Juliusz Słowacki: Balladyna. Oprac. Mieczysław Inglot. Wyd. 6. Wrocław 1984, BN
JULIUSZ SŁOWACKI BALLADYNA (BN) oprac. Mieczysław Inglot
GENEZA BALLADYNY
Historia
- 1833-34: nastrój pesymizmu i niepokoju po upadku powstania listopadowego
- podzielona i skłócona emigracja
- w Kordianie (pocz. 1833, wyd. 1834) ujawnił cechy charakteru narodowego i zweryfikował ich wobec wydarzeń historycznych (nie da się przezwyciężyć narodowego konserwatyzmu)
Teatr
- przyswojenie osiągnięć teatru fr. (już w Kordianie)
§ sceny nadprzyrodzone + naturalne
§ tłum na scenie
§ efektowna przestrzeń sceniczna
§ zmienność scen à dynamika akcji
Urok szwajcarskiej przyrody
- znów w Kordianie: Mont Blanc
§ przyroda jako tło dla psychologicznych rozterek jednostki
§ przyroda ilustruje procesy historyczne
Inne okoliczności powstania Balladyny
- dramat został ukończony w 1834 r., a wydany w 1839 (podobno jako już jego druga wersja)
BALLADYNA W KONTEKŚCIE POGLĄDÓW ESTETYCZNYCH
1. Dylematy romantycznych teoretyków dramatu
Między dramatem „realistycznym” a „fantastycznym”
- poglądy Fryderyka Schillera
§ dramat niemiecki kopiował rzeczywistość, a jednocześnie wprowadzał nie istniejący świat
§ mogło to zabawić publiczność, ale nie mogło wpoić wartościowych idei
Sztuka i prawda w dramaturgii Wiktora Hugo
- dramaturg ma ukazać wyolbrzymienie różnych, przeciwstawnych nastrojów i tonacji estetycznych
§ posądzano Hugo za takie poglądy o artystyczne efekciarstwo
§ on sam zwracał uwagę na funkcjonalny charakter groteskowych obrazów, miały one służyć wzbudzaniu tęsknoty za ładem i porządkiem
2. Kształt artystyczny Balladyny w oczach poety
List dedykacyjny do Zygmunta Krasińskiego
- zapowiada poznawczy sceptycyzm i artystyczną oraz historiozoficzną „niekształtność” dramatu
§ dysharmonia świata (sprzeczność między intencją a wynikami czynu)
§ alogiczność wydarzeń (przypadek jako zasada łącząca przyczynę i skutek)
§ lekceważenie historycznej prawdy w konstrukcji przestrzeni scenicznej i czasu akcji
***
§ odsłonięcie konstruktywnej idei
Inne wypowiedzi poety
- nawiązuje do Ariosta, Szekspira, starej ballady i folkloru
3. Współcześni o Balladynie
Dwa kierunki interpretacji dramatu
- groteskowy kształt dramatu (St. Ropelewski)
§ zamiast zgłębić realia historyczne, Słowacki zaludnił dawne czasy fantazjami
§ nie wyjaśnia on wcale starożytnych dziejów Polski
§ dramat to żart, igraszka, zabawka fantazji autora
- utwór zaangażowany ideowo, chcący wyjaśnić historyczne dzieje i tragedie narodu (Z. Krasiński)
§ ujawnia fundamenty charakteru narodowego
§ pyta o ideę rządzącą dziejami Polski
§ obraz postaw ideowo-społ. (Goszczyński)
§ starcie tradycji (Pustelnik, Kirkor, Alina) z historią (Balladyna), która jednak nie może jej pokonać (Norwid)
4. Potomni o Balladynie
DRAMAT NARODOWYCH POSTAW
1. Wśród interpretacyjnych alternatyw
Między groteską a historiozofią - obie te interpretacje można z równym powodzeniem udowodnić
Historiozoficzny sens poetyckiego dzieła - tak odczytała utwór np. carska cenzura (mowa Grabca jako satyra na monarchię absolutną)
Balladyna a romantyczna filozofia tradycji
- Słowacki kontynuował zaczęty w Kordianie proces ujawniania narodowej świadomości w chwili przełomu
§ świadomość ta wywodziła się z tradycji, więc odtworzenie początków narodu było warunkiem zrozumienia całości procesu historycznego
§ przeszłość dla romantyka to baśnie, legendy, a dopiero potem lit. pisana
§ dawne przekazy odkrywały kształt przyszłym wydarzeń (odczytanie figuralne jak w przypadku Pisma Świętego)
§ świadectwem czuwania tradycji nad historią jest scena sądu nad Balladyną, ujawnieniem się tradycji w świadomości samowolnej jednostki jest zwycięstwo sumienia nad zbrodnią, a piorun zamykający dramat jest wyrazem harmonii między tradycją a naturą
2. Czas i przestrzeń w dramacie
Czas wydarzeń dramatycznych
- krótka przestrzeń czasowa: między aktem I a II upływa noc, akt III zaczyna się dnia trzeciego rano, akt IV to noc tego samego dnia, akt V to czwarty dzień
§ zapowiedź modelowego ujmowania historycznych faktów
- cienie nie obdarzone dotąd bytem i praidee osób (w. 40-46)
§ każdy wypadek dramatu to suma czynów ludzkich, piramidalny (wielopłaszczyznowy) symbol pozalit. rzeczywistości
- apologi o harfiarzu i zamku
§ wprowadzenie elementu różnoczasowości, diachronii
§ obie opowieści miały char. figuralny, obejmowały przeszłość, teraźniejszość i przyszłość
§ zaczął poeta od opowieści o przeszłości, o starcu bezsilnym, ale podatnym na oddziaływanie sił nadprzyrodzonych, których głosem była jego pieśń
§ opowieść o zamku wprowadzała czas przeszłości historycznej, zaczął poeta od obrazu ruin, czyli teraźn. (kontrast między nią a przeszłością), zapowiedział smutną przyszłość
Poetyka realizowana i poetyka dyskutowana w świetle listu dedykacyjnego i Epilogu
- układ zbudowany z gotowych, poetyckich ujęć przeszłości w postaci stylizacji poetyckiej (dystans wobec opisywanych wydarzeń)
Postać Wawela
- polemiczna intencja poety wobec określonych kierunków w historiozofii
· wyższość poezji nad historią, nad nauką
- Wawel to dworski panegirysta, zapisujący wydarzenia wg apriorycznej filozoficzno-moralistycznej tezy
· personifikacja śpiących w grobie historyków i kronikarzy
· jego partnerem jest Publiczność, odmiennie widząca sens zdarzeń
· krytycyzm Publiczności przypomina dyskusję wokół cudu z aktu V (Goplana ulatująca na pn.)
· Wawel starał się cud wyjaśnić w duchu przychylnym dla nowej władczyni, Strażnik zaś (powołując się na opinię ludu) ocenił go jako złowrogą wróżbę
· ludowe widzenie rzeczywistości jest najbliższe intencji poety
Ludowa interpretacja historii
- pieśni ludu to obrazy, w których każdy naród swój charakter najwierniej maluje, przedstawiając swoje uczucia, zwyczaje i obyczaje à są najdokładniejszym wyrazem życia narodowego
- po utracie niepodległości nastąpiło przewartościowanie poglądów na temat podań
· pozostało przekonanie o ich ludowym pochodzeniu
· przestały być obiektem krytyki
· stały się źródłem inicjatyw literackich, które miały rozbudzić świadomość narodową
- popularny stał się narodowy mit początku (Gniezno, Lech)
Mit w teatralnej i scenicznej przestrzeni dramatu
- mityczny początek dziejów narodu symbolizuje cudowna korona
· kiedy uzurpator włożył na skroń fałszywą koronę, skończyły się czasy dostatku i rozkwitu
· korona współtworzy historiozoficzną koncepcję utworu
· spór między wolnością i demokracją a niewolą i absolutyzmem
- Gopło i Gniezno to kolebka Polski i rodzaj ziarna jej przyszłych dziejów à na tym tle rozgrywa się ponadczasowa akcja dramatu
Natura – współtwórczynią mitycznej wizji przestrzeni
- obraz natury jest na pierwszy rzut oka niekonsekwentny
· Goplana budzi się z zimowego snu, Wdowa zapewnia Kirkora, że na wiosnę są maliny
· Goplana prosi Chochlika o narwanie róż, a Wdowa wraca ze żniw, maliny dojrzewają latem
- w dramacie obowiązuje baśniowa równoczesność
· wieczna wiosna to uprzywilejowana pora roku w raju, arkadii, sielankach
· wiosna jest tłem dla pojawienia się pozytywnych postaci dramatu: Goplany, Aliny, Filona
- anachronizmy geograficzne
· poeta wprowadza regionalizmy, ukrainizmy
· nad Gopłem miał zostać utworzony piramidalny krajobraz symbolizujący różne rejony Pl.
Natura a „osoby” dramatu
- przyroda oscyluje na granicy między puszczą a ogrodem
· ogród: kwiaty i jaskółki
· las: maliny
· kobierzec kwietny to przestrzeń arkadyjska
- motywy folklorystyczne tworzą gł. warstwę stylizacyjną w przestrzeni scenicznej (jaskółki)
- dobry, szczęśliwy człowiek utrzymuje z naturą harmonijną więź, zły i nieszczęśliwy traci ją
· wygnana Wdowa porównuje swój los do losu jaskółek (dostrzega w przyrodzie walkę o byt)
· zależność między sytuacją postaci a oceną roli przyrody widać w scenie malinobrania
Przestrzeń sceniczna a dynamika akcji
- zmienność świat otaczającego postaci
· każda scena tworzy sytuację dramatyczną, bo występują w niej nowe, nie przewidziane okoliczności
· zmusza to postaci do refleksji nad własnym losem
Groteska i tragizm w obrazach natury
- kapryśną władczynią świata natury jest Goplana
- przemiana Grabca w wierzbę jest źródłem wielu groteskowych perypetii
- zbrodnia łamie harmonię przyrody i wyzwala w niej karząca siłę
3. Postacie w Balladynie
A. O postaciach ogólnie
W kręgu onomastycznej stylizacji
- imię Balladyny funkcjonuje jako aluzja literacka
· sygnał literackości tekstu: ballada, gatunek związany z folklorem
· modernizowane jest dla określony celów (matka prosi o otwarcie Kirkorowi Bladynę – kontrast między pieszczotliwym imieniem a czarnym sercem bohaterki, która drzwi nie otworzy; bladość dziewczyny – typowa kobieta fatalna jest blada)
Etymologia i tradycja
- Pustelnik: pozostałość dawnych kronik, ballad, dum, romansów historycznych
- Kirkor: kontrast między cor = serce a kir = śmierć; podobieństwo do Kordiana
- Matka-wdowa: w tekście funkcjonuje jako Wdowa, osoba biedna, zasługująca na litość
- Alina (Halina): imię literackie 1. poł. XIX w., obok Malwiny, Dorydy, Taidy, Klary, Flory
- Filon: imię pasterskie, sielankowe, spopularyzowane przez Karpińskiego
...
sashakiev500