Metodyka pracy naukowej(1).pdf

E LEMENTY

METODYKI PRACY NAUKOWEJ

I. M ERYTORYCZNA STRONA PRACY

1. T EMAT

2. W STĘP

3. K ONSTRUKCJA POZOSTAŁYCH JEDNOSTEK PRACY

4. „Z AKOŃCZENIE "

II. FORMALNA STRONA PRACY

1. „Tytuł pracy"

2. Konstrukcja pracy

3. Styl i język

4. Technika konstrukcji przypisów

5. Wykaz skrótów

6. Bibliografia

7. Spis treści

8. Indeksy

9. Streszczenie

10. Aneksy

11. Przedmowa

Nauczyciele akademiccy, zwłaszcza jako recenzenci prac dyplomowych, zgodnie

stwierdzają, iż opiniowani przez nich dyplomanci zbyt często wykazują wręcz niepokojącą

nieznajomość elementarnych zasad metodyki pracy naukowej. Jest to zjawisko domagające

się pilnie wszechstronnej analizy i podjęcia określonych przedsięwzięć. Jednym z nich

zamierza być obecne studium, którego celem jest dostarczenie adeptom pracy naukowej

syntezy podstawowych ustaleń warunkujących poprawną, z punktu widzenia metodologii

nauk, realizację podjętego tematu.

Zapowiedziana treść pracy wskazuje na jej dwuczłonowość: najpierw omówione zo-

staną elementy merytorycznej strony pracy naukowej, a następnie jej strona formalna.

I. Merytoryczna strona pracy

Rzeczową stronę pracy stanowią: temat, konstrukcja pracy oraz poszcze-

gólnych jej jednostek, a także sposób ustosunkowania się do literatury przedmiotu.

1. T EMAT

W odróżnieniu od „tytułu pracy", który jest sformułowaniem przedmiotu badań,

„temat pracy" to zwykle problem, lub zagadnienie, którego rozwiązania lub opracowania

podejmuje się autor pracy. Użyte tu terminy: problem i zagadnienie, jakkolwiek często

stosowane zamiennie, posiadają niezupełnie to samo znaczenie, przy czym zagadnienie

jako pojęcie węższe, „mniejszego kalibru" z reguły podporządkowane jest problemowi.

Istotna jednak różnica między nimi polega na tym, że problem zawsze w nauce jest pyta-

niem, czyli zawsze jest pytaniem naukowym, podczas gdy zagadnienie może nim nie być. I

dlatego np. tematem pracy doktorskiej musi być problem, ponieważ praca doktorska jest

już pracą naukową w ścisłym sensie, czego nie można powiedzieć o pracy magisterskiej,

która nie musi zawierać rozwiązania problemu, ale może ograniczyć się do opracowania

zagadnienia choćby dlatego, że nie stanowi ona jeszcze pracy naukowej „sensu stricto", nie

musi być pracą twórczą, ale może być odtwórczą.

Pojęcie problemu jest ściśle związane z pojęciem „problematyka", przez którą należy

rozumieć „całokształt pytań pochodnych" wynikających z postawionego problemu. O roli,

jaką w pracy spełnia problematyka, mowa będzie poniżej, "w punkcie poświęconym struk-

turze wstępu w pracy naukowej.

Punktem wyjścia dla wszystkich prac badawczych jest ustalenie tematu czy inaczej wybór

tematu. Właściwie nie może być kwestii co do tego, kto tego wyboru ma dokonać, skoro

m.in. istnieje zasadnicza zbieżność pomiędzy tematem a specjalizacją. Wyznaczenie więc

tematu oznaczałoby prawie tyle, co skierowanie adepta na studia w zakresie określonej

specjalizacji niezależnie od jego przygotowania, zainteresowania i aspiracji. Wyznaczenie

więc tematu może być tolerowane raczej wyjątkowo 4 . Samodzielny zaś wybór tematu nie

tylko nie wyklucza, ale nawet zakłada, zwłaszcza w odniesieniu do najmłodszych adeptów

nauki, pewną pomoc ze strony pracownika naukowego zwanego promotorem. Mówiąc

dalej o wyborze tematu trzeba stwierdzić, że temat dysertacji akademickiej nie może być

abstrakcyjny, czysto filozoficzny, bowiem każda praca naukowa winna wnosić pozytywny

element badawczy. Można tu posłużyć się następującymi regułami:

Temat pracy winien być dostosowany do zainteresowania, a zwłaszcza uzdolnień i

przygotowania studenta. Np. dużą rolę odgrywa tu znajomość języków, ale też odpowied-

nia znajomość problematyki, której praca ma dotyczyć. Zwraca się uwagę na potrzebę re-

spektowania w wyborze tematu pracy własnych zainteresowań autora głównie dlatego, że

kryterium to gwarantuje maksymalne wykorzystanie potencjalnych możliwości autora w

przypadku, gdy podjęty temat autora wręcz pasjonuje, a nawet staje się dla niego źródłem

twórczego entuzjazmu.

Ważne jest również uwzględnienie w wyborze tematu kwestii przygotowania studen-

ta. Kiedy mowa o przygotowaniu dalszym idzie o studia ogólne odbyte w określonej dzie-

dzinie wiedzy, zaś przez przygotowanie bliższe rozumie się zaznajomienie się z literaturą

przedmiotu.

Do powyższych stwierdzeń dotyczących wyboru tematu należy dodać również i to,

że istotnym warunkiem trafnego wyboru tematu jest jego odpowiedniość w stosunku do ak-

tualnych dezyderatów istniejących w danej dziedzinie wiedzy. Inaczej mówiąc temat wi-

nien podejmować takie zagadnienia, które na badanym odcinku rzeczywiście stanowią pro-

blem domagający się rozstrzygnięcia. Celowi temu ma służyć wspomniane wyżej przygo-

towanie bliższe, czyli taka znajomość literatury przedmiotu, które pozwala na obiektywne

ustalenie faktycznego stanu badań w zakresie określonej problematyki, a więc zarówno już

osiągniętych wyników, jak i też zagadnień dotąd nierozwiązanych, problemów otwartych.

To przygotowanie bliższe (do tej kwestii powróci się jeszcze w ramach omawiania

struktury wstępu pracy naukowej) musi być bardzo dokładne i odpowiedzialne, bowiem w

przeciwnym przypadku mogłoby dojść albo do fałszywego postawienia problemu, albo do

podjęcia pracy niecelowej, np. w przypadku, gdyby podjęty temat zawierał problem czysto

subiektywny, a więc w nauce właściwie nie istniejący.

Poza tym, tematem pracy naukowej nie może być problem, który już został wystar-

czająco i wyczerpująco rozwiązany. Zdarza się wszakże, że pewne prace są niekompletne

lub wnoszą niektóre elementy wspólne z obranym tematem9. Temat pracy winien być „do-

stępny" w sensie literatury. l Oznacza to, że nie można podejmować tematu, do którego j

zwłaszcza źródła są niedostępne. Oczywiście zakłada się przy j tym dokonanie wszystkich

możliwych i koniecznych eksploracji nie tylko w bibliotekach krajowych, ale i zagranicz-

nych, w czym również pośredniczą biblioteki akademickie, a znaną pomoc stanowią mikro-

filmy.

Temat winien być oryginalny, ponieważ dysertacja naukowa powinna stanowić real-

ny wkład do nauki. Oryginalność ta może być rozumiana dwojako: albo sam temat jest

naprawdę nowy (np. dotyczy jeszcze nie opracowanego autora, nowoodkrytych pism, dok-

tryny czy problemu jeszcze nie opracowanego czy nie rozwiązanego), albo rozwiązania

problemu, które okazuje się problematyczne bądź kontrowersyjne. W tym jednak przypad-

ku wybór tematu muszą poprzedzić dokładne badania stanu literatury przedmiotu, których

celem winno być wykazanie przyczyn nie rozwiązania danego problemu. Ogólnie mówiąc

mogą być dwa rodzaje przyczyn: jeden ma miejsce wówczas, gdy brak jest wystarczających

danych do rozwiązania problemu, a drugi wtedy, gdy albo problem był źle postawiony,

albo przyjęte założenia, czy wpływy zewnętrzne (religijne, polityczne, społeczne) dopro-

wadziły do sfałszowania wyników, a tym samym skierowały badania na drogę bez wyjścia.

Wreszcie temat pracy winien być względnie ograniczony, tj. nie może być ani zbyt

ogólny, ani zbyt specjalistyczny. W pierwszym przypadku grozi niebezpieczeństwo po-

wierzchowności, niekompetencji i niedokładności, a w drugim jednostronności, czyli nie

zachowania jednego z istotnych kryteriów naukowości, mianowicie wszechstronności. Nie

może tu zatem być mowy o obszernych syntezach, bowiem badania naukowe mają z natury

rzeczy charakter specjalistyczny, a ich wynikiem są monografie szczegółowe, których

przedmiotem jest dzieło, doktryna, czy także autor. Ograniczenie przedmiotu nie jest rzeczą

łatwą, ponieważ tu również pojawiają się niebezpieczeństwa okrojenia tematyki, okalecze-

nia źródeł, zniekształcenia perspektyw badawczych, a w sumie również podważania zasady

wszechstronności. Należy pamiętać o tym, że wszelkie ograniczenie jest w jakimś stopniu

dowolne i sztuczne.

Co się tyczy samego sformułowania tematu (szerzej mowa o tym przy omawianiu ty-

tułu) wskazane jest ciągłe jego doskonalenie, tj. dostosowywanie do treści zawarte] w ze-

branym materiale. Wynika stąd, że na początku temat może być zredagowany jedynie pro-

wizorycznie, a więc powinien posiadać formę raczej ogólną, bowiem z góry nie wiadomo

jaka będzie treść pracy, przy czym w toku jego realizacji będzie on przybierał formę coraz

bardziej adekwatną do treści po to, by formę ostateczną przybrać częstokroć pod koniec

pracy.

2. W STĘP

Wstęp, lub też „wprowadzenie" (nie mylić z przedmową) stanowi naj-

trudniejszą część pracy i dlatego w wyjątkowym stopniu ujawnia stopień naukowe-

go przygotowania autora. Jest tak głównie dlatego, że w nim winno znaleźć się

miejsce:

a. postawienie problemu,

b. określenie problematyki pracy, jak i sposobów jej opracowania, a także

c. wskazanie na zasadność poszczególnych elementów pracy wchodzących w

skład tzw. układu pracy.

Stopień trudności jaki zawiera się w morfologii wstępu ujawni się wówczas, gdy w

pełni zdamy sobie sprawę z tych kryteriów, jakim winny sprostać wyżej wspomniane ele-

menty. Powiedzmy na razie ogólnie,

a. że nie sposób postawić problemu, jeśli się nie prześledzi odpowiednio literatury

przedmiotu i nie uzasadni, że w świetle faktycznego stanu badań dane zagadnienie

oczekuje rozwiązania.

b. Podobnie określenie problematyki musi z jednej strony wywodzić się z podjętego

problemu, a z drugiej nawiązywać zarówno do możliwości wynikających z zebra-

nych materiałów, jak też zainteresowań i celu towarzyszących autorowi, nie mó-

wiąc o kompetencji, czyli fachowym przygotowaniu autora.

c. Z kolei również dobór metod roboczych winien stać się wypadkową głównie profi-

lu reprezentowanej w pracy dyscypliny naukowej i przedmiotu formalnego pracy,

czyli jej celu, a także w różnej mierze (zależy to od charakteru dyscypliny) „bazy"

materiałowej, jaką w tworzeniu pracy się dysponuje.

d. Także zasygnalizowanie układu pracy, jakie winno mieć miejsce pod koniec wstę-

pu pociąga za sobą potrzebę przemyślenia właściwie wszystkich etapów pracy

wraz z definitywnym ustaleniem całego podziału pracy, czyli jej wewnętrznej

konstrukcji, od której z pewnością w istotnej mierze zależeć będzie wartość całej

pracy.

Ujmując rzecz systematycznie i bardziej szczegółowo wskaże się obecnie na owe

kryteria i ustalenia, którymi należy się kierować w konstruowaniu poszczególnych elemen-

tów wstępu, czy wprowadzenia.

Wyliczając elementy wstępu większość autorów na pierwszym miejscu stawia cel

pracy. Pytaniem byłoby, czy nie wygląda to na aprioryzm. Wydaje się, że wskazanie na cel

pracy winno być poprzedzone analizą tematu na tle literatury przedmiotu, bowiem dopiero

na tej podstawie można mówić o własnych zamierzeniach. Inaczej mówiąc, w proponowa-

nym ujęciu kolejność elementów wstępu przedstawiałoby się następująco:

1. krytyczna analiza literatury naukowej związanej z tematem zarówno bezpośrednio

jak też pośrednio,

2. postawienie problemu

3. przedstawienie własnej problematyki badawczej, ewentualne wyjaśnienie podsta-

wowych terminów, a także

4. charakterystykę terenu badań, czy specyfikę danej dyscypliny naukowej i dosto-

sowany do niej zestaw metod użytych w pracy z dokładnym określeniem metody

wiodącej,

5. oceną materiałów źródłowych z punktu widzenia ich zupełności i autentyczności

oraz

6. omówienie konstrukcji (planu) pracy.

Krytyka literatury przedmiotu

Przez krytykę tę należy rozumieć nie spis bibliograficzny, ale analizę pewnych w

podjętym temacie najważniejszych pozycji bibliograficznych oraz wykazanie na jej pod-

stawie w jakiej mierze temat pracy został rozwiązany, a w jakiej nie. Wobec wieloaspekto-

wości badanej rzeczywistości okazuje się bowiem częstokroć, że ten sam temat bądź nie

został opracowany pod jakimś kątem widzenia, bądź też pod określonym aspektem nie

został rozwiązany całkowicie. Wynika z tego, że ocenę oryginalności tematu warunkuje

dobra znajomość faktycznego stanu badań na danym odcinku nauki. Tę samą myśl można

najprościej sformułować następująco : Analiza literatury winna dać odpowiedź na trzy

pytania:

1. co dotąd zrobiono,

2. czego nie zrobiono i

3. co autor zamierza zrobić, oczywiście w zakresie wyznaczonym przez temat

pracy.

Łatwo przy tym zauważyć, że dopiero w związku z trzecim pytaniem pojawia się,

samorzutnie zresztą, cel pracy oraz podjęty przez nią problem.

Krytyka literatury przedmiotu ma też swoją stronę techniczną, zewnętrzną. Podsta-

wowa zasada w tym względzie nakazuje przeciwstawienie się dość uporczywej sugestii, by

krytyczne opracowanie źródeł rozpoczynać od czytania literatury pomocniczej i opraco-

wań. Przestrzeganie tej zasady może w znacznym stopniu zapewnić pracy obiektywność a

tym samym naukową wartość. Będzie jeszcze zresztą mowa o źródłowości jako jednym z

istotnych kryteriów naukowości, ale już teraz zauważyć warto, że uzyskanie tego spraw-

dzianu w pracy jest w dużej mierze uwarunkowane respektowaniem wspomnianej zasady 14 .

Powracając do ściśle technicznej strony krytycznego opracowania literatury przed-

miotu należy raz jeszcze zwrócić uwagę na sprawę prowadzenia tzw. wyciągów oraz umie-

jętnego z nich korzystania. Przedmiotem wyciągów są w zasadzie myśli dzieła poddawane-

go analizie, ale też własne uwagi krytyczne powstałe w toku dokonanej analizy. Konieczne

jest przy tym oddzielne ujmowanie zarówno:

1. zdań wynikających z materiałów źródłowych,

2. jak i twierdzeń zawartych nawet w pozycji źródłowej, ale pochodzących od autora

danego dzieła,

3. jak też wreszcie własnych myśli i uwag.

Inaczej mówiąc wyciąg powinien być taki, by z niego można było odczytać jakie tre-

ści są rzeczywiście źródłowe, jakie zostały do nich później dodane, a także co o tym

wszystkim sądzi autor opracowania krytycznego.

Przyjęło się sporządzanie wyciągów na kartkach o wymiarze 15x7 cm, lub 10x14

cm. Kartkę wypełnia się tylko na jednej stronie i zamieszcza się na niej zasadniczo tylko

jedną myśl, stanowiącą z reguły streszczenie w jednym lub w kilku zdaniach treści studio-

wanej literatury.

A propos streszczenia celowe jest przytoczenie następujących uwag. Opis czynno-

ści streszczenia musi być poprzedzony uwagami wstępnymi dotyczącymi sposobu czytania

wszelkiego rodzaju publikacji. Najpierw należy zwrócić baczną uwagę na stronę formalną

pracy, przeanalizować wnikliwie sam tytuł książki, zabrać wszystkie wiadomości, które

informują o jej treści, a więc zastanowić się na takimi jej elementami jak podtytuł, wydaw-

ca, miejsce wydania i rok, spis treści, przedmowa, bibliografia, indeksy, aneksy, a także

odnośniki, wiele mówiące o sposobie wykorzystania literatury przedmiotu. Po zdobyciu tej

wstępnej orientacji co do formalnego charakteru pracy przystępuje się do jej czytania, które

jest zasadniczo różne od czynności czytania znanej dobrze z życia codziennego, np. czyta-

nia prasy, czy różnego rodzaju utworów literatury pięknej. Czytanie, które tutaj można

nazwać naukowym, winno przestrzegać pewnych ustalonych w tym zakresie zasad.

1. Zasadą pierwszą jest jednoczesne sporządzanie notatek. Dodajmy, że notatek tych nie

wolno robić w samej książce, czy pracy, nawet gdy stanowi ona naszą własność. O cha-

rakterze zaś samych notatek była już mowa.

2. Kolejna zasada mówi, że należy czytać wolno, uważnie i ze zrozumieniem. Zwłaszcza w

czytaniu lektury obcojęzycznej niedopuszczalne jest „przeskakiwanie" nie zrozumiałych

słów, bez odpowiedniego skonfrontowania znaczenia tego słowa w różnych jego odcie-

niach, które z kolei może mocno zaważyć na sensie całego zdania.

3. Kolejna zasada zaleca usilnie jednoczesne notowanie wszelkich uwag, jakie w trakcie

lektury się nasuwają, nawet tych, z których nie uczyni się żadnego użytku. W uwagach

tych dobrze jest wyodrębnić uwagi krytyczne, przy jakimś zaznaczeniu, że w obu wy-

padkach chodzi o nasze własne uwagi. Można je umieszczać w oddzielnym katalogu

systematycznym pod odpowiednimi hasłami, ale praktyczniej jest ujmować je

łącznie z parafrazą analizowanego tekstu.

4. Kolejna zasada wiąże się właśnie z parafrazą, czyli własną modyfikacją tekstu oddającą

jego treść w innej, raczej przystępniejszej i bardziej przejrzystej, formie. Streszczenie,

stanowiące tu istotę operacji, winno być możliwie najwierniejszym odtworzeniem sensu

zawartego w tekście w formie syntetycznej zawsze własnej. Przepisywanie całych zdań i

fragmentów pracy należy uznać za niecelowe poza wypadkami, kiedy się przewiduje ko-

nieczność dosłownego cytowania tekstu w przypisach.

Kiedy mowa o potrzebie syntetycznego ujmowania materiału streszczanego wskaza-

ne jest dokonywanie tej czynności w odniesieniu nie do poszczególnych zdań, ale określo-

nych części pracy, jak np. rozdział, artykuł, czy paragraf, ale także poszczególne elementy

merytoryczne, jak np. problematyka, argumentacja, oryginalność wywodów itp. W związku

z tym uwagi czynione w trakcie lektury, jak i same streszczenia, winny być poddawane po

kolejnych partiach pracy retrospekcji celem upewnienia się co do słuszności i trafności

dotychczasowych uwag, które w międzyczasie, wobec kolejnych wywodów autora mogą

się okazać nieaktualne czy nieuzasadnione. Tego rodzaju retrospekcja jest niezbędna szcze-

gólnie po przeczytaniu całej książki, bowiem od niej bezpośrednio zależy wartość naszego

streszczenia, które winno być całościowym ujęciem pozycji, z której korzystamy. W kon-

sekwencji nie wszystkie notatki poczynione w trakcie czytania znajdą zastosowanie w osta-

tecznej formie odsyłaczy. Należy się bowiem liczyć z potrzebą wyeliminowania pewnych

uwag czy kwestii, jak też odpowiedniego skoordynowania całego zdobytego materiału.

Stworzenie z niego konstruktywnej całości, całości organicznej, to jeszcze jedno zadanie,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: