Górale Wschodnich Karpat.pdf

Górale Wschodnich Karpat

Dominika Szubańska

Czyli Bojkowie, Łemkowie i Huculi. Nazwy zostały nadane im przez sąsiadów, początkowo

miały zdecydowanie pejoratywne zabarwienie, ale zatracały je z upływem czasu.

Pokrewne sobie grupy górali, mieszanego pochodzenia rusińsko-wołoskiego zamieszkujące

tereny górskie południowo-zachodniej Ukrainy, północnej Rumunii i południowo-wschodniej

Słowacji. Powstałe w procesie przenikania się kultur Rusinów - trudzących się rolnictwem, i

Wołochów - ludu pasterskiego. Na kształtowanie się ich losów i obecnego charakteru miały

wpływ także: przebieg osadnictwa, migracje, najazdy tatarskie, przemarsze wojsk (polskich,

szwedzkich, węgierskich) oraz czystki etniczne w ramach akcji "Wisła" w 1947 roku, w

wyniku których ludność była przesiedlana na zachodnie i północne ziemie Polski.

Dorzecze górnego Prutu, obu Czeremoszów: Białego i Czarnego, oraz Cisy, czyli wschodnie

tereny ziem

). Słowo to może pochodzić od określenia złodzieja,

opryszka - "hotul" w dialekcie rumuńskim, bądź też od słowiańskiej nazwy wędrowca -

"kochul". Nazwa ta rozpowszechniła się późno - dopiero w XIX wieku. Obecnie wśród

Hucułów odnajdziemy wyznawców zarówno prawosławia, jak i unitów, rzymskich katolików

czy grekokatolików, choć dawniej ważnym czynnikiem odróżniającym ich od Słowaków czy

Polaków, a także łączącym z tradycją ruską było wyznanie w obrządku wschodnim -

prawosławnym, a później także - grekokatolickim.

Najwcześniejsze ślady osadnictwa huculskiego sięgają neolitu, istnieją także dowody z IX

wieku na pasterski charakter tego ludu, na co największy wpływ miała kultura wołoska. Poza

hodowlą bydła, pasterstwem, czy niegdyś myślistwem, Huculi zajmowali się także hodowlą

koni; stworzyli rasę silną i wytrzymałą - konie huculskie, tak zwane hucuły.

Język, którym posługują się Huculi, przez niektórych badaczy klasyfikowany jest jako dialekt

języka ukraińskiego, przez innych jako język ruski. Widoczne są w nim naleciałości języka

polskiego, rumuńskiego i wołoskiego. Również nazwy miejscowości, gór, architektura czy

stroje ludowe wskazują na powiązania z kulturą rumuńską. Swoista mieszanka językowa

uważana jest przez samych Hucułów za oryginalną, za czwarty język wschodniosłowiański.

Ma to związek z huculskim poczuciem tożsamości narodowej - tożsamości zwanej

karpatoruską. Przez wieki przynależność Hucułów do państwa zmieniała się, jednocześnie

uwarunkowania geograficzne pozostawiały ich (podobnie jak Bojków i Łemków) w izolacji,

toteż czują się oni przede wszystkim Hucułami, nie - Ukraińcami, Rumunami, czy

Słowakami.

W wieku XII Huculszczyzna należała do Rusi Halicko-Wołyńskiej, od XIV wieku, w dobie

panowania Kazimierza Wielkiego - do Rzeczypospolitej, po drugim rozbiorze Polski w 1772

roku była częścią monarchii austriackiej, potem austro-węgrierskiej. 8 listopada roku 1918, po

dotarciu informacji o polsko-ukraińskich walkach o Lwów odbyło się zebranie mieszkańców

Jasinii i okolicznych wsi, na którym uchwalono przejęcie władzy i odłączenie od Węgier.

Powołano lokalny samorząd o nazwie – Huculska Rada Narodowa. Był to pierwszy krok do

powstania niezależnego państwa. 9 stycznia 1919 proklamowano Republikę Huculską, która

obejmowała ziemie Wschodniego Zakarpacia, jej prezydentem został Stefan Kłoczurak. Pół

roku później Republika została zlikwidowana przez wojska rumuńskie.

Huculi wytworzyli własną demonologię. Wierzyli w demony pochodzenia nieziemskiego,

demony powstałe z przekształcenia dusz ludzkich i w demoniczne cechy, którymi obdarzeni

byli niektórzy ludzie. Głównym demonem pochodzenia pozaziemskiego był czort - czort, złyj,

ditko , stworzony na początku świata przez Boga, jako jego towarzysza, który wówczas na

imię miał Aridnyk . Ten jednak zbuntował się przeciwko Stwórcy, przez co został strącony do

piekła. Inni czarci mieli natomiast powstać z kropel wody, które strząsnął Aridnyk myjąc ręce.

Czarty czyhały oczywiście na ludzką duszę, pojawiały się pod postacią ludzką lub ze

zwierzęcymi cechami (ogon, rogi, kopyta, szpony) w miejscach, w których popełniono

zbrodnię, odległych od cerkwi, tak, żeby nie było słychać dzwonów, pojawiały się w

gwałtownym wietrze czy wirze powietrznym. Bały się krzyża, ziół, święconej wody, czosnku,

zabić ich mógł także pierworodny w każdej rodzinie.

Wierzono także w letuna, latawca (letawicę) , występującego jako latająca gwiazda. Po

przybyciu na ziemię przybierał postać pięknej dziewczyny lub młodzieńca, wabił i kusił,

ofiara zakochiwała się i na skutek aktu miłosnego z demonem - umierała. Letun ukazywał się

kobietom jako ognisty smok lub wąż. Aby pozbyć się prześladowcy należało udać się do

cerkwi w określoną niedzielę i kłaniać się każdemu wchodzącemu, mówiąc: Przebacz, do

mnie letun lata. Natomiast aby ochronić się przed letunem, należało nosić przy sobie czosnek,

a widząc spadającą gwiazdę wypowiedzieć odpowiednie zaklęcie. Kolejnym zjawiskiem był

czuhajstyr lub czuhajstryn, dykyj czołowik, czystec, dykun - leśny duch. Wyższy od

najwyższych drzew, w białym odzieniu, całe ciało miał pokryte długim włosem. Niekiedy

nazywany wiatrowym dziadem, ponieważ uważano, że biega na jednej nodze, biega i tańczy,

aż z drzew spadają liście. Był to demon muzykalny, śpiewał, tańczył, a ofiarę porywał do

obłąkanego tańca, męcząc tak długo, aż wyzionie ducha. Żywił się niawkami , kobiecymi

demonami. Mimo pewnego okrucieństwa czuhajstyr nie był całkowicie zły, udzielał ratunku

zabłąkanym w górach, pomagał pasterzom.

Większość demonów stanowiły przekształcone dusze ludzkie - ukarane za grzechy, dusze

zmarłych nagle, ale też narodzonych w nieodpowiednim czasie i miejscu. Stradcze, stratczie -

duch nie ochrzczonego, poronionego dziecka lub dziecka zabitego przez matkę, ukazywał się

w miejscu pochówku jako zwierzę, niepokoił żywych, szkodził zwierzętom; potopełnyk -

duch topielca, ukazujący się w okolicach wody, starał się zwabić ofiarę do wody, by się

utopiła; leśne demonki - lisowky, niawky, mamuny , wodno-leśne rusałky , powstałe z duszy

niechrzczonych dzieci pochowanych w lesie, wyglądały jak dziewczęta, poza jednym

szczegółem - przerażającym otworem w okolicach kręgosłupów, przez który widać było

wszystkie wnętrzności. Tańczyły na polanach, nawoływały młodych mężczyzn w lasach,

powodując ich nieszczęście, a uwolnienie się od nich było bardzo skomplikowane; zdarzało

się jednak, że leśne dziewczęta, tak jak czuhajstyr , pomagały pasterzom. Wierzono także w

nieszkodliwe luzony , śpiewające modlitwy i pieśni nad potokami. Ludzi obdarzonych

cechami demonicznymi nazywano: wid'ma (wiedźma) i wowkun (wilkołak). Wierzono, że

jeśli matka ma siedmiu synów, lub siedem córek jedno po drugim, to siódme rodzi się wid'mą ,

albo wowkunem . Kolejnym człowiekiem-demonem był misiacznyk , czy też misiecznyk -

człowiek, który stawał się co miesiąc kobietą lub mężczyzną, na zmianę.

Bojkowie

Badacze spierają się o to, gdzie dokładnie przebiega granica krainy zwanej Bojkowszczyzną,

pewne jest jednak, że są to tereny położone między Huculszczyzną na wschodzie a

Łemkowszczyzną na zachodzie. Obejmują okolice Drohobycza i Kałuszy – czyli centralną

część ukraińskich Karpat.

W XIX w uważano, że Bojkowie są potomkami celtyckich plemion, które osiedliły się w

Europie Środkowej w VI w. p.n.e.. Inna teoria głosi, że to potomkowie osadników rusko-

wołoskich, osiadłych w XVI w. Istnieje także kontrowersyjny pogląd na temat pochodzenia

Bojków i Łemków, poddający w wątpliwość wędrówki pasterzy wołoskich. Według niego

Wołosi są rdzennymi mieszkańcami, potomkami pasterzy dacko-trackich, którzy później stali

się rolnikami i zamieszkiwali te tereny. Etniczna grupa Bojków miała powstać w wyniku

połączenia z ludnością ruską. W latach 90. XX wieku powstała teza mówiąca o trzech

społecznościach – Bojkach, Łemkach i Hucułach, posiadających rusińską tożsamość

narodową, pragnących stać się czwartym narodem wschodniosłowiańskim.

Nazwa „Bojkowie” pojawia się w źródłach w XVII wieku i według badacza z przełomu XIX i

XX wieku, Iwana Werchratskiego, pochodzi od słowa boje (бойе). Jest to wykrzyknienie

mające potwierdzić prawdziwość wypowiedzi (odpowiednik polskiego „jak Boga kocham!”)

Inny uczony, Mychajło Chudasz, uważa, że nazwa pochodzi po prostu od imienia Bojko. W

XX wieku wśród pewnej grupy mieszkańców regionu zaczął funkcjonować stereotyp, według

którego ludzie uważani za ograniczonych, leniwych, nazywani byli bojkami, czyli wołami.

Inną negatywną cechą Bojków, według wyobrażeń, było pijaństwo. Sami Bojkowie nazywali

siebie „Hyrniacy” lub „Werhowyńcy”

Trudnili się oni rolnictwem, co ciekawe – nie tylko w dolinach, ale też na górskich zboczach.

Etnografowie przekazują zapisy o tym, że wśród Bojków przetrwało wiele archaicznych

sposobów przystosowania ziem do uprawy: wyrąb lasu i wypalanie, karczowanie, kopanie

motyką, pozostawianie części gruntu odłogiem. Zajmowali się także wypasem owiec, bydła i

trzody. Ubrania i niezbędne narzędzia wyrabiali domowym sposobem. Najlepiej rozwiniętymi

rzemiosłami były stolarstwo, tkactwo, kuśnierstwo, garncarstwo, bednarstwo. Prawdziwego

mistrza obróbki drewna można było poznać po chacie – majstersztyku drewnianej

architektury.

W tradycyjnym stroju Bojków do dzisiejszych czasów przetrwała dawna prostota form i

kroju. Ubranie szyto z ręcznie tkanego płótna, wełnianego sukna i owczego futra. Były to

materiały grube i niezwykle trwałe. W dni powszednie natomiast noszono jasne, lniane

ubiory, kobiety na koszulę zakładały kamizelki, tak zwane łajbiki lub kurtaki . Mężczyźni

przewiązywali koszulę skórzanym pasem. Zimą zakładano płaszcze, a kobiety grubą spódnicę

z sukna. Kolory i wzory ubrań były subtelniejsze i prostsze niż u Hucułów, a ulubionymi

ornamentami były ziemniaki, produkty mleczne, kłosy żyta i owsa.

Zachowało się wiele pamiątek dawnej twórczości ustnej: kolędy, pieśni weselne, ballady

narodowe, pieśni o tematyce historycznej, obrzędowe pieśni pasterskie, a także twórczość

malarska z przełomu XVI i XVII wieku. Zwyczaje i obrzędy przetrwały na tych terenach tak

długo, ponieważ Bojkowie nie dążyli do utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym,

byli związani z naturą, nauczyli się wykorzystywać jej bogactwo, dzięki czemu stali się

samowystarczalni. Podobnie jak Huculi, Bojkowie wytworzyli własne wierzenia i obrzędy,

toteż obok chrześcijańskiego Boga z powodzeniem funkcjonowały czarownice, dobre i złe

duchy. Obrzędy mieszały się przy uroczystościach towarzyszących narodzinom, weselu i

śmierci . W niezwykły sposób odbywały się pogrzeby – grób kopali wszyscy seniorzy we wsi,

a trumnę do grobu dowożono saniami.

Obecnie Bojkowie jako grupa etnograficzna nie istnieją, mieszkańcy terenów określanych

mianem Bojkowszczyzny nie uważają się za Bojków. Jest jednak pewne, że grupa

zamieszkująca terytorium między ziemiami Hucułów, a ziemiami Łemków, wytworzyła

specyficzną kulturę, muzykę, sztukę i architekturę, których niemożna nazwać ani huculskimi,

ani łemkowskimi.

Łemkowie

Łemkowie, zwani też Rusinami bądź Rusnakami, zamieszkują krainę leżącą po obu stronach

Karpat – na wschodzie od dorzecza Osławy i Zaborca, gdzie graniczy z Bojkowszczyzną, na

zachodzie granicą jest rzeka Poprad. A zatem mieści się na pograniczu Ukrainy, Polski i

Słowacji. Łemkowie mieszkają także na terenach Serbii, Rumunii oraz USA i Kanady.

W XI – XII w. Łemkowszczyzna należała do Rusi Kijowskiej, następnie do Księstwa

Halickiego, później Halicko – Wołyńskiego. Do momentu rozpadu Austro-Węgier stanowiła

całość kulturową, etnograficzną i językową. Po rozpadzie monarchii została podzielona

granicami państw. Pochodzenie Łemków, podobnie jak innych górali karpackich, nie jest do

końca wyjaśnione, zdania wśród badaczy są podzielone; jedni uważają Łemków za

autochtonów, inni są zwolennikami koncepcji o pochodzeniu rusko-wołoskim. Tragicznym

punktem w dziejach historii tego ludu jest rok 1947 i akcja „Wisła”. Operacja militarno –

represyjna mająca na celu ostateczną likwidację ukraińskiego podziemia zbrojnego. W jej

wyniku ludność cywilna (140 tys. osób) została przesiedlona na ziemie północo-zachodniej

Polski.

Na tradycyjną kulturę Łemków składało się wiele elementów i wpływów kultur sąsiednich

(byli w stałym kontakcie z nimi, między innymi ze względu na pracę zarobkową). Obce

wpływy zostały jednak połączone z archaicznymi elementami, które zachowały się wyłącznie

wśród Łemków. Widoczne jest to szczególnie w sferze wierzeń i obrzędów (takich jak

chociażby oddawanie czci siłom natury).

Język łemkowski, czy też rusiński, zapisywany cyrylicą, jest klasyfikowany jako dialekt

języka ukraińskiego, ale posiada on wiele cech języka rumuńskiego, słowackiego czy

polskiego. Kwestią sporną jest uznanie go za odrębny język (sami Łemkowie są podzieleni w

sprawie tożsamości narodowej, część uważa się za Ukraińców, część za Łemków). W

Słowacji język ten posiada status języka mniejszości, w Wojewodinie (autonomiczny okręg

na północy Serbii, posiadający własny rząd) język rusiński ma status języka urzędowego.

Pochodzenie nazwy „Łemkowie” jest niewyjaśnione; istnieje prawdopodobieństwo, że

wywodzi się z charakterystycznego dla ich języka przysłówka „łem”, czyli „tylko, albo”.

Początkowo byli nazywani tak przez sąsiadów, Bojków.

Terytorium zamieszkiwane przez Łemków, w odróżnieniu od ziem Bojków, sprzyja

wyrabianiu chleba. Bardziej rozpowszechniona wśród Łemków była hodowla owiec, podczas

gdy Bojkowie hodowali głównie rogaciznę. Ponadto popularna była obróbka drzewa,

kamienia, wełny, tkactwo, garncarstwo czy wytwarzanie drewnianych naczyń.

Charakterystyczne dla wsi łemkowskich jest skupienie w dolinach rzek. Tradycyjny dwór

wiejski składał się z budowli, która pokryta była jednym dachem przykrywającym wszystkie

izby, a także pomieszczenia gospodarskie i pomieszczenia dla zwierząt – stajnię i oborę.

Rzadziej spotykane były dwory, na które składało się kilka budynków. Do połowy XX wieku

w architekturze i wnętrzach zachowały się archaiczne elementy.

Ubrania ludowe cechowała prostota. W różnych miastach ubiory trochę różniły się

zdobieniami i krojem, jednak wspólnymi elementami są: dla kobiet – krótka, prosta koszula

(„czachlyk”), spódnice („fartuchy”), dla dziewcząt kolorowe, dla starszych kobiet czarne.

Mężczyźni nosili koszule z rozporkami na ramionach, wąskie spodnie, niebieskie kamizelki

(„katanki”) lub serdak z białej wełny („hunia”) i brązową kurtkę z sukna („huńka”). Noszono

skórzane „kerbce” albo trzewiki.

Wyodrębniana przez etnografów cecha charakteru Łemków – niechęć do zmian, okazała się

zbawienna dla zachowania tradycji życia rodzinnego i społecznego, unikalnych zwyczajów,

obrzędów oraz pieśni.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: