JanNitecki
słowniczek
PRZYSŁÓW
Ba
Warszawa 1993
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Projekt okładki, strony tytułowej i ilustracje
Jerzy Flisak
Redaktor
Maria Górbiel-Ziólkowska
Redaktor techniczny
•Ąfonika Rudnik-Kulikowska
Korektor
Marek Biegalski
t l •
Mwpli^^^^ ki9kw^^
Vmw^w
Wfc(° p^W^
^ \w^nu ^r^ ^ ^^
/n^ p a w i w vi i ^wy.i/i.
Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
ISBN 83-02-05126-8
Wydanie pierwsze
Ark. druk. 5,5/32
Papier offset, kl. III, 70g
Zakład Usług Wydawniczo-Poligraficznych „Bratex"
Druk: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
ul. Pokoju l, 43-400 Cieszyn
Pamięci
Profesor Jadwigi Nowak
Spis treści
WSIe? ................................. 7
Szkoła ................................. 13
O nauce, mądrości i sposobach uczenia się ........... 15
O trudzie pracy nauczyciela i metodach wychowawczych .... 23
Rady i wskazania dla dobrego sprawowania ........... 30
O wadach i o przywarach uczniowskich ............. 41
Wesoła szkoła, czyli o żartach, wesołości i swawoli ....... 48
Przysłowia i porzekadła szkolne ................. 51
Zdrowie ................................ 55
O zdrowiu jako wartości i profilaktyce zdrowotnej ....... 57
O chorobie i leczeniu ....................... 59
O złych i dobrych nawykach żywienia .............. 63
O nałogach, a w szczególności o pijaństwie ........... 66
Wiara, religia ............................. 71
O Bogu w życiu ludzkim ..................... 73
Pouczenia dla wierzących ..................... 76
Wskazania moralne z etyki chrześcijańskiej ........... 82
O grzeszności i zakłamaniu moralnym .............. 85
O składnikach wiary i rzeczach ostatecznych .......... 94
Życie społeczne, moralność .................... 101
O radościach i smutkach życiowych ............... 103
O wartościach moralnych w życiu społecznym .......... 107
O wadach ludzkich i przywarach żyda społecznego ...... Ul . Weton
Uwagi i nauki życiowe .............. 121 » Wstęp
Człowiek obywatel 1 patriota ............... ,33
O ojczyźnie, Polakach i umiłowaniu ziemi ojczystej 135
O wartościach obywatelskich i patriotycznych ' ' ' 137 ł
O problemach państwa i obywateli ............ IAQ »
Praca .... &
•••••••••••••••••••......... 147 l
O pracy jako wartości w życiu ludzkim .... 140 'J
Praca w świetle wiary ............''''' „-, '-f
Jak pracować i gospodarzyć .....'''''''' ,,, m
O lenistwie i złych nawykach w pracy . . . . KB Przysłowia są trwale zakorzenione w ojczystym języku; wzboga-
„ „ •••••....... ^^ ^ swoją urodą, Jędmością", mądrością i humorem.
'''"''''"''•••••• • •••••••....... 163 } Posługując się przysłowiami, chętnie, choć niekiedy mimowol-
0 rodzicach, dzieciach i wychowaniu w rodzinie . ........ i65 f nie, pouczamy, ostrzegamy, piętnujemy, radzimy czy wyjaśniamy.
O rodzinnych problemach .................... [ ^Q • Sprawiają to specyficzne cechy tego, w zasadzie jednozdaniowego,
Ważniejsze źródła ^ tworu językowego, jego właściwości praktyczne i użytkowe oraz
'''''•••••••••••••• 175 • funkcje społeczne. Do szczególnych cech przysłowia należy jego
^1 alegoryczność, obrazowość, charakter dydaktyczny, niezmienność
^^ treści i powszechność występowania. Prawie każde z nich ma pe-
» wien sens moralny, pouczający, bo zawsze zawiera ono jakiś na-
kaz lub zakaz, czy przestrogę, jak należy lub nie należy postępo-
! wać. Te cechy sprawiły, iż przysłowia uznano za wyraz „mądrości
» narodów".
i Z innych cech, spotykanych często w przysłowiach, wyróżnić
(można prostotę, dosadność i żartobliwość.
Prostota przysłowia wyraża się zwięzłością, lapidarnością, wy-
razistością i rymem, ułatwiającym łatwe zapamiętywanie (Mile
' blizny dla ojczyzny; I w kościele grzesznych wiele; Lepsza cnota niż
• wór złota).
Dosadność przysłowia polega na celności wypowiedzi, a nieraz
: także uszczypliwości, trafiającej w samo sedno ludzkich wad
y i przywar (Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje; Trafiła kosa
i na kamień: Nie pomoże bielidio, kiedy baba straszydle).
f
Żartobliwość przysłowia często jest związana z dosadnością,
refleksyjnością, oddającą w sposób zabawny, komiczny i dowcip-
ny różne sytuacje życiowe, a także ludzkie zachowania, postawy,
ułomności charakteru. Humor niektórych przysłów ma niekiedy
zaskakującą puentę (Zachciało się kozie męża, poszła za wilka;
Poślij osła, za nim trzeba posła).
Przysłowia same się zachwalają w sposób nie budzący wątpli-
wości. Próbą tego samochwalstwa mogą być stwierdzenia:
Kto się trzyma przysłów, ten się mądrym stanie,
bo przysłowia dobrze uczą, trzeba zważać na nie.
Przysłowia były i będą zawsze mądrością narodów.
Idąc tropem tych mądrości ludowych, zacząłem się zagłębiać
w bogate zbiory przysłów polskich. W jednym z zakurzonych
tomów natrafiłem na myśl: Najdroższy klejnot młodości dobre
wychowanie i pilne ćwiczenie. To właśnie przysłowie było inspiracją
do napisania tego słowniczka.
Książka zawiera przysłowia i wyrażenia przysłowiowe zgrupo-
wane w 28 działach tematyczno-problemowych. Wybór jest adre-
sowany do Czytelników bez względu na wiek, płeć, doświadczenie
życiowe i percepcję intelektualną. Każdy - komu bliskie są sprawy
szeroko pojętej edukacji, samopoznania i samowychowania, po-
prawnych kontaktów międzyludzkich, kreowania własnej osobo-
wości - wiele w nim znajdzie dla siebie.
W przysłowiach utrwaliły się najbardziej uniwersalne normy,
ideały i wartości. Często wywodzą się one z treści Biblii, z mądro-
ści starożytnych i z dzieł klasyków literatury. Są one kulturowym
poradnikiem, pełnym zdroworozsądkowej mądrości, obfitującym
w wartościowe rady, wskazówki i pouczenia. Wartości edukacyjne
i praktyczna użyteczność przysłów sprawiają, iż mogą one spełniać
różnorodne funkcje w działalności wychowawczej szkoły, domu
rodzinnego, a także w samowychowaniu ludzi młodych. To przy-
słowiowe „ziarno pszeniczne" dla szkoły i wychowawców może
stanowić środek do uatrakcyjnienia pracy dydaktyczno-wycho-
wawczej. Postawy i wartości ukazane w przysłowiach powodują, iż
mają one swoisty sens dydaktyczny. Ich refleksyjność i metafo-
ryczność łączą rozum z wyobraźnią, myślenie z poznawaniem.
Znajomość wartościowych przysłów (Złota wytopionego z żużlu
myśli ludzkiej) może poszerzyć wiedzę o człowieku i kontaktach
między ludźmi, służyć wzbogacaniu własnej osobowości, a także
prowadzić do samopoznania. Ich twórcza kontemplacja może
pomóc w rozwiązywaniu problemów szkolnych i życiowych,
wyzwalać potrzebę doskonalenia, zwiększać wrażliwość na świat
oraz czynić życie pełniejszym i bogatszym. Lektura przysłów
może być czynnikiem poszerzającym wyobraźnię i odgrywającym
swoistą rolę w świadomym wyborze wartości rozwijających uczu-
cia społeczno-moralne. Ma to znaczenie dla określenia swojego
miejsca i roli w życiu społecznym, kształtowania charakteru
i stosunku do świata. W tym zakresie wartości edukacyjne przy-
słów są nieprzebrane. Można nimi ilustrować różne sytuacje
wychowawcze, przekazywać wzory i ideały współżycia społeczne-
go, wytykać wady i ułomności charakteru ludzkiego.
Przysłowiami zgłębia się sens takich pojęć, jak: etos pracy,
uczciwość, szacunek dla osób starszych, godność, wytrwałość, od-
powiedzialność, dobro, miłość bliźniego, przyjaźń. Przysłowia sta-
nowią czynnik wychowania społeczno-moralnego przez demasko-
wanie obłudy, fałszu i pozorów; przez ośmieszanie pochlebstwa,
pieniactwa, skąpstwa, plotkarstwa czy grubiaństwa; przez napięt-
nowanie zawiści, podłości, kradzieży, oszustwa czy pijaństwa. Ta-
kich i wielu innych grzechów społecznych nie oszczędzają. Z uwagi
na formę literacko-językową i refleksyjną Żartobliwość są bliskie
uczniom. Bogactwo językowe, barwność, różnorodność, aluzyj-
ność i wieloznaczność poszerzają i wzbogacają zunifikowany
często, a nawet zwulgaryzowany obszar języka uczniowskiego.
Przyjęta jako przysłowie myśl Jana Zamoyskiego: Zawsze takie
Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży wychowanie to piękne
wskazanie z wieku XVI aktualne do dzisiaj.
Historia wychowania zawiera w sobie wielość i różnorodność
kierunków oraz prądów wychowawczych. Zmienność, złożoność
i rozległość tej problematyki zmusza częstokroć wychowawców do
szukania jednoznacznych stwierdzeń, które sprawdziły się w prak-
tyce pedagogicznej i które są nacechowane trwałością oraz życio-
wym rozsądkiem. W tych poszukiwaniach pomocną może okazać
się rada, sprzed prawie pięciu wieków, Biernata z Lublina, która
weszła w przysłowia: Bierz radę od przypowieści [przysłów], nie
potępiaj ich prostości. Uznanie zdroworozsądkowej wiedzy, tak
potrzebnej we współczesnym życiu, popularyzują pedagodzy-kla-
sycy tej miary, co Celestyn Freinet.
Przysłowia mogą być pomocne w rozładowywaniu konfliktów
szkolnych i napięcia emocjonalnego. Wesołość i radosny śmiech
w szkole to oznaka jej normalności i dobrze pojętego autentyzmu
wychowawczego. Wesołość i humor nauczyciela będą go czynić
uczuciowo bliższym dla jego podopiecznych. I o tym mówią
przysłowia:
Kto się nigdy nie śmieje, od tego zimno wieje.
Zawżdy trwalszy owoc dowcipu niż siły.
Dowcip bystry do wszystkiego sobie ułatwi drogę.
Lektura tej książki może stanowić źródło wiedzy poznawczej
i wskazań moralnych, przydatnych do kształtowania postaw
i hierarchii wartości.
Z myślą o ludziach młodych zawarte są w tym wyborze
przysłowia i wyrażenia żartobliwe, przysłowia i porzekadła szkol-
ne z dużą dozą humoru, tak potrzebnego dla pełnej afirmacji
życia. Zrozumiałe, że wesołość i żart muszą się mieścić w katego-
riach estetycznego umiaru i taktu. Dobry żart ma określone
granice. Humor ma wartość wtedy, kiedy jest podawany finezyj-
nie, kiedy nie rani.
Ten się najbardziej cieszy, kto uciechą nie grzeszy.
Daj, Boże, żartować, aby nie kaleczyć.
10
Z żartem jak ze solą, nie przesadź, bo bolą.
Grube żarty, cienki rozum.
Gdy śmiech w zwyczaj przechodzi, fałszu lub głupoty dowodzi.
Rodzaj śmiechu, w którym są znamiona drwiny i szyderstwa,
złośliwego sarkazmu i zjadliwej ironii, a także rozpasanej weso-
łości to patologia humoru, która nie powinna mieć miejsca w życiu
szkolnym i pozaszkolnym. Przysłowie mówi: Nikt nie broni weso-
losci, byle byla w poczciwości. Należy radować się śmiechem „spra-
wiedliwych", unikając przy tym „grzeszenia uciechą". Śmiech
i wesołość wyjdą na zdrowie, gdy nie będą ranić, poniżać i urażać.
Śmiech ma poprawiać obyczaje, odprężać psychicznie, rozładowy-
wać konflikty, zmuszać do działania, wskazywać bzdurę, ujawniać
głupotę, a także odstraszać od czynienia zła.
Wybór w dużej mierze zawiera przykłady poprawnej interpre-
tacji przysłów w wersji autorskiej ich zbieraczy i przysłowioznaw-
ców. Bezpośrednie, źródłowo-kulturowe tłumaczenie wielu przy-
słów pozwala na przybliżenie Czytelnikom mentalności i języka
XIX i początku XX wieku. Jest to język trafiający w sedno
ludzkich spraw, pełen urody, barwnych zwrotów i trafnych syno-
nimów, które jeszcze współcześnie funkcjonują wśród prawie
sześćdziesięciu procent społeczeństwa wiejskiego. Nic dziwnego, że
przysłowia na wsi są bardziej znane i cenione, korzenie ich tkwią
w ludowej tradycji i związanym z nią przekazie międzypokolenio-
wym. Przekaz ten utrwala podstawowe normy życia społecznego,
a tradycja religijno-moralna i opinia społeczna bardziej determi-
nują postępowanie młodych. W każdej rodzinie, która jest szcze-
gólnym nośnikiem tradycji i przekazu „mądrości ludowej", czer-
panie wiedzy z bogactwa wartości edukacyjnych przysłów może
być pomocne także w rozwiązywaniu współczesnych problemów
wychowawczych. Bo przecież główny ciężar wychowania dzieci
i młodzieży spoczywa na rodzinie i w niej oddziaływanie wycho-
wawcze jest najdłuższe i najtrwalsze.
11
r
Popularność przysłów sprawiła, że weszły one na stałe do
polskiej literatury. Odnajdujemy je w utworach Reja, Kocha-
nowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, Reymonta. Są
zbiorowym wytworem wielu pokoleń. To dobro kulturowe ze
względu na swoje wartości i więź z przeszłością nie może być
zatracone, bo utrwala narodową tożsamość.
Mając na uwadze trudności związane z poprawnym rozumie-
niem niektórych przysłów o charakterze metaforycznym, podałem
znaczenie ich treści lub możliwą interpretację, na przykład:
Kto z Bogiem zacznie, uczyni bacznie.
Tzn. czyn, pracę rozpocznie modlitwą lub znakiem krzyża.
W nawiasach okrągłych są podane fakultatywne wyrazy lub
grupy wyrazowe przysłowia (inny jego wańant, tzw. odmianka),
na przykład: Bez wianka (wiana) panna, bez śniegu sanna nie warta.
W niektórych przysłowiach jest zachowana dawna pisownia.
W nawiasach kwadratowych są tłumaczenia słów staropolskich
lub gwarowych, na przykład: Je [jest] nabożny, ale grzechu naloż-
ny [pełen].
SZKOŁA
Światły nauczyciel jest wielkim artystą
rzeźbi w żywym marmuru.,
S. ŚWIRKO (1975)
O nauce, mądrości i sposobach uczenia się
Nauki korzenie są gorzkie, ale owoce smaczne.
I. KRASICKI (1801)
Bez ciekawości nie ma mądrości.
Bez książek do szkoły, bez pieniędzy na targ nie chodź.
Bez nauki i lapciów nie uplecie.
Bieda temu dokuczy, kto się za młodu nie uczy.
Chciej jak najlepiej, a przestań na tym, co być może.
Tzn. co jest możliwe.
Chęć słodzi pracę.
Ciekawość pierwszy stopień do wiedzy.
Cierpliwość jest gorzka, ale jej owoce są słodkie.
Co dzień człowiek mędrszy.
Cokolwiek czynisz, mądrze czyn, a patrzaj końca. .
Co kto dobrze umie, tym się rad bawi. /
Co radzi [chętnie] czynimy, to nam nietrudno.
Cos sial w młodości, to będziesz zbierał w starości.
Co się nauczysz, tego ci ogień nie spali,
woda nie zabierze, złodziej nie ukradnie.
Co zasiejesz, to i zbierać będziesz.
Tzn. jak się będziesz uczył, takie będą oceny.
Czas do każdej rzeczy upatruj.
Czas utracony nigdy się nie wróci.
Czego by się człowiek z grzechem uczyć miał,
lepiej by tego nie umial.
...
wojtekb97111111