje się, że nie zdołał jej odnaleźć. Już w pierwszym akapicie Kultury odrodzenia we Włoszech pisze Burckhardt, że zamierzał „największą lukę tej książki wypełnić osobnym dziełem: Sztuka renesansu; zamiar ten w drobnej tylko mierze dał się urzeczywistnić”. Koncepcja integralności kultury jaką stworzył Szwajcar w swoim największym dziele, i która stała się jego wizytówką w świecie nauki, zakładała przypisanie sztuce rolę odzwierciedlania tendencji, które występowały na wyższym poziomie kultury, a sztuka miałaby być jakoby tylko wtórnym systemem modelującym J Nawet literatura zagwarantowaną miała wyższą pozycję – wątki piśmiennicze miały wyprzedzać bowiem ich realizacją artystyczną. W takim syntetycznym ujęciu kultury, status sztuki sprowadzony został jedynie do odzwierciedlania prądów charakterystycznych dla epoki. Sam Burckhardt jednak niewątpliwie dostrzegał słabość takiego usytuowania sztuki, jakoby na peryferiach właściwych procesów rządzących kulturą. Znacznie mniej znane są jego przemyślenia z zakresu estetyki, których badacz nie zdołał skompilować w jedną, zwartą koncepcję o charakterze koncyliacyjnym względem integralności kultury i autonomii sztuki. Niemniej jednak wiadomo, że dostrzegał on w sztuce pierwiastek idealny, niezależny od procesu historycznego i ogółu zastanej rzeczywistości, wyraz duchowych właściwości ludzkiego umysłu, dążących do realizacji w twórczości artystycznej. Podstawą doświadczania dzieła sztuki było bezpośrednie przeżycie, co odzwierciedla się we wcześniejszym niż Kultura odrodzenia, choć znacznie mniej rozpowszechnionym dziele Cicerone – swoistym przewodniku po Włoszech (uwzględniającym zabytki architektury, malarstwo, rzeźbę), który miał pomagać w odpowiednim odbiorze i recepcji dzieł sztuki, w ich właściwym przeżywaniu i estetycznym doznawaniu. Chociaż miejsce sztuki w syntetycznie wypracowanej historiografii Burckhardta jest jak gdyby poboczne, w istocie jego poglądy charakteryzuje dwubiegunowość, której niestety nie udało się Szwajcarowi połączyć w jedną teorię.
Kulturowe uwarunkowania sztuki a jej autonomia: określ dwubiegunowość refleksji Burckhardta
historyofart11