Zasadniczymi funkcjami państwa, jest ochrona jego niepodległości, suwerenności, nienaruszalności terytorium oraz zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli. Ponieważ jednak państwo musi sprawnie funkcjonować nie tylko w warunkach pokoju, ale również w warunkach zagrożeń swojego bezpieczeństwa, stąd też ustawa zasadnicza oprócz grupy ustaw związanych bezpośrednio z obronnością (załącznik 1) zawiera również regulacje dotyczące wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej stanów nadzwyczajnych oraz decydowania o stanie wojny, a także obszary, w których w drodze ustaw muszą zostać określone zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych[1].
Stan wojny – jako instytucja prawna uregulowana została w Konwencji Haskiej w 1907 roku. Podstawowe artykuły Konwencji zawiera załącznik 2. Konwencja Haska przewiduje wypowiedzenie wojny i określone skutki w stosunku do państw obcych, a także – poprzez instytucję stanu wojennego – skutki w stosunkach wewnętrznych państwa. Stosownie do postanowień Konwencji, stan wojny nie jest równoznaczny z walką zbrojną, jednocześnie konwencja wyklucza prowadzenie wojny prewencyjnej. Na czas wojny mianuje się Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, można ustanowić sądy wyjątkowe i tryb doraźny.
W prawie międzynarodowym[2] stan wojny nie musi oznaczać prowadzenia (rozpoczęcia) walki zbrojnej, chociaż w sensie prawnym w zakres wojny wchodzą wszelkie przejawy walki zbrojnej. Podobnie jak w definicji konfliktu zbrojnego, mogą ją prowadzić również strony nie będące podmiotami uznanymi na arenie międzynarodowej i może toczyć się chociaż działania wojenne nie zostały oficjalnie wypowiedziane. Za moment rozpoczęcia wojny uznaje się moment zerwania stosunków pokojowych i przejście do stosunków wojennych. Również koniec działań wojennych nie jest równoznaczny z zakończeniem wojny.
W nauce o stosunkach międzynarodowych zjawisko wojny interpretowane jest przez analogię do procesów zachodzących w rozwoju stosunków i dynamiki zmian systemu międzynarodowego. Stosuje się tu dwa podejścia. Z jednej strony wojna jest skutkiem niedoskonałości działania całości lub pewnych struktur systemu międzynarodowego. Źle funkcjonujący system prowadzi do powstawania powtarzających się sytuacji konfliktowych, których rozwiązanie na pewnym etapie może dokonać się tylko przez wojnę. Zapobieganie wojnie polegać powinno na budowaniu skutecznego i prawidłowo funkcjonującego systemu międzynarodowego. Z drugiej strony zakłada się, że wojna jest integralną częścią systemu, w związku z tym spełnia określoną rolę w systemie i jej funkcje są identyfikowalne[3].
We współczesnym prawie wojennym cztery konwencje genewskie z 1949 r. zawierają postanowienia, które mają na celu jak największe rozszerzenie zakresu ich stosowania. Chodzi o to, by ich postanowienia przestrzegały nie tylko państwa, które podpisały konwencje, ale także i inne państwa wojujące. Konwencje genewskie obowiązują więc:
Ø w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego zatargu zbrojnego między stronami,
Ø we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron, nawet gdyby ta okupacja nie napotykała żadnego oporu zbrojnego;
Ø jeżeli jedno z państw biorących udział w konflikcie nie jest stroną konwencji, to i tak państwa będące jej stronami pozostaną związane jej postanowieniami w stosunkach wzajemnych;
Ø państwa te będą również związane postanowieniami konwencji wobec państwa nie będącego jej stroną, jeżeli przyjmie ono i będzie stosowało jej postanowienia.
Prawo wojenne stanowi zespół norm regulujących walkę zbrojną państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego. Większość jego regulacji, zwłaszcza te dotyczące zapewnienia ochrony ludności cywilnej lub rannych i chorych, stanowią bezwzględnie obowiązujące normy prawa międzynarodowego. Oznacza to, że ich naruszenie jest zbrodnią międzynarodową. Prawo wojenne ma na celu zapewnienie jak najbardziej humanitarnego charakteru wojny. Chociaż ze względu na konieczność ochrony ofiar działań wojennych obecnie w prawie międzynarodowym występuje tendencja do szerokiego stosowania prawa wojennego również w przypadku konfliktów zbrojnych, to jednak w rozważaniach teoretycznych, aby właściwie pojmować kwestie proceduralne stanu wojny, należy rozgraniczyć i nie traktować tożsamo dwóch pojęć: wojny i konfliktu zbrojnego[4].
Podstawową konsekwencją wypowiedzenia wojny jest zmiana dotychczas obowiązujących między państwami stosunków pokojowych na stosunki wojenne. Między państwami wojującymi następuje zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, a umowy międzynarodowe zawarte na czas pokoju bądź przestają obowiązywać, bądź ulegają zawieszeniu. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa wojennego zawiera załącznik 3.
Początek wojny, zgodnie z konwencjami genewskimi, wymaga uprzedniego ostrzeżenia. Może mieć ono postać umotywowanego wypowiedzenia wojny lub ultimatum. Ultimatum oznacza oświadczenie jednego państwa skierowane do drugiego, w którym żąda ono spełnienia ściśle określonych warunków w oznaczonym czasie (z reguły kilku - kilkudziesięciu godzin) - pod groźbą wojny. Z historii wiadomo, iż państwa nie zawsze przestrzegają tych postanowień konwencji genewskich. Wskazać tu można chociażby napaść Niemiec na Polskę, która zapoczątkowała II wojnę światową.
Prowadzenie wojny wiąże się z reguły z okupacja wojenną. Jest ona przejściowym zajęciem przez siły zbrojne państwa wojującego części lub całości terytorium nieprzyjaciela i ustanowieniem tam faktycznej władzy. Na terytorium okupowanym, poza prawem miejscowym, obowiązuje prawo międzynarodowe. Prawo to wskazuje czego okupantowi czynić nie wolno i zakazy te mają znaczenie bezwzględne. Dla przykładu - okupantowi nie wolno przesądzać losu terenu zajętego. Ma on też obowiązek poszanowania życia i godności człowieka, praw rodziny oraz przekonań religijnych. Nie może też zmuszać ludności do udzielania jakichkolwiek informacji istotnych z punktu widzenia obronności państwa, ani do udziału w operacjach wojskowych skierowanych przeciwko ich państwu. Ponadto okupantowi nie wolno dokonywać masowych lub indywidualnych przesiedleń.
Zakończenie wojny poprzedza zakończenie działań wojennych, które może przybrać postać rozejmu lub kapitulacji. Rozejm oznacza zawieszenie wszystkich operacji wojennych w odróżnieniu od zawieszenia broni, które dotyczy zawieszenia operacji wojennych tylko na oznaczonym miejscu. Rozejm ma na celu rozpoczęcie przygotowań do rozmów nad przyszłym traktatem pokojowym. Kapitulacja natomiast zawiera w sobie element całkowitego zaprzestania działań wojennych z elementem jednoczesnego poddania się nieprzyjacielowi.
Koniec wojny należy natomiast łączyć z chwilą wejścia w życie traktatu pokojowego lub faktycznym nawiązaniem przez państwa walczące stosunków pokojowych. Traktat pokoju zawiera przede wszystkim postanowienia dotyczące likwidacji skutków stanu wojny, czyli np. odszkodowań, restytucji oraz postanowienia odnoszące się do ograniczenia potencjału wojennego pokonanego państwa.
Wprowadzenie stanu wojny jest adresowane do innego państwa (agresora), a także społeczności międzynarodowej Zgodnie z postanowieniami art. 116 ust. 1. Konstytucji RP w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej o stanie wojny i o zawarciu pokoju decyduje Sejm, a jeżeli Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, uprawnienia o postanowieniu o stanie wojny ma Prezydent RP (art. 116 ust. 2). Istotą stanu wojny nie jest wprowadzenie szczególnych zmian w wewnętrznym porządku państwa, a oddziaływanie zewnętrzne na płaszczyźnie prawa międzynarodowego.
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego dla zabezpieczenia stosunków pokojowych ważnym jest, aby kroki nieprzyjacielskie nie rozpoczynały się bez uprzedniego zawiadomienia oraz aby stan wojny był notyfikowany bez zwłoki mocarstwom neutralnym.
Wprowadzenie stanu wojny może mieć jedynie charakter obronny, poprzez np. rozpoczęcie działań zbrojnych, zerwanie stosunków dyplomatycznych, ograniczenie praw obywateli państwa – strony konfliktu itp., ponieważ zgodnie z art. 116 ust. 2 Konstytucji RP ,,Sejm może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji”.
Ta norma konstytucyjna daje szczególne uprawnienia Prezydentowi do dysponowania, w określonej sytuacji zaistniałej w państwie i w ściśle określonym czasie, uprawnieniami przynależnymi zarówno władzy ustawodawczej, jak i władzy wykonawczej. Podkreślić należy, iż tylko Prezydent został wyposażony w takie kompetencje, co potwierdza kluczową jego rolę w systemie bezpieczeństwa narodowego.
Stan wojny nie pociąga za sobą bezpośrednich skutków dla sytuacji wewnętrznej państwa, chyba, że zostanie dodatkowo wprowadzony stan wojenny. Inną kwestią specyficzną zarówno dla stanu wojny jak i stanu wojennego jest funkcjonowanie sądów. Sądy doraźne i wyjątkowe mogą działać jedynie w przypadku stanu wojny i stanu wojennego, choć nie jest to wyrażone dosłownie w Konstytucji.
Zakończenie stanu wojny następuje przy zawarciu pokoju, co jest wyłączną prerogatywą Sejmu. Stan pokoju następuje poprzez zawarcie odpowiedniej umowy międzynarodowej.
Okres wojny i wynikająca stąd specyfika kierowania państwem i jego obroną wymaga przyjęcia zasady jednoosobowego dowodzenia i ponoszenia jednoosobowej odpowiedzialności. Stąd też Konstytucja daje Prezydentowi szczególne uprawnienia w tym zakresie tj. - najwyższy zwierzchnik Sił Zbrojnych, zarządzanie powszechnej mobilizacji i użycie Sił Zbrojnych do obrony RP, mianowanie na czas wojny Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, wydawanie w okresie stanu wojennego rozporządzeń z mocą ustawy.
Oprócz stanu wojny, Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. w rozdziale XI omawia zasady wprowadzania w Polsce trzech typów stanów nadzwyczajnych: stanu wojennego, stanu wyjątkowego i stanu klęski żywiołowej (art. 228 ust. 1).
Stan nadzwyczajny to taki stan w wewnętrznym porządku państwa, w którym część obowiązujących regulacji konstytucyjnych zostaje zawieszona, a w ich miejsce wstępuje regulacja wyjątkowa.
W literaturze przyjmuje się, iż z norm konstytucyjnych wyprowadzić można sześć zasad odnoszących się jednolicie do wszystkich sytuacji stanu nadzwyczajnego (zasady stanowią niejako "aksjomaty" ustawowych regulacji stanów nadzwyczajnych)[5]:
1) Zasada wyjątkowości oznacza, że stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia i tylko jeśli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające (art. 228 ust. 1).
2) Zasada legalności oznacza, że:
a) wprowadzenie stanu nadzwyczajnego może nastąpić tylko na podstawie ustawy i musi nastąpić w formie rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości (art. 228 ust. 2),
b) treść stanu nadzwyczajnego musi określać ustawa, w szczególności dotyczy to zasad działania organów władzy publicznej oraz zakresu, w jakim mogą zostać ograniczone prawa oraz wolności człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 3).
c) straty majątkowe poniesione w czasie obowiązywania stanu nadzwyczajnego, a wynikające z ograniczenia praw i wolności jednostki powinny zostać wyrównane przez państwo. Nie jest to obowiązek absolutny, bo art. 228 ust. 4 mówi, iż ustawa może określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania tych szkód; wydanie takiej ustawy jest więc raczej politycznym (moralnym), a nie prawnym obowiązkiem ustawodawcy. Przyjąć należy, iż stosowna regulacja może być zawarta albo w odrębnej ustawie o wyrównywaniu strat majątkowych poniesionych czasie obowiązywania stanu nadzwyczajnego lub też przewidywać ją mogą ustawy o poszczególnych stanach nadzwyczajnych.
3) Zasada proporcjonalności - oznacza, że działania podejmowane w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, a więc w pierwszym rzędzie, ograniczenia praw i wolności jednostki - "muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia" (art. 228 ust. 5). Innymi słowy, działania niewspółmiernie ingerujące w sytuację prawną jednostki nie znajdują podstawy w instytucji stanu nadzwyczajnego.
4) Zasada celowości - oznacza, że działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego "powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa" (art. 228 ust. 5).
5) Zasada ochrony podstaw systemu prawnego - oznacza, że w okresie stanu nadzwyczajnego nie można zmieniać, a tym bardziej uchwalać na nowo ustaw regulujących pewne szczególnie delikatne materie, takich jak Konstytucja, ustawy wyborcze oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych. W czasie stanu nadzwyczajnego utrzymany też zostaje monopol ustawodawczy Sejmu - żaden inny organ nie może przejąć wykonywania funkcji ustawodawczej wyjątek dopuszczono tylko w odniesieniu do stanu wojennego (art. 234).
6) Zasada ochrony organów przedstawicielskich oznacza, że w czasie stanu nadzwyczajnego, a także w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie można (art. 228 ust. 7):
a) skrócić kadencji Sejmu;
b) przeprowadzić referendum ogólnokrajowego;
c) przeprowadzić wyborów do Sejmu, Senatu oraz wyborów Prezydenta, a wybory do organów samorządu terytorialnego można przeprowadzić tylko tam, gdzie nie wprowadzono stanu nadzwyczajnego.
odpowiednio ulega też przedłużeniu kadencja tych organów.
Stan wojenny może zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach (art. 229):
§ zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa;
§ zbrojnej napaści na terytorium RP;
§ jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.
Zgodnie z art. 234 Konstytucji: "Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5” a mianowicie dotyczące: zasad działania organów władzy publicznej; ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela; podstaw, zakresu i trybu wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. Jednocześnie działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.
Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego wydaje Prezydent na wniosek Rady Ministrów. Oba organy władzy wykonawczej muszą więc działać zgodnie: Prezydent nie może wprowadzić stanu wojennego bez wniosku Rządu, ale nie ma też obowiązku uczynić takiemu wnioskowi zadość.
Rozporządzenie nabiera mocy bezpośrednio po podaniu go do wiadomości publicznej. Następnie, ale nie później niż w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia, Prezydent ma obowiązek przedstawić je Sejmowi do zatwierdzenia. Sejm może rozporządzenie zatwierdzić albo uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 231).
Stan wojenny może zostać wprowadzony na części lub na całym terytorium państwa (art. 229). Jeżeli występuje "bezpośrednie, zewnętrzne zagrożenie państwa” (art. 136), Prezydent - na wniosek Prezesa Rady Ministrów - zarządza powszechna lub częściową mobilizację i użycie Sił Zbrojnych do obrony Rzeczypospolitej.
Stan wojenny wprowadzany jest na czas nieoznaczony, co wynika z zewnętrznego charakteru sytuacji, której rozwiązaniu ma służyć.
Treścią stanu wojennego będzie wprowadzenie odpowiednich przekształceń do przepisów regulujących funkcjonowanie aparatu państwowego i sytuację prawną obywatela. Uściślenie ich zakresu nastąpiło w ustawie z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301, z późn. zm.).
Zgodnie z postanowieniami Konstytucji ww. ustawa uściśla tryb wprowadzania i znoszenia stanu wojennego, zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, a także kompetencje Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych.
Konstytucja przewiduje jednak pewne ogólne ograniczenia.
Wprowadzenie stanu wojennego nie daje podstaw do zawieszenia funkcjonowania parlamentu. Jedynym dopuszczalnym odstępstwem jest udzielenie Prezydentowi, na wniosek RM prawa wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, ale tylko w granicach wyznaczanych zasadami legalności, proporcjonalności i celowości i tylko wtedy, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenia (art. 234).
Wprowadzenie stanu wojennego nie daje podstaw do zawieszenia funkcjonowania trybunałów i sądów (tworzenie sądów wyjątkowych lub wprowadzenie trybu doraźnego dopuszczalne jest tylko w "stanie wojny", ale nie w stanie wojennym - art. 175 ust. 2).
Konstytucja enumeratywnie określa w art. 233 ust. 1 jakie prawa i wolności człowieka i obywatela nie mogą zostać ograniczone. Ograniczenie praw i wolności człowieka i obywatela nie może mieć charakteru dyskryminacji (art. 233 ust. 2).
Okres wojny i wynikająca stąd specyfika kierowania państwem i jego obroną wymaga przyjęcia zasady jednoosobowego dowodzenia i ponoszenia jednoosobowej odpowiedzialności. Wskazane przy omawianiu stanu wojny kompetencje Prezydenta oraz zadania dotyczące suwerenności i bezpieczeństwa predysponują Prezydenta do kierowania obroną państwa w okresie zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny. Pomimo tego, że zgodnie z art. 146 Konstytucji, to Rada Ministrów zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne państwa, jednakże w tym przypadku zostaje zachowany element współdziałania dwóch ośrodków władzy wykonawczej. Regulują to zapisy art. 10 ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej.
Jeżeli w czasie stanu wojennego wystąpi konieczność obrony państwa, obroną tą kieruje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej we współdziałaniu z Radą Ministrów. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wojennego w szczególności:
1. postanawia, na wniosek Rady Ministrów, o przejęciu organów władzy publicznej na określone stanowiska kierowania;
2. postanawia, na wniosek Rady Ministrów, o stanach gotowości bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (SZ RP);
3. określa, na wniosek Rady Ministrów, zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego;
4. może mianować, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych;
5. zatwierdza, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, plany operacyjnego użycia Sił Zbrojnych;
6. uznaje, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, określone obszary Rzeczypospolitej Polskiej za strefy bezpośrednich działań wojennych.
Zatwierdzane i wydawane przez Prezydenta dokumenty stanowią podstawę do realizacji przedsięwzięć oraz planowania zamierzeń w sferze polityki bezpieczeństwa narodowego, jak również w sferze podejmowania czynności mających na celu doskonalenie systemu obronnego państwa.
Istotnym elementem funkcjonowania państwa w stanie wojennym jest to, że organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji.
Ostatnim elementem jaki należy jeszcze zasygnalizować, są ograniczenia wolności i praw, jakie wprowadza w rozdziale 4 ustawa o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych .... . Są to m.in.:
· nakaz noszenia dowodu tożsamości, zakaz zmiany miejsca pobytu bez odpowiedniego zezwolenia;
· ...
asiab.90