Stres.doc

Część materiałów jest fragmentem pracy magisterskiej, z modyfikacjami dokonanymi na potrzeby nauczanego przedmiotu.

Ambroży, I. (2010). Nadzieja podstawowa a radzenie sobie ze stresem na przykładzie osób hemodializowanych. Poznań: niepublikowana praca magisterska.

Poznawczo-transakcyjny paradygmat stresu Lazarusa i Folkman

Koncepcja stresu i radzenia sobie Richarda Lazarusa i Suzan Folkman zawarta najpełniej w monografii Stress, appraisal and coping, opublikowanej w 1984 roku, nadal pozostaje najczęściej przytaczanym współczesnym ujęciem stresu. Ujęcie to, można               z powodzeniem wykorzystać również jako ramy dla opisu radzenia sobie z chorobą. Mimo dalszej obecności w literaturze przedmiotu pozostałych dwóch nurtów w ujmowaniu stresu, odnoszących się do jego lokalizacji: zewnętrznej - ujmującej stres jako sytuację czy bodziec   o określonych właściwościach oraz wewnętrznej - odnoszącej stres do reakcji wewnętrznej, zwłaszcza emocjonalnej, to właśnie ujęcie poznawczo-transakcyjne zyskało największe znaczenie, także w obszarze stresu związanego z zdrowiem i chorobą (Heszen, Sęk, 2008).

Odwołuje się w nim, przy definiowaniu stresu do określonych relacji pomiędzy czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka. Zatem wedle definicji Lazarusa              i Folkaman stresem jest „określona relacja osoby z otoczeniem, oceniana przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby i zagrażające jest dobrostanowi” (1984, s.19). Tak sformułowana definicja ma trojaki charakter: relacyjny, poznawczy oraz fenomenologiczny.

Stres nie wynika zatem jedynie z obiektywnych warunków, nie jest też zależny tylko od jednostki. Ma więc charakter relacyjny. Relacyjność dotyczy wzajemnych powiązań                  i oddziaływań między podmiotem a otoczeniem. Lazarus wprowadza pojęcie „transakcji”, podkreślając w ten sposób współzależność i wzajemne sprzężenie zwrotne pomiędzy osobą                a otoczeniem, które wspólnie stanowią nową całość, niesprowadzalną do sumy elementów składowych.

Charakter poznawczy w ujmowaniu transakcji stresowej opiera się na założeniu, że emocje oraz stres są rezultatem procesów poznawczych. Jednostka jako podmiot danej relacji po jej przetworzeniu, wstępnym zrozumieniu oraz ocenieniu, podejmuje decyzję, czy transakcja jest dla niej stresem czy nie.

Uznanie relacji za stresową odbywa się na drodze subiektywnej oceny znaczenia relacji pomiędzy właściwościami sytuacji a potencjałem osobowości danej jednostki. Właśnie ta subiektywność oceny świadczy o fenomenologicznym charakterze ujmowania relacji stresowej (Gałuszka, 2000).

Według Lazarusa (1984), transakcja z otoczeniem podlega nieustannemu procesowi oceny poznawczej (ocena pierwotna) dokonywanej przez podmiot. Proces oceniania dotyczy przede tych  elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu jednostki. Z tej perspektywy relacja może być oceniana jako: niemająca znaczenia, sprzyjająco-pozytywna oraz stresująca (Heszen-Niejodek, 2005). Relacja stresowa polega na zakłócenie lub zapowiedzi zakłócenia równowagi między wymaganiami a możliwościami ich spełnienia. Źródłem wymagań trudnych do spełnienia mogą być nie tylko sytuacje zewnętrzne, ale także wewnętrzne standardy jednostki. Natomiast brak równowagi może polegać zarówno na tym, że możliwości są zbyt małe i nie pozwalają spełnić wymagań, jak i odwrotnie – na zbyt małych wymaganiach w stosunku do możliwości jednostki (Heszen, Sęk, 2008). Ilustruje to rysunek 1.1.

stres

Rysunek 1.1. Brak równowagi między wymaganiami a możliwościami jako źródło stresu

                         Źródło: opracowane na podstawie Strelau i in. (2005)

Transakcja uznana za stresową może w dalszej kolejności, w procesie oceny pierwotnej ujmowana jako: wyzwanie, zagrożenie czy krzywda/strata. Każdej z tych ocen towarzyszą charakterystyczne emocje, a także podejmowane działania.

              Potraktowanie stresu jako wyzwania ma charakter antycypacyjny. Odnosi się do sytuacji, w których możliwe są zarówno straty oraz szkody, jak i korzyści. W przypadku wyzwania obraz emocjonalny jest odbiciem dwuwartościowej sytuacji, zawiera zatem emocje pozytywne, jak i negatywne. Emocje negatywne tu obecne są podobne tym, które towarzyszą zagrożeniu, czyli przede wszystkim jest to strach i lęk. Nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie to przykłady emocji pozytywnych towarzyszących postrzeganiu stresu                       w kategoriach wyzwania. Mogą one przyczyniać się do koncentracji na potencjalnych zyskach lub rozwoju. Skłaniają też do podjęcia wysiłków zaradczych czy gromadzenia zasobów, ułatwiających wykorzystanie przyszłych szans. Ocena sytuacji jako zagrożenie ma również charakter antycypacyjny. Akcentuje ona przewidywane straty, co wiąże się                       z przykrymi emocjami, typu strach, lęk, martwienie się. Wysiłki podmiotu koncentrują się             w tym przypadku na uniknięciu przewidywanych, przyszłych strat lub zmniejszeniu ich oddziaływań. Krzywda / strata stanowi transakcję stresową, w której przykrość, szkoda, utrata lub uraz są faktem dokonanym. Ludziom często w takich sytuacjach towarzyszą emocje negatywne typu: żal, smutek, złość. Radzą sobie wówczas na przykład stosując mechanizmy obronne bądź poszukując wsparcia (Gałuszka, 2000; Heszen, Sęk, 2008).

[…]

                            Jeżeli relacja zostanie uznana za stresową, w wyniku oceny pierwotnej, rozpoczyna się kolejny proces poznawczy – oceny wtórnej. Oba procesy poznawcze – oceny pierwotnej oraz wtórnej – przebiegają prawie że równocześnie i są ze sobą sprzężone. Ocena wtórna koncentruje się na zasobach radzenia sobie i dotyczy możliwości podjęcia działania, mającego na celu usunięcie przyczyn stresu lub przynajmniej łagodzenie jego skutków bądź jak w przypadku wyzwania – osiągnięcie potencjalnych korzyści. Odnosi się zatem z jednej strony do źródeł stresu, a z drugiej strony do zasobów jednostki. Ponadto jest ona punktem wyjścia aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej. (Heszen, Sęk, 2008).

Ujmując daną relację za stresową ludzie uzmysławiają sobie zakłócenie równowagi adaptacyjnej oraz istnienie możliwych strat, zagrożeń czy korzyści. Towarzyszą temu niekiedy intensywne emocje i odczucia. W konsekwencji sytuacja stresowa pobudza do podjęcia aktywności ukierunkowanej na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami               i możliwościami, a także do poprawy stanu emocjonalnego. Aktywność podejmowaną                 w obliczu stresu określa się jako „radzenie sobie ze stresem”(Heszen-Niejodek, 2005).

Oficjalnie określenie „radzenie sobie” pojawiło się w literaturze w latach 60. i od tego czasu ma trzy odniesienia znaczeniowe. Radzenie może być rozpatrywane jako proces, jako strategia lub jako styl. Proces radzenia sobie odnosi się do całości aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji stresowej. Tak rozumiane radzenie sobie, towarzyszy jej ono przez cały czas trwania. Proces radzenia sobie uwarunkowany jest zmianami zachodzącymi w sytuacji człowieka, ma zatem charakter złożony i dynamiczny. W wymiarze czasowym można w nim wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności, określane jako strategie lub style radzenia. Przykładowymi strategiami radzenia sobie mogą być: zmiany dotychczasowych celów, aktywności i nawyków czy zażywanie leków. Styl radzenia sobie stanowi konstrukt, który odnosi się do względnie stałych indywidualnych tendencji w radzeniu sobie oraz zachowaniu w określony sposób w warunkach stresowych (Heszen–Niejodek, 2000). Różne ujęcia radzenia sobie ze stresem choroby wzajemnie się uzupełniają (por. rys. 1.2.). Proces radzenia składa się z ciągu następujących po sobie strategii, dobieranych zależnie od właściwości stylu radzenia. Z kolei, styl radzenia może być obrazowo określony jako repertuar posiadanych przez jednostkę strategii radzenia  sobie (Heszen – Niejodek, 1997). 

Rysunek 1.2. Schemat obrazujący radzenie sobie ze stresem

                                        Źródło: opracowane na podstawie Heszen-Niejodek (2000)

Lazarus i Folkman nadali szerokie rozumienie radzeniu sobie i są autorami najczęściej cytowanej definicji radzenia sobie, która określa je jako „stale zmieniające się poznawcze               i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi                             i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby” (Lazarus i Folkaman, 1984, s.141). Ujęcie to zakłada, iż radzenie sobie stanowi ciąg celowych wysiłków, które podejmowane są w wyniku oceny sytuacji jako stresowej. Ocena ta nie musi być realistyczna, a cel aktywności uświadomiony, aby można ją było uznać za radzenie sobie.

Zgodnie z celem, Lazarus i Folkman (1984) wyróżnili dwie funkcje radzenia sobie. Pierwsza, określana jako zadaniowa, zorientowana na problem czy instrumentalna, ukierunkowana jest na poprawę niekorzystnych relacji wymagań do możliwości. Druga                   z funkcji ukierunkowana jest na samoregulację emocji, co wiążę się na ogół z obniżaniem przykrego napięcia oraz łagodzeniem negatywnych stanów emocjonalnych. Możliwy jest również kierunek odwrotny, przy funkcji skoncentrowanej na emocjach, zmierzający do zwiększenia pobudzenia, które mobilizowałoby do działania. Endler i Parker, jako kontynuatorzy myśli Lazarusa i Folkman, proponują wprowadzenie radzenia sobie skoncentrowanego na unikaniu, oprócz dwóch wcześniej wymienianych form (Heszen, Sęk, 2008).

Autorzy ci określają styl zadaniowy jako styl radzenia sobie, w którym osoby stosujące go podejmują zadania czy wysiłki, które mają na celu rozwiązanie problemu poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Takie osoby dużą wagę przywiązują do planowania oraz kładą nacisk na zadanie. Natomiast osoby z emocjonalnym stylem koncentrują się na sobie czy własnych przeżyciach emocjonalnych. Mają tendencję do myślenia życzeniowego oraz fantazjowania. Z kolei osoby stosujące styl skoncentrowany na unikaniu wystrzegają się myślenie, doświadczania i przeżywania sytuacji. Mogą to robić na swa sposoby: angażując się w czynności zastępcze albo poszukując kontaktów towarzyskich (Strelau i in., 2005).

Obecnie badacze interesują się, oprócz radzenia sobie już z zaistniałą sytuację stresową, radzeniem sobie proaktywnym, zorientowanym na przyszłość. Polega ono między innymi na gromadzeniu i rozwijaniu zasobów, które mogą pomóc w radzeniu sobie                        z przyszłymi wyzwaniami i stać się ważnymi właściwościami warunkującymi te działania.

Uwarunkowania radzenia sobie ze stresem

Wyróżnienie zakresu czynników, stanowiących uwarunkowania zachowań się ludzi wobec stresu, np. w pracy, nie jest sprawą prostą. Kwestią tą zajmują się nie tylko psycholodzy, ale też socjolodzy, stąd literatura dotycząca tej problematyki jest obszerna, a także zróżnicowane terminologicznie.

                 Schemat porządkujący najważniejsze czynniki, które przypuszczalnie mają wpływ na radzenie sobie ze stresem może uwzględnić kryteriów umiejscowienie czynnika: podmiot vs. otoczenie. Czynniki te mogę pełnić rolę czynników chroniących (zasobów) oraz czynników ryzyka (deficytów, zagrożeń).

                   Tabela 1.1. Podział czynników warunkujących radzenie sobie z chorobą

Źródło: opracowanie własne na podstawie Heszen-Klemens (1979)

              Przedstawione czynniki działają we wzajemnych powiązaniach, niektóre z nich mogą działać na drodze pośredniej. Wszystkie one posiadają jednak bezpośrednie znaczenie dla zachowania się wobec stresu w tym sensie, że stanowić mogą przyczynę lub współprzyczynę wystąpienia tej czy innej formy zachowania się lub też jest ono ich funkcją (Heszen-Klemens, 1979, s.26).

              W literaturze, jak stwierdza Heszen – Klemens (ibidem) wymieniane są ponadto czynniki, których znaczenia dla radzenia sobie ze stresem zostało potwierdzone w badaniach, jednak oddziaływać mogę one wyłącznie na drodze pośredniej, na przykład określając sposób percepcji stresu i jego oceny. Od tych czynników zależną też pełnione role społeczne. Należą tu między innymi płeć, wiek czy sytuacja rodzinna, pochodzenie etniczne i społeczne, wykształcenie, zawód, sytuacja materialna.             

6