ROMANTYZM(1).doc

ROMANTYZM

Nazwa epoki

[c]Ironiczny zbieg okoliczności sprawił, że pierwiastkom, jak najbardziej oddalonym od rzymskiego ducha, za nazwę posłużył wyraz etymologicznie związany z rzymskością – bo wywodzący się ostatecznie od słowa „romanus”. Tylko już w wieka średnich „lingua romana” (tj. język rzymski, czyli łaciński) oznaczała właśnie język nierzymski. W przeciwieństwie do łaciny zwano romańskim język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galickich, i języki w ten sposób utworzone zachowały też do dziś dnia nazwę romańskich. Z nazw języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w takim języku: „romance, romans, romant” - romancą zwano zwłaszcza utwór drobny, romantami – obszerniejsze powieści, opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. W tym właśnie sensie pojawia się po raz pierwszy w rękopisie z w. XV wyraz „romanticus” - romantyczny.
(Juliusz Kleiner, Romantyzm, Lublin 1946.[/c]

[b][i]Romantyczny[/i][/b] znaczył tyle co romansowy, przypominający romans: niezwykły, dziwaczny, malowniczy. Chodziło o specyficzny rodzaj malowniczości, związanej ze specyficznym ukształtowaniem pejzażu, prezentujący naturę jako „wzniosłą, groźną, posępną, niecodzienną” (Alina Witkowska, [i]Literatura Romantyzmu[/i], PWN, Warszawa 1989, s. 18.). Z upływem czasu słowo to narastało coraz to nowymi znaczeniami, nie związanymi z terminologią historycznoliteracką.

Jako terminu w pewnym sensie specjalistycznego użyto określenia [i]romantyczny[/i] po raz pierwszy w XVII wieku w Anglii, nazywając w ten sposób literaturę nowożytną: średniowieczną i renesansową, stojącą w opozycji do literatury starożytnej. W tym układzie romantyczny był Tasso, Ariosto oraz Szekspir. Popularna staje się dychotomia antyk - romantyczna nowożytność (takie rozróżnienie pojawia się np. u A. W. Schlegla) oraz opozycja określając dwa podstawowe typy sztuk: klasyczny – romantyczny. Trzeba zacytować tu słynne zdanie Goethego:

[c]Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.[/c]

Początkowo więc słowo [i]romantyczny[/i] niosło ze sobą m.in. porcję negatywnych skojarzeń. Podobnie [i]romantyk[/i] późno zostało związane z pewnym prądem myślowym czy literackim, początkowo określano w ten sposób autora baśni i romansów (tak było np. u Novalisa), jednocześnie jednak dla wielu było to określenie obraźliwe. Stabilizacje tego terminu jako nazwy prądu literackiego i umysłowego przynoszą lata trzydzieste XIX w..

Podział epoki w Polsce

[b]Polski romantyzm[/b] tradycyjnie dzieli się na trzy fazy:

[b]1.[/b] Faza wczesnego romantyzmu przypada na lata [b]1822-1830[/b]. Jest to czas kształtowania się nowego, romantycznego światopoglądu. Rok 1820 przynosi wczesne wiersze Mickiewicz, słynną [i]Odę do młodości[/i] oraz [i]Pieśń filaretów[/i] – nie są to jeszcze dzieła romantyczne (ale klasycystyczne: odwołania mitologiczne, język oświecenia, poetyka klasycystyczna), ale zostały w nich wypowiedziane hasła wywoławcze postawy romantycznej (braterstwo i wspólnota, kult młodości).

W 1822 ukazał się I tom [i]Poezji[/i] Mickiewicza, a w nim dwa najważniejsze manifesty romantyzmu: [i]Romantyczność[/i] oraz [i]Przemowa[/i] – szkic wstępny tomu, który w późniejszych wydaniach pojawiał się pod tytułem [i]O poezji romantycznej[/i]. Z dzisiejszej perspektywy trudno sobie uzmysłowić jaki szok u ówczesnych odbiorców wywołały [i]Ballady i romanse[/i] - wiersze zawarte w tym tomie były zupełnie inne od tego, co dotąd publikowano i to one odwróciły uwagę pierwszych czytelników [i]Przemowy[/i], która uzyskała rangę manifestu nieco później, kiedy zaczęli się na nią powoływać „młodzi adepci nowego prądu”.

[c]Mickiewicz pierwszy opowiedział się wyraźnie za romantycznością. Nie lawirował, nie szukał form pośrednich, (...) staną p stronie romantyzmu i z tej pozycji ustalał założenia nowej literatury, stanowiącej później punkt wyjścia dla wszelkich na ten temat dyskusji. Ukazał tradycję romantyzmu, zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i romantyczny styl w sztuce.
(Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolin., Wrocław 2000, s. XVIII). [/c]

Mickiewicz w [i]Przemowie[/i] domaga się miejsca w literaturze dla [i]pieśni gminnej[/i], postuluje oryginalność (nie naśladowanie jak w klasycyzmie) oraz narodowość sztuki, ustala hierarchię tradycji, w której literatury francuska i rzymska - tak cenione przez oświeceniowców – otrzymują miejsce poślednie, natomiast na jej szczycie stają: grecka starożytność, średniowiecze oraz Szekspir (podobnie wartościowali kulturę niemieccy romantycy).

W żywej dyskusji o kształcie polskiego romantyzmu wzięli udział ponadto: Antoni Edward Odyniec, Józef Bohdan Zalewski, Antoni Malczewski, Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski, Stefan Witwicki oraz Kazimierz Brodziński. Najważniejsze dzieła literackie tej fazy romantyzmu:

Adam Mickiewicz: [i]Ballady i romanse[/i] (1822), [i]Grażyna[/i] 1823, [i]Dziady cz. Ii i IV[/i] (1823), [i] Sonety krymskie[/i] (1836) oraz [i]Konrad Wallenrod[/i] (1828);
Antoni Malczewski: [i]Maria[/i] (1825)
Seweryn Goszczyński: [i]Zamek Kaniowski[/i] (1828)
Maurycy Mochnacki: [i] O duchu i źródłach poezji w Polszcze[/i] (1825)

Koniec tej I fazy romantyzmu wyznacza wybuch powstania listopadowego.

[b]2.[/b] faza szczytowa romantyzmu przypada na lata [b]1830-1849[/b]

Od upadku powstania listopadowego w przypadku literatury polskiej należy wprowadzić rozróżnienie na romantyzm emigracyjny i krajowy. Upadek powstania listopadowego daje początek wielkiemu ruchowi migracyjnemu o podłożu polityczno-patriotycznym zwanemu [b]Wielką Emigracją[/b]. Z kraju wyjeżdżała głównie szlachta i arystokracja, poza tym politycy, artyści, inteligencja oraz żołnierze – wśród emigrantów znaleźli się również pisarze, w większość mocno zaangażowani w sprawę niepodległościową (m. in. ci najwięksi: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Głównym ośrodkiem polskiej emigracji był Paryż, po powstaniu we Francji znalazło się mniej więcej pięć do sześciu tysięcy Polaków, większość osiedliła się właśnie w Paryżu i jego okolicach. Nie dziwne, że szybko zaczęły pojawiać się tam polskie stowarzyszenia, zrzeszenia, salony, itp.. Środowisko emigracyjne było jednak podzielone – głównie pod względem poglądów politycznych oraz oceny powstania listopadowego.

Zauważmy, że największe dzieła polskiego romantyzmu ([i]Dziady cz. III[/i], [i]Kordian[/i] J. Słowackiego, [i]Nie-boska komedia[/i] Z. Krasińskiego) powstały na emigracji, w oddali od ojczyzny właściwie w ciągu kilku lat. Okres bezpośrednio po upadku powstania listopadowego to istna erupcja sił twórczych polskich pisarzy, którzy jednak już w następnym dziesięcioleciu zamilkną.

W tym czasie w kraju triumfy święci wspaniały komediopisarz Aleksander Fredro, w latach trzydziestych powstają jego najważniejsze dzieła: [i]Śluby Panienski[/i] oraz [i]Zemsta[/i]. W kraju ważną rolę zaczyna odgrywać powieściopisarstwo obyczajowe i historyczne. Najważniejszym prozaikiem tego czasu był bez wątpienia Józef Ignacy Kraszewski autor m.in. [i]Ulany[/i] oraz [i]Starej Baśni[/i]. Inni pisarze warci wspomnienia to Józef Korzeniowski (nie mylić Tedorem Józefem Konradem Korzeniowskim, piszącym pod pseudonimem Joseph Conrad) oraz Henryk Rzewuski. [b]3.[/b] faza schyłkowa romantyzmu przypada na lata [b]1849-1863[/b]

Trzecia faza romantyzmu to okres epigoński, najwięksi nie żyją bądź zamilkli, nie pojawiają się żadne nowe tendencje w literaturze, w kraju tworzą jeszcze pisarze mniejszego formatu: Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Karol Ujejski. Wyjątek stanowi tu oryginalna wręcz rewolucyjna twórczość przebywającego na emigracji Cypriana Kamila Norwida. Niestety ten poeta nie znalazł zrozumienia u współczesnych, jako poruszyciel pokolenia wystąpił dopiero po śmierci, w epoce Młodej Polski.

Trudno stworzyć podobną periodyzację dla romantyzmu jako zjawiska [b]ogólnoeuropejskiego[/b], głównie dlatego, ze każdy naród wykształcił swój własny, specyficzny romantyzm, dlatego jeśli chodzi o romantyzm europejski przyjmuje się podział topograficzny bądź narodowościowy, mamy więc romantyzm niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, włoski z których za najważniejsza, najbardziej wpływowe uważa się romantyzm niemiecki (Goethe, Schiller, Schegel) oraz romantyzm angielski (W. Scott i Byron).

Narodziny epoki - wpływ sentymentalizmu i preromantyzm

Pierwsze dwa dziesięciolecia XIX wieku to okres triumfu idei romantycznych w Niemczech, Francji i Anglii, polska literatura w porównaniu do literatury państw zachodnich pozostawała wyraźnie w tyle. Jednak to, że „prawdziwy” romantyzm zaczął się u nas w roku 1822 nie oznacza, że w tym czasie na ziemiach polskich nie odnotowano żadnych zmian. W wielu dziedzinach sztuki oświeceniowy klasycyzm zostawał wypierany przez nowe tendencje. W przemianach pomogła - w jak wielu innych wypadkach znanych historii literatury – kultura popularna, przeznaczona dla mniej wybrednych odbiorców. Szczególną rolę odgrywały tu teatry, w których na życzenie publiki wprowadzano liczne nowości, łamiące ścisłe zasady klasycyzmu.

[c] (...)grywano licznie tak zwane dramy czyli popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu. Gatunek ten rozwijał się dawniej w obrębie literatury sentymentalnej, dramy były traktowane jako rozrywka dla mało wybrednej publiczności; stopniowo jednak (do czego niemało przyczynił się ich nowy „gotycki” styl) za ich sprawą dochodziło do łamania konwencji, oddzielających dawniej rygorystycznie styl wysoki od niskiego: zdarzało się na przykład, że dla ożywienia akcji wprowadzano aktorów komicznych do tragedii i vice versa. Obok efektów grozy i melodramatu pojawiały się też w teatrze dzieła autorów, anektowanych jako własna tradycja przez romantyków: przeróbki dramatów Szekspira, sztuki Schillera.
(Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolineum, Wrocław 2000, s. X.)[/c]

Zapowiedź nadchodzącego „nowego ducha” niesie ze sobą również [b][i]sentymentalizm[/i][/b], mający swoje początki w oświeceniu. Nurt ten propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości, wytworzył nowego, czułego bohatera. Krytyce podlegała cywilizacja, konwenanse, nobilitowano natomiast autentyczne relacje miedzy ludzkie oraz naturę jako współuczestnika ludzkich przeżyć (szczególnie w poezji). Sentymentalizm nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (David Hume, Etienne Bonnot Condillac) oraz antropologicznej myśli Jana Jakuba Rousseau. W literaturze czerpano głównie z tradycji rodzimej oraz antyklasycystycznych nurtów europejskich (np. z osjanizmu). Do jednych z najbardziej zasłużonych praktyków i teoretyków sentymentalizmu polskiego należał Franciszek Karpiński. Trzeba tu wspomnieć jeszcze Juliana Ursyna Niemcewicza (1758 – 1841) i jego słynne [i]Śpiewy Historyczne[/i] (1816), czyli cykl dum opiewających ważniejsze postaci i wydarzenia z historii Polski. [c] „Śpiewy historyczne”, mimo artystycznej mierności spełniały doskonale rolę „elementarza powszechnego narodu polskiego”, wielokrotnie przedrukowywane (pierwsze 1500 egzemplarzy rozeszło się, rzecz ówcześnie niespotykana, w 7 miesięcy), śpiewane w całym kraju, stały się dla generacji XIX-wiecznych niezastąpioną szkołą godności narodowej i patriotyzmu (zeznania T. Zana w śledztwie 1823; świadectwo Mickiewicza, K. Sienkiewicza, licznych pamiętnikarzy, jak L. Jablonowski, W. Zawadzki, B. Limanowski); były też tępione przez władze zaborcze (m.in. przez N. Nowosilcowa).
(Zofia Lewinówna, hasło: Śpiewy historyczne, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s. 454.)[/c]

W obrębie literatury polskiej nurt sentymentalny zespolił się czy przenikną z tzw. [b]preromantyzmem[/b], który w europejskiej literaturze i myśli estetycznej drugiej polowy XVIII wieku stanowił odrębny zespół tendencji, przejawiających się w odrzuceniu sztywnych reguł twórczości, postulatach oryginalności i wzniosłości dzieła literackiego, nobilitacji natchnienia, wyobraźni i geniuszu jako źródeł twórczości. Preromantyzm przejawiał się również w zainteresowaniu twórczością ludową oraz historycznie traktowaną tradycją narodową. W polskiej literaturze natomiast takie odstępstwa od klasycznej poetyki występowały głownie w obrębie sentymentalizmu, tutaj też następowała recepcja zjawisk obcych, takich jak np. osjanizm. Wszystkie te zjawiska i tendencje miały przygotować czytelnika na przyjęcie nowej epoki.

1) Ramy czasowe i periodyzacja polskiego romantyzmu.
Romantyzm w Polsce zamyka się w latach 1822 - 63 (1822 - pierwsze wydanie "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza, 1863 - powstanie styczniowe). Teoretycznym początkiem polskiego romantyzmu jest rok 1818, kiedy to Kazimierz Brodziński wydał rozprawę pt. "O klasyczności i romantyczności, tudzież do duchu poezji polskiej". Jednak praktycznym początkiem romantyzmu jest rok 1822.

a) 1822 - 1830 (powstanie listopadowe) - niektórzy historycy literatury określają ten okres mianem fazy wstępnej. W latach tych krystalizuje się program polskiego romantyzmu, powstają młodzieńcze utwory Mickiewicza i Słowackiego, dokonuje się wielu przekładów literatury obcej

b) 1830 - 1848 (Wiosna Ludów) - szczytowa faza romantyzmu. Wybuch i klęska powstania listopadowego to przełomowe wydarzenie w dziejach romantyzmu, po klęsce powstanie bardzo wielu polskich twórców emigruje do Niemiec i Francji, tworzy tzw. "wielką emigrację". W tym właśnie okresie powstają najwybitniejsze utwory Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego

c) 1849 - 1863 - schyłek romantyzmu. W tym okresie umierają wszyscy trzej wieszcze narodowi, zaczyna tworzyć C.K.Norwid, jest to także szczytowy okres współczesnego i historycznego pisarstwa J.Kraszewskiego. Kres romantycznemu widzeniu świata i człowieka położył wybuch powstanie styczniowego. Po jego upadku zaczął kształtować się pozytywizm, który bardzo krytycznie odnosił się do koncepcji romantycznych (walki narodowo wyzwoleńczej)

2) Tło polityczno - społeczne romantyzmu w Polsce
W momencie kiedy rodzi się romantyzm od kilku dziesięcioleci Polski nie ma na mapie Europy. Duże nadziej wiązano z Napoleonem, a po jego klęsce z Kongresem Wiedeńskim, ustalił on nowy porządek w Europie, potwierdził rozbicie Polski na trzy części tworząc jednocześnie namiastkę polskości pod berłem cara - Królestwo Kongresowe. Ono właśnie stało się późniejszym miejscem działania polskich patriotów i organizacji spiskowych. Polakom wydawało się przynajmniej na początku, że car Aleksander będzie przestrzegał porozumienia zawartego w czasie Kongresu, okazało się to jednak złudnym marzeniem. Początkowy liberalizm cara zanikał, a na jego miejsce wchodził ucisk i despotyzm. Pokolenie pamiętające czasy wolności powoli wymierało, a na jego miejsce przychodzili młodzi ludzie, których celem stało się odzyskanie niepodległości. Temu właśnie celowi podporządkowana została całą literatura romantyczna. Pierwszymi przejawami nieprawomyślności wobec cara było powstanie tajnych stowarzyszeń : Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. W początkach romantyzmu życie umysłowe i kulturalne skupiło się przede wszystkim w dużych ośrodkach akademickich : Warszawie i Krakowie. U progu romantyzmu nie istniały jeszcze realne szanse na odzyskanie niepodległości drogą walki zbrojnej. U progu nowej epoki całą uwagę młodych romantyków pochłonął spór między klasykami, a romantykami.

3) Podział literatury romantycznej
a) do 1830 (w kraju) : Malczewski, Goszczyński, Słowacki, Mickiewicz
b) po 1830
- w kraju : Pol, Lenartowicz, Ujejsk, Syrchomla, Bewiński, Fredro
- na emigracji : Mickiewicz, Krasiński, Norwid, Ehrenberg

4) Umacnianie tożsamości narodowej jako naczelne zadanie piśmiennictwa epoki i podporządkowanie polskiej literatury romantycznej nadrzędnemu celowi, idei - walce o wolność.

5) Walka klasyków z romantykami
Na początku XIX (lata 20) spór pomiędzy klasykami i romantykami o treść, formę i ducha literatury narodowej przybrał dość ostre formy i w rezultacie rozstrzygnięty został na korzyść romantyków. Najostrzej spór ten rozgorzał pomiędzy Krasińskim, Grodzińskim i Śniadeckim. Pierwszy swoje poglądy zawarł w rozprawie "O klasykach i romantykach tudzież o duchu poezji polskiej", drugi w dziele "O pisarzach klasycznych i romantycznych".