Zygmunt Krasiński
Irydion
Wstęp Wacław Kubacki
Irydion ukazał się po upadku powstania listopadowego, obok Kordiana Słowackiego i III cz Dziadów Mickiewicza. Wszystkie trzy dzieła dotykały spraw przyczyn klęski, położenia ujarzmionego narodu, niepokojącej przyszłości Polski.
Dziady nazywamy umownie romantycznym dramatem metafizycznym czyli misteryjno – symbolicznym, Kordiana współczesnym dramatem psychologiczno-politycznym, a Irydiona – romantycznym dramatem historycznym,.
Wg autora wstępu romantyczny historyzm jest kluczem do właściwego rozumienia Irydiona. Historyzm – jako postawa ideowa i jako narzędzie artystyczne, jako literacka technika, przy pomocy której romantycy wypowiadali religijne, społeczne i polityczne problemy swych czasów.
Główne bodźce do napisania dramatu: medytacja historyczna nad upadkiem Rzymu, chrześcijaństwem i barbarzyństwem, współczesne paralele, wątek psychologiczno – miłosny (związek z Joanną Bobrową), związek tematu politycznego z motywem martyrologicznym, metafizyczna nadbudowa oraz zarys formalnej struktury dzieła..
DRAMAT HISTORYCZNY
Temat dzieła Irydion jak każde dzieło romantycznego historyzmu ma dwa plany, plan realny ( temat historyczny) i plan symboliczny (sfera współczesnych analogii).
Tematem Irydiona jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie cezariańskiej potęgi, bogactwa, blasku i zbytku.. na tle przemian w ustroju państwa i obyczajach gdy republika podbiła świat umieścił poeta spisek powiernika Heliogabala, Greka Irydiona. Bohater zamierza wykorzystać nowy układ sił społecznych i politycznych do zniszczenia Rzymu, pragnąc w ten sposób pomścić hańbe ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów. Rewolucyjny zamysł Irydiona chybił w wyrachowanym przez człowieka czasie. Wykonali go upatrzeni przez mściciela sprzymierzeńcy (chrześcijaństwo i barbarzyńcy północy) w dobie, gdy dojrzały do tego warunki.
W symbolicznej sferze dzieła mogą liczyć na oddźwięk wątki: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowolenie, sprzysiężenia u bunty ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedź upadku starego świata, zwyrodnienie chrześcijaństwa, sojusz papiestwa z feudalnymi panami Europy., myśl o religijno – społecznej reformie ludzkości i nadzieja na odrodzenie świata.
Wielka paralela współczesna w Irydionie to rewolucyjne ruchy i powstania narodowe w czasach Świętego Przymierza. Powstanie listopadowe było bolesnym przeżyciem dla Krasińskiego, jednak znał on dobrze stosunki europejskie – dlatego paralela ta wykracza poza realia państwa polskiego, dotyczy całej Europy.
Świat katakumb w Irydionie stanowi nie tylko moralny i kulturalny kontrast pogańskiego Rzymu, ale także kontrast społeczny, ujęty w duchu romantycznego katolicyzmu. W Chórze Młodzieńców i Chórze starców w katakumbowej scenie Irydiona można widzieć zarówno ogólne romantyczne przeciwstawienie zapału i porywu pseudoklasycznej zasadzie rozsądku i umiaru, jak aluzję do dwóch stronnictw, które zwalczały się wzajemnie w czasach powstania listopadowego – zwolenników walki zbrojnej i czcicieli Opatrzności.
Tworzywo historyczne O upadku Rzymu refleksje snuli m.in. św Augustyn, Niccolo Machiavelli, Monteskiusz Wolter i Gibbon, Herder, Shlegel i Hegel. Niektórych z nich pisma wywarły wpływ na wizje Krasińskiego.
Kwestia źródeł główne źródła Krasińskiego: ‘Studia lub roztrząsania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego’ Chateaubrianda, ‘Historia rzymska’ i ‘Wstęp do dziejów powszechnych’ Micheleta oraz trzy dzieła Sismondiego: m.in. ‘Historia upadku imperium rzymskiego’
Historyczność i historyzm Irydiona. Nie można mówić p jakimś jednym ściśle opisanym systemie historiograficznym dzieła, który stanowiłby teoretyczną,. Poznawczą i ideową podstawę utworu. W dramacie znalazły odbicie rozmaite historiograficzne tendencje epoki, np.:
W pogańskiej, starożytnej partii Irydiona światem rządzi los i przeznaczenie, Fatum. O cezariańsko – stoickiej koncepcji losu, przeciw której buntuje się bohater dramatu, świadczy monolog na temat samobójstwa. Po czasach pogaństwa wiarę w fatum zastąpiła wiara w Opatrzność.
W Irydionie poza dramatem historycznym rozgrywa się dramat metafizyczny. Scena ziemska jest tylko małym wycinkiem odwiecznych zapasów, jakie toczą ze sobą niebo i piekło. Koncepcja ‘szatana historii’ nie mieści się wszakże w ramach kościelnego prowidencjalizmu, a pakt bohatera z diabłem należy do ludowych wierzeń i świadczy o romantycznej konwencji literackiej.
Ważna role odegrała w koncepcji dzieła organiczna teoria rozwoju dziejów (schemat dzieciństwa, młodości, dojrzałości, starości i śmierci). Wstęp rozpoczyna się od obrazu ‘zgrzybiałości’ świata.
Spisek Irydiona jest fantazją Krasińskiego, nie ma potwierdzenia w historii – a przecież stanowi kamień węgielny historiozoficznej konstrukcji Krasińskiego. Jednak Krasiński w budfowie dramatu nie opierał się na praktyce romantycznej swobody w przetwarzaniu historii, ale na żywej jeszcze w epoce praktyce historyzmu pseudoklasycznego, która to konwencja pozwalała na dowolność w traktowaniu dziejów. Cel polityczny osiągano przy pomocy aluzji.
Pierwiastki pseudoklasyczne w Irydionie to: swoboda w traktowaniu faktów historycznych, dowolność w kształtowaniu głównych postaci, podporządkowanie dzieła apriorycznej koncepcji, aluzyjność.
Aluzja polityczna w Irydionie to przede wszystkim nieudany zamach stanu. Poddał Krasiński krytyce także historyczną role Kościoła.
Sprawa Polska w Irydionie doszła do głosu niejako ubocznie, dzięki pseudoklasycznej aluzji. Problematyce europejskiej służy głównie narzędzie romantycznego historyzmu – paralela. Jej członem historycznym jest obraz Rzymu w czasach pierwotnego chrześcijaństwa, członem współczesnym – sytuacja polityczna, społeczna i kulturalna epoki: powszechne niezadowolenie, poczucie niepewności, niepokój o przyszłość świata.
Szatan i Opatrzność to tradycyjna ‘machina’ chrześcijańska, rządząca światem. Przy czym szatan w dramacie nosi cechy zarówno teologicznie poświadczonej sily jak i ludowych wyobrażeń. Dramat romantyczny przejął tę machinę z epiki i misterium.
KSZTAŁT ARTYSTYCZNY
Forma dzieła wstęp ma postać poematu, reszta jest dramatyczna. Koniec – obudzenie bohatera – jest balladą ß tak mówił o Irydionie sam Krasiński
Współcześnie ujmujemy Irydiona jako dramat gatunku historycznego, z wstępem i epilogiem. Wstęp dla akcji dramatu jest obojętny, dokończenie służy tylko dydaktyzmowi. Współcześnie wstęp i dokończenie wysuwają się na pierwsze miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety. Jest to dzieło oryginalne, w epicko-dramatyczno-balladowej formie. Wszystkie trzy części są jednakowo ważne.
Wstęp, czyli poemat we wstępie i Dokończeniu przedstawia poeta misterium dziejów, w samym zaś dramacie – beznadziejna walkę człowieka. Wstęp Irydiona nie przedstawia wyraźnego typu gatunkowego i nie posiada jednakowego charakteru stylistycznego, został napisany proza, ale jego wygląd zewnętrzny nie przypomina typowego utworu prozaicznego, raczej dzieło romantycznej epiki, poemat lub powieść poetycką. Możemy w poszczególnych częściach wstępu odnaleźć: cechy poematu (nastrojowość, wyznanie autorskie) w pierwszej części, elementy epickie (inwokacja, pytania epickie w drugiej części). W części drugiej opowiadanie o pradziejach bohatera – to fragment wybitnie epicki. Cześć trzecia przedstawia sagę rodu Irydiona – stylizacja na skandynawska sagę (pieśni Osjana). Znaleźć można u Krasińskiego echo modnej w epoce myśli o ‘człowieku północy’, jako wojowniku z natury i umiłowania (matka Irydiona, Grymhilda – porównaj Krymhildę z „Nibelungów”). Nota bene wizja Grymhildy, w utworze pełniącej role prorokini, ma charakter apokaliptyczny.
Odnajdujemy także typy prozy poetycko – rapsodycznej (forma Skandynawwska „voluspa”, pokrewna odzie – cechują ją wykrzykniki, wołacze, wyliczenia, pytajniki etc)
Część dramatyczna Krasicki podzielił Irydiona na cztery części, rezygnując z aktor i scen. Część pierwsza uderza bogactwem dramatycznego materiału o jednorodnym charakterze. Mamy tutaj zwartą, dynamiczna rekapitulację przewodnich momentów Wstępu, ekspozycję głównych tematów dzieła, wprowadzenie głównych postaci, charakterystykę pałacowego środowiska i zawiązanie podstawowych intryg. Pogwałcił w tej części Krasiński zasadę trzech jedności, a jednak to najbardziej klasyczna część Irydiona.
Część druga to silny kontrast do części poprzedniej, najbardziej romantyczna partia dzieła. Umieszczona w katakumbach. W tej nastrojowej scenerii rozgrywają się trzy podstawowe, ciasto z sobą splątane wątki dramatu: polityczny, psychologiczno – miłosny i metafizyczny
Część trzecia to górujący moment w dramacie politycznym i psychologicznym. Bunt w obozie pretorianów, Irydion namiestnikiem cesarskim, wybuch powstania i pierwsi gońcy z pola klęski (Aleksander panem pałacu cesarskiego, śmierć Heliogabala i samobójstwo Elsinoi). Najdotkliwszy cios spotyka bohatera w scenie katakumbowej: zawód ze strony chrześcijan, utrata Kornelii, wyklęcie przez biskupa Wiktora.
Część czwarta przynosi rozwiązanie tematu politycznego, zarysowuje wyraźne paralelę historiozoficzną (krytyka chrześcijaństwa), odkrywa zagadkę Masynissy (pakt Irydiona z Szatanem) i zapowiada „Dokończenie”.
Trzy typy teatru w Irydionie: klasycystyczna tragedia antyfeudalna, psychologiczno-polityczny dramat szekspirowski, romantyczne misterium
Irydion – stoik – myśliciel to klasyczny temat antyfeudalnej tragedii – postać posągowa, bez szczegółowego rysunku psychologicznego, opanowana jedną myślą i pędzona jedną pasją. Podobną jednolitość okazuje Elsinoe. Cechą charakterystyczną antycznej partii Irydiona jest statyka, rozmowy o funkcji opisowo – informacyjnej, ideowe dialogi, częste sprawozdania ‘gońców’, klasyczne figury poetyckie: zamiennie, hiperbole, apostrofy
W strukturze szekspirowskiej znajduje się chrześcijańsko – katakumbowa część dzieła; teatr namiętności i moralno-politycznych konfliktów, miłość i walka o władzę
Elementy dramatu misteryjno-romantycznego – występuja pod koniec części drugiej (motyw eschatologiczny i demonologiczny_ i czwartej (pakt Irydiona z szatanem).
Dokończenie w postaci ballady medytacja poetycka, cechuje ją melancholijny krajobraz, romantyczny temat, liryczny styl, to gatunek opisowo- refleksyjnej poezji. Krasiński zaczyna od wyznania-inwokacji („O myśli moja!”)
Balladowym tematem jest pakt z szatanem, magiczne uśpienie Irydiona i niezwykłe obudzenie po upływie wieków.
Motywem baśniowym jest wejście Irydiona i Massynisy do Rzymu, na prawach duchów czy cieni. Typowo balladowy jest lęk Massynisy przed świtem
IRYDION
Poprzedzone dwoma mottami po łacinie: I z pieśni Horacego „Padł w proch okrąg świata ogromny, II z Eneidy „W sercu zbolałem wre wstyd, żałość ze ślepym pomieszana szałem, zraniona miłość z męstwem nieugiętym zgoła”
Poświęcone Marii na pamiątkę dni jedynych i zbiegłych. Tak głos znajomy wróci do niej po latach wielu (Dante) (Joanna Bobrowa)
WSTĘP
Rozpoczyna się „Już się ma pod koniec starożytnemu światu” – powieść rozgrywa się w III w.n.e.
Świat się rozprzęga. Fatum patrzy na to obojętnie. Na Wschodzie wstaje nowy świt. Podmiot pyta o świetna przeszłość Rzymu – gdzie ona się podziała, gdzie podziali się mówcy, żołnierze, ojcowie rodzin, westalki. Miasto przeobraża się – rządzą nim teraz niskie żądze, walki gladiatorów, puste zabawy ludu. ‘Motłoch i Cezar – oto jest Rzym cały’. Podmiot zachęca ludzi, by krzyżowali swe drogi, nie będzie dla nich miejsca, nadejdzie ich zmierzch.
W drugiej części poeta przyzywa syna zemsty. Ze świata duchów wywołał cienie umarłych, stanął senat na forum romanum i nie było tam syna zemsty. Nie ujrzał go też na Palatynie, gdzie panowie świata płynęli pred jego oczyma, wszyscy ze znakiem potępienia na czołach. Nie znalazł go wśród Gladiatorów.
Słyszal śpiewy męczenników Chrystusa dochodzące z katakumb – był tam jeden głos piękniejszy od innych.
Ponownie wezwanie syna zemsty do zmartwychwstania i działania. Nadeszła godzina, bo tam, gdzie kiedyś był Rzym, teraz SA ruiny i pełzający lud.
W marmurowej kaplicy ON rozciągnięty na marmurowym łożu czeka na przebudzenie. Opisuje śpiącego. Jest on zawieszony między ostatnią myślą, z którą zasnął, a pierwszą, z jaką się zbudzi po wiekach, między potępieniem ziemskim a wiecznym.
Następuje część III – saga rodu Irydiona. Jego przodek pochodził ze Skandynawii, przybył stamtąd, choć miał grecka mowę i wygląd. Opisuje go jako „męża Północy”, odważnego, dzielnego, pierwszego do boju i biesiady. Matka Grymhilda z polecenia przodka miała wyzwolić lud Syguarda. Była wieszczką. Pod posągiem Odyna wróżyła, że jej lud ma ruszyć na południe by podbijać ludy. Przepowiedziała pożar miasta na siedmiu wzgórzach. Widzenie skończyło się, zanim Grimhilda wypowiedziała imię tego, który miał dokonać tych czynów. Ten, który obiecał jej inną ojczyznę, odważył się wejść za zaklęty kamień, za który mogła wejść tylko kapłanka i przywrócił ja do życia krzycząc trzykrotnie „Roma”.
Czwarta część. Dziewczyna płynie ze swoim przeznaczonym do Hellady, o której opowiada jej Hermes. Jest oburzony tym, co z Helladą uczynili Rzymianie. Hermes cieszy się, że jego żonie Odyn objawił upadek Rzymu. Hermes opowiada Grimhildzie o dawnych greckich bogach, teraz zaś on sam wierzy w tylko jednego boga – Przeznaczenie.
Przemowa Grimhildy do Irydiona – przypomina mu wyspę Chiarę, na której wychował się z siostrą Elsinoe, wyprawy morskie ojca,. Opowiada o ojczyźnie dziada, ‘ziemi srebrnej’. Zastanawia się gdzie jest Hermes i czy powróci żywy. Wspomina jak Hermes uczył swe dzieci nienawiści do Romy.
Minęło trzynaście lat odkąd Grimhilda odeszła z ojczyzny, tęskni za nią i swoje obłąkanie ukrywa tylko w obecności Hermesa. Wspomina wyspę na krańcu świata, Islandię. Wieszczka przeczuwa swoją śmierć, twierdzi, że olbrzym śmierci już wyciąga rękę by wrzucić śnieżynkę jej życia do wulkanu.
Kolejne przejście: Hermes, wódz grecki, stoi nad umierającą na łożu zona, która wypiła puchar trucizny. Umiera dla swoich dzieci. W nocy widziała olbrzyma śmierci jak stał nad ich łóżkami. Umierając prorokuje upadek Rzymu z ręki północnych ludów. Amfiloch (nie wiem w końcu, czy to Hermes czy Amfiloch) wziął topór i rozwalił posąg boga Grimhildy.
Taki jest ród potomka Filipomena. Ojciec porzucił dom Irydiona i plynie z urną z prochami Grymhildy ku Chiarze.
CZĘŚĆ 1
Sala w pałacu Irydiona w Rzymie.
Irydion stoi pod posągiem ojca. Oparł głowę o stopy Amfilocha. Niewolnicy rozmawiają – w nocy Heliogabal (cesarz w 15 roku życia, zamordowany w 18) ma porwać Elsinoe, siostrę Irydiona. Niewolnicy wychodzą. Irydion z irytacją o nich mówi, że myślą, iż on śni, tymczasem czuwa. Woła swoją siostrę – nadchodzi ona z cyprysowym wieńcem na skroniach. Żegnają się przed przybyciem sług cesarza. Elsinoe przygotowywała się do tej roli od dzieciństwa (do udziału w spisku). Elsynoe prosi brata o litość, ale ten nie zmienia decyzji. Dziewczyna chce, by popełnili razem samobójstwo. Ale Irydion wymaga od niej czego inego – poświęcenia cnoty dla słusznej sprawy. Irydion, czując, że wola jego słabnie, wzywa MAsynissę. Ten przybywa i obwieszcza przybycie posłańców cesarza. Irydion prosi, by Masynissa natchnął go siłą. Masynissa zrzuca wieniec cyprysowy z głowy Elsinoi. Irydion daj wskazówki siostrze – choć odda cialo synowi sprośności, ma zachować czystą duszę. Elsione ma otoczyć cesarza szałem, sprawic, by słyszał krzyki pretorianów, patrycjuszów knujących spiski, nigdy nie pozwolić, by zasnął spokojnie. Irydion poświęca siostrę duchom zmarłych przodków pod posągiem ojca.
Elsinoe ciągle rozpacza, powierza się matce.
Wchodzi Eutychian z darami. Irydion oddaje mu siostrę wraz z 50 gladiatorami. Elsinoe idzie za posłańcami Cezara. Gladiatorom Irydion powierza opiekę siostry – to wykupieni przez niego barbarzyńcy i rzymianie. Prosi bogów, by siostra była przedostatnią ofiarą poświęconą na pastwę Rzymowi, on sam – ostatnią.
Irydion zżyma się na ‘nazareńczyków’, którzy wstrzymują jego dzieło, wolą ginąć, niż bić się. Irydion nie chce pozwolić, by Rzym stał się chrześcijańskim – wtedy nie upadłby. Aleksjan (późniejszy cesarz, Aleksander Sewer) zaś już snuje takie plany.
Masynissa posyła Irydiona do katakumb, gdzie rozstrzygnie się jego los. To Hermes poświęcił Irydiona opiece Masynissy.
Słychać krzyki – to ceraz obdarował lud pieniędzmi ze względu na to, że zdobył kochankę – Elsynoe. Irydion chce zostać sam
Świątynia w lochach pod Kapitolem, posąg Mitry, wychodzą kapłani, zostaje Heliogabal i Elsinoe.
Heliogabal pyta o przyczyny oziębłości kochanki – dla niej urządzał biesiady, igrzyska, odesłał nałożnice. Elsie istotnie odtrąca młodego cezara, szydzi z niego, że nie potrafi trzymac w dłoni miecza. Przepowiada mu, że zginie z reki centuriona (chodzi o Aleksjana) Odchodzi, by w jego sprawie poradzić się bogów.
Heliogabal wzywa swoich kapłanów, Eutychiana
Cesarz radzi się swych wieszczbiarzy – nie chce zginąć z reki Aleksjana. Kapłani uspokajają go. Wraca Elsinoe. Poleca wszystkim uklęknąć – zna wyrok bogów. Mówi o swoim widzeniu, w którym ujrzała męża z mieczem, który ma zbawić cezara. Imię jego – Syguard, syn kapłanki. Heliogabal uwierzył, że zbawić go ma brat Elsinoi, Irydion (Irydion = Syguard)
Salon, w środku siedzi Mammea, Aleksander Sewerus przed nią.
Mammea przekazała Aleksandrowi wiedzę o Chrystusie – poczua Sewerusa, by szedł za jej naukami. Przychodzi Ulpianus – Domicjanus. Podróżował on do Smyrny, Antiochii, Laodycei io przekonał się, że wszędzie nienawidzą cezara, Heliogabala. Dojrzewa więc sytuacja dl przeprowadzenia przewrotu. Ale Ulpianus wstrzymuje jeszcze Aleksandra – wie, że lud kocha Cezara za igrzyska, pretorianie – za rozrzutność. Aleksandra cezar uczynił konsulem cezarem – Aleksander wyczuwa w tym podstęp. Ulpianus przestrzega Aleksandra, by – kiedy już będzie Cezarem – strzegł się pychy, która go zniszczy. Mammea uczyła swego syna miłości według wskazań Chrystusa – nie sądzi więc, by jej syn zawiódł. Ulpianus przywodzi Aleksjanowi na myśl rzeczpospolitą i jej senatorów – ich święty przykład nic nie dał, w Rzymie nie ma już uczciwych ludzi. Nie można już wrócić do czasów republiki. Mammea słyszała, że Nazareńczycy przepowiadają, że zjawi się cezar który uzna ich Boga – Ulpianus w tego Boga nie wierzy, jest Rzymianinem z krwi i kości. Uważa, że nazarejczyków należy wygubić, a Rzym odbudować powinien Aleksjan męstwem i religią rzymską.
Ulpianus radzi Aleksjanowi użyć chrześcijan, którzy mu sprzyjają, jak narzędzie, a potem zgładzić. Słychać flety. Ulpianus przypuszcza, że to arcykapłan Mitry przychodzi odwiedzić brata, ale Mammea rozwiewa jego wątpliwości – o tej porze codziennie arcykapłan (Heliogabal) schodzi z ogrodu Palatynu z kochanką. Ulpianus gardzi bratem Greczynki, który sprzedał ją cezarowi, mimo, że podziwia jego ojca, Amfilocha. Aleksander i Mammea podziwiaja go jednak za odwagę i honor. Wg Aleksandra Irydion nie miał wyboru – musiał cezarowi oddać siostrę. Aleksander opowiada o nocy, kiedy Elsinoe przybyła do cezara – była nieugięta, nie złożyła cezarowi hołdu. O Irydionie mówi Mammea, że tylko raz odwiedził siostrę – przesiaduje w swoim pałacu otozony niewolnikami i barbarzyńcami, którym nie szczędzi złota. Ulpianus podejrzewa, że Irydion planuje zemstę za krzywdę siostry – chce pozyskać jego zaufanie.
Odkąd Elsinoe jest przy cezarze, stał się on okrutnym. Wg Aleksandra Eutychian głosi, że ona mu nie uległa. Ulpianus podejrzewa, że każe on zamordować niedoszłą kochankę – to przywodzi mu na myśl morderstwo samego cezara. Mammea jest przeciwna, nie chce, by panowanie jje syna poprzedziło morderstwo syna jej siostry.
Niewolnik ogłasza nadejście Irydiona.
Irydion wita cezara konsula (Aleksandra) i męża konsularnego, Dimicjana – Ulpianusa. Ulpianus pyta, czy żyje jeszcze starzec którego widywał u ojca Irydiona – Masynissa. Amfiloch poznał go na Syrtach Getulów, polując na tygrysy. Masynissa wypowiadał zawsze dziwne, zastanawiające sądy o przeznaczeniu ludzi. Ulpianus uspokajał się zawsze dopiero wtedy, gdy oddalał się od Masynissy. Ulpianus próbuje wybadać Irydiona – Irydion przyznaje, że byłby gotów działać w imię przyspieszenia dnia, kiedy ‘cień’, co zalega Rzym, ustąpi.
Irydion żegna się – idzie na ucztę. Ulpianus kpi z niego, że w rozkoszy Irydion zapomni o własnym duchu. Nie jest pewien, czy Irydion będzie stronnikiem Aleksandra.
Inna część pałacu cezarów., posągi Wenery i BAcchusa. Eutychian, Eubulus, jego zausznicy.
Eutychian i Eubulus planują zabić kogoś, kogo dzisiejszej nocy chce widzieć imperator. Wpierw wysłuchują pieśni Nerona i pżarze Rzymu. Zgadzają się, że w czasach Wergiliusza nie wiedziano, co to prawdziwa sztuka. Wchodzi Filozof, prosi, by pozwolono Anaksagorowi neoplatończykowy głosić swoje poglądy w termach Karakulli. Pokrętnej jego nauki wg Eutychiana nikt nie zrozumie – nie przywróci ona porządku w państwie. Eubulus przypomina Rupiliusowi o pojedynku gladiatora Sporusa i tygrysa Ernana. Jednak Rupilius będzie musiał użyć gladiatora do „innej walki”. Eutychian nakazuje śpiewać chórowi pretorianów. Rupilius obiecuje krzywoprzysięgać nawet gdyby planowany zamach się nie udał.
Wchodzi Irydion – to jego chcą zabić.
Podziwiają jego dumę i ogień w oczach – Amfiloch miał być wg nich czarnoksiężnikiem. Eutychian wita i wyprowadza Irydiona.
Inna część pałacu Cezarów, szczyt wieży. Heliogabal, Elsinoe.
Elsinoe powierza cezara bogom i wychodzi. Wchodzi Irydion. Cezar chce się zabić – kazał w tym celu ułożyć posadzkę z drogich kamieni, o którą chce się rozbić. Zwierza się Irydionowi, że grozi mu Aleksjan. Tak twierdzą szpiedzy cezara. Ulpianus, z którym Aleksjan się naradza – brał udział w wielu spiskach. Heliogabal boi się, że nie tylko bogowie Elsinoi przepowiadają mu śmierć – także nad Dunajem widziano w orszaku Bachusa widmo Aleksandra Wielkiego – co ma świadczyć, że Heliogabal umrze z ręki Macedończyka. Irydion uspokaja cezara – wszak w jego żyłach płynie także macedońska krew. Zachęca Heliogabala żeby odwrócił los, według którego cezarowie zawsze gin Eli w hańbie – zabici przez mieszkańców miasta lub własnej reki. Zachęca go do spisku, uderzenia na wroga. Irydion oferuje się podjąć wyzwanie zniszczenia miasta. Jako jedyną drogę zbawienia ukazuje Irydion Heliogabalowi rozpędzenie senatu, wycięcie pretorianów i przeniesienie stolicy. Twierdzi, że dopomogą w tym dziele niewolnicy, barbarzyńcy, chrześcijanie. Irydion ukazuje cezarowi wizję słodkiego życia w nowym państwie, nowej stolicy założonej w Emezie.
Cezar zgadza się zburzyć Rzym.
Irydion każe mu potajemnie wywieźć skarby do Emezy, urządzać igrzyska by odwrócić uwagę, a w międzyczasie ściąg nać do miasta zaciężne wojsko Gotów, Cherusków. Heliogabal boi się, że Aleksjan go wyprzedzi i zabije. Irydion każe mu Aleksjana i Mammeę omamić łaskawością i z niczego nie zwierzać się Eutychianowi.
Heliogabal zapala się do ułożonego planu
Ogród cezarów na palatyńskim wzgórzu
Elsinoe chciałaby być jak Niepokalana, tymczasem ludzie uznają ją za kobietę lekkich obyczajów jak Poppeę lub Messalinę. Irydion porównuje swoje poświęcenie do poświęcenia boga nazarejczyków, który dla nich wydał się na hańbę. Irydion żegna siostrę, przykazując jej realizować plan – pogłębiać szaleństwo Heliogabala.
Sala Amfilocha, Irydion z Masynissą i przełożonym niewolników, Piladesem.
Masynissa uprzedza Irydiona, że człowiek, który przyjdzie, chce go zabić, daje mu miecz do obrony. Irydion chce bronić się pucharem. Gladiator wchodzi. Oznajmia, że przyszedł by Irydiona zabić, za co mu obiecano wolność, ale jego rozkaziciel jest gorszym od Irydiona człowiekiem. Irydion przyjmuje Sporusa za swojego domownika. Sporus twierdzi, że pochodzi z rodu Scipionów, który bezskutecznie próbował wyniszczyć Neron.
Gladiator wychodzi. Irydion cieszy się, że jego plan układa się pomyślnie, doczekał się upadku dumnych, syn konsula przyszedł błagać go o przyjęcie na służbę.
Masynissa twierdzi, że dopóki Nazaret nie jest nawrócony na ich wiarę, nie wygrają. Irydion chce skłócić chrześcijan – w młodych chrześcijanach chce wyzyskać pragnienie życia. Za radami Masynissy chce, by dokonała tego kobieta, Irydion zna taką kobietę, oddaną chrześcijankę, ostatnią z rodu MEtellów.
Masynissa żąda od wahającego się Irydiona czynu, bo wtedy dopiero Irydion zaistnieje w pełni, gdy zadziała. Masynissa twierdzi, że każdy człowiek mógłby być wszechmocnym, ale krępuje go siła „wroga”, potężniejszego nawet niż Rzym. Masynissa chce, by Irydion dokonywał zniszczeń, walczył z tym wrogiem, nawet wtedy, gdy już zniszczy Rzym. Irydion do tej pory myślał, że Rzym jest jedynym jego wrogiem.
Irydion żegna Masynissę. Zgadza się poświęcić obcą kobietę – w końcu nie miał litości nawet nad siostrą.
Irydion zostaje sam. Pali go wewnętrzny ogień, miota się. Zdejmuje sztylet ze ściany, wygłasza monolog o samobójstwie. Chce spełnić swoje dzieło, ale ma wątpliwości, czy powinien zabić ‘niewinną’
CZĘŚĆ DRUGA
Katakumby. Biskup Wiktor, Aleksander Sewerus
Rozmawiają o tym, że Aleksander ma spełnić swoje zadanie na ziemi po to, by przyszłe pokolenia mogły dokończyć jego dzieło. Wchodzi Irydion w płaszczu pretorianina. Wiktor wita go imieniem Hieronima. Dziękuje mu, że jego słudzy przynieśli ciało brata ściętego pod mauzoleum. Irydion mówi o buncie zamiejskich pretoria przeciw cezarowi. Irydion chce, by chrześcijanie wzięli udział w walce, w której Aleksander i Heliogabal mają wzajemnie się wyniszczyć – chrześcijanie mają zatknąć krzyż na Kapitolu. Wiktor przejęty jest zgroza – według niego Hieronim nie pojął nic z jego nauk. Irydion zżyma się, że nędza i poniżenie są udziałem „naszym” na zawsze. Wiktor jednak twierdzi, że śmierć – jest tylko stanem chwilowym.
Wchodzi orszak pogrzebowy ze śpiewem. Podają Wiktorowi prochristum (flasza z krwią męczennika). Modlą się nad zwłokami (męczennik już zwyciężył bo umarł za Chrystusa, Bóg niech odwróci pragnienie zemsty). Wiktor każe je zanieść na cmentarz Faustyna.
Kornelia Metella pyta Irydiona – Hieronima, dlaczego nie łączy się tej nocy z resztą. Musi być na cmentarzu. Kornelia spotkała dziś towarzysza Hieronima, Symeona – patrzył na nią z pogardą. Kornelia wyznaje, że kocha Hieronima – ale tego, którego nawracała kiedyś, nie tego dzisiejszego, który wydaje się jej straszny. Hieronim wyjawia jej, że stanie na czele walczących. Kornelia każe mu zapytać o radę Biskupa. Irydion jest nieugięty, tłumaczy Kornelii, że tryumf będzie tryumfem Boga, spełni się Apokalipsa objawiona przez Jana. Kornelia czuje się narodzoną by zbawić Hieronima.
Irydion opowiada jej historię śmierci jego ojca – jak kazał wydać ucztę, na której rozkazał Elsinoi słuchać rozkazów brata. Uwolnił 100 niewolników. Irydion w chwili śmierci ojca przyrzekł mu niszczyć, zabijać, dopóki duch jego nie połączy się z duchem ojca. Kornelia przejęta jest zgroza wobec tego oświadczenia. Irydion mówi o zmierzchu świata i konieczności dokonania zemsty. Irydion pyszni się, że to on dokona tej zemsty, zwycięży ciemiężców. Kornelia jest przerażona, zarazem jednak zafascynowana.
Nadchodzi Wiktor. Irydion wchodzi w ciemne przejście.
Kornelia modli się, czuje się winną, że pragnie słuchać Irydiona. Wiktor pyta, dlaczego Kornelia nie modliła się dziś z wszystkimi. Wiktor każe przyznającej się do wątpienia Kornelii modlić się. Kornelia pyta go, czy bliski jest dzień sądu.
Wraca Irydion. Wciąż chce namówić Kornelię, by stanęła po jego stronie, ona się waha, ostatecznie mimo świadomości potępienia chce pójść za nim. Irydion całuje ją. Wołają Irydiona.
...
sashakiev500