Rozdział 9 TEOLOG JAKO PSYCHOLOG: KONCEPCJA ROZWOJU WIARY JAMESA W. FOWLERA. Paweł Socha
Koncepcja stadiów rozwoju wiary amerykańskiego teologa - lecz z własnej woli i psychologa - Jamesa W. Fowlera.
- wpływ na niego wywarły prace m.in. Kohlberga, Piageta (gł.pojęcia stadialności rozwoju oraz prymatu struktury nad treścią - Piagetowski strukturalizm), Eriksona, Levinsona, Selmana, Kegana.
- rozwój wiary ma także aspekt treściowy. Wiara zawiera racjonalność i uczucia, zawiera wiedzę, wartości i zaangażowanie. pojęcie wiary jako „uniwersalnej ludzkiej właściwości" i jako „ostatecznej troski".
- Zanim stajemy się religijni lub niereligijni, już jesteśmy zaangażowani w sprawy wiary.
- wiara jest zawsze relacyjna; w wierze zawsze jest ktoś inny: ufam komuś lub jestem wiemy czemuś. Zewnętrzne, a więc i psychospołeczne uwarunkowanie wiary wyraża „schemat konwencji rodzinnej", w kształcie triady:
- pierwsza oryginalna próba uporządkowania psychologicznych prawidłowości rozwoju dotyczących najistotniejszej właściwości życia duchowego człowieka „ostateczną troską". Człowiek ma zdolność do nadawania sensu doświadczeniu rzeczywistości poprzez odwołanie się do „ostatecznych uwarunkowań naszej egzystencji". Zdolność ta przejawia się w wierze, na którą składają się trzy rodzaje konstrukcji:
(1) ustrukturowana wiedza, zwana czasem przekonaniami;
(2) wartościowanie, zwane czasem zaangażowaniem lub poświęceniem;
(3) ustrukturowane całości sensu, mające zwykle formę podtekstu opowiadań lub przypowieści.
2. Typy wiary i jej rozumienie w koncepcji Fowlera
Dążenie do nadania swemu życiu sensu poprzez coś, co jest poza ja, lecz dla ja, jest zjawiskiem więcej niż powszechnym dla ludzkiego (i tylko ludzkiego) gatunku. Trzy główne typy wiary, co do których można powiedzieć, że reprezentują różne poziomy jej rozwoju. Są to (w rozwojowej kolejności):
(1) wiara politeistyczna - wiele źródeł wartości, objawia się jako „wszystkoizm" zainteresowań, dążeń i działań. Efektem jest rozszczepienie i zagubienie tożsamości, charakterystyczne dla ludzi cywilizacji zachodnie
(2) wiara henoteistyczna, - (heno - jeden, theos — bóg) - kieruje się ku jednemu, lecz, „zastępczemu" obiektowi, nie ma on cech uniwersalnych, jest przyziemny: sukces, władza, obiekty kultu, itd. W skrajnym wydaniu - seks czy pieniądz. Skutki -zubożenie osobowości, zatracenie tożsamości, w rezultacie nadmiernej identyfikacji z „bóstwem".
(3) radykalny monoteizm - typ relacji wiara - tożsamość, w którym osoba lub grupa kieruje całą swą ufność i podporządkowanie na transcendentne centrum wartości i siły, które nie jest ani świadomym lub nieświadomym rozszerzeniem osobistego czy grupowego ja, ani też konkretną przyczyną lub instytucją. Fowler uznaje ten typ za „modelowy" punkt dojścia w duchowym rozwoju człowieka, dotyczy on wszystkich, włącznie z ateistami, agnostykami; dotyczy chrześcijan i marksistów. Wiara jest „okryciem własnej nagości".
3. Przegląd stadiów rozwoju wiary
- na każdym stadium, będącym stanem dynamicznej równowagi osiągniętej na wyższym niż poprzednio poziomie, dochodzi do pozornego regresu podobnych zjawisk, proces jest „spontaniczny", zgodny z naturalnym biegiem życia ludzkiego, o ile oczywiście splot motywów wewnętrznych i okoliczności tworzy odpowiedni po temu klimat. Stopień „odpowiedniości" determinuje bowiem punkt, do którego dociera rozwój wiary u konkretnego człowieka. W generalnej populacji ludzi poziom rozwoju ich wiary przypomina piramidę, u podstaw której znajduje się największa liczba ludzi, w najniższych stadiach rozwoju wiary, szczyt zaś stanowią pojedynczy „profeci wiary", będący niemal idealną jej egzemplifikacją. Stadium najwyższe jest więc bardziej postulatem niż rzeczywistością.
- Stadialność rozwoju wiary w ujęciu Fowlera jest też w najbardziej konkretny sposób zakotwiczona w koncepcjach E. Eriksona, J. Piageta, L. Kohlberga. Fowler podaje właściwości podstawowych okresów życia (Erikson), procesów poznawczych (Piaget), sądów moralnych (Kohlberg), a w późniejszych pracach także struktur ja (Kegan), jako warunki konieczne, lecz niewystarczające, zaistnienia danego stadium wiary. Wystarczające są wszystkie razem, w interakcji ze sobą, a także z kilkoma innymi aspektami życia psychicznego: percepcji perspektyw roli (Selman), zakresu społecznej świadomości (Loevinger), umiejscowienia kontroli (Rotter), formy koherencji w świecie i roli symbolu (Tillich, Niebuhr), oraz z przypadkowymi okolicznościami konkretnej linii życiowej.
- „niemowlęctwo i wiara niezróżnicowana" - prestadium, w którym powstają pierwsze percepcyjne doświadczenia (preobrazy Boga. Są to doświadczenia społeczne i tożsamościowe, zachodzące jeszcze bez udziału języka i pojęć, a zbieżne z powstaniem świadomości. Elementy wiary, takie jak: zaufanie, dzielność, nadzieja i miłość, tworzą nieokreślony konglomerat. U źródeł rozwoju wiary jej siłą jest podstawowa ufność niemowlęcia (poczucie wszechmocy, następnie jego frustracja i przeniesienie na „potężnych innych"
Stadia sensu stricte wg Fowlera:
• stadium L: wiara intuicyjno-projekcyjna,
i stadium 2.: wiara mityczno-literalna,
• stadium 3.: wiara syntetyczno-konwencjonalna,
• stadium 4.: wiara indywidualno-refleksyjna,
• stadium 5.: wiara koniunktywna (paradoksalno-konsolidacyjna),
• stadium 6.: wiara uniwersalizująca
Fowler omawia poszczególne stadia, uwzględniając siedem, a w nowszej wersji - osiem aspektów.
1. forma myślenia (operacji logicznych), oparta na teorii Piageta (dotyczy to dwóch ostatnich stadiów).
2. forma sądów moralnych (Kohlberg) - kwestie moralne jako punkt wyjścia religijnych rozwiązań problemów ludzkiego losu.
3. perspektywa (ról) według Selmana, przy czym powyżej trzeciego stadium rozwoju wiary wprowadzone pojęcia wykraczają poza koncepcję tego autora.
4. zakres społecznej świadomości: horyzont formułowania przez jednostkę swej tożsamości i odpowiedzialności moralnej.
5. umiejscowienie władzy, dotyczące punktów odniesienia, jakie jednostka uznaje za źródło potwierdzenia swych sądów, wyborów, rozumienia świata.
6. forma koherencji w świecie- logika myślenia o rzeczywistości, Odnosi się on głównie do rozumienia związków między zjawiskami — od nietworzącego żadnego systemu, przypadkowego (epizodycznego), do wysoce abstrakcyjnego systemu reprezentacji poznawczych, umożliwiających akceptację zasadniczej .Jedności w wielości" bytu. Jeśli wiara jest formą poznawania (knowing), to aspekt koherencji w świecie wyraża formę tego poznawania.
7. rola symboli. Religia wyraża się w symbolach, których trwanie i przekaz stanowią o aktualności i możliwości identyfikacji jednostkowego doświadczenia.
8. w nowszych pracach - forma struktury ja (selfhood) jako struktury osobowości, aktywnie konstruującej swój świat obrazów, pojęć i celów, wydaje się kluczowa w przypadku „maieutycznego", sokratejskiego
OPISY STADIÓW -
Stadium L - Wiara intuicyjno-projekcyjna (2. do 6.-7.r.ż) jest niezwykłym konglomeratem elementów kultury (w tym religii), wchłoniętych przez dziecięcą świadomość, oraz nieskrępowanej „dorosłą logiką" dziecięcej fantazji. Nie trzeba być wychowywanym religijnie, aby znać religię - symbole i język religijny są szeroko obecne w społeczeństwie, żadne dziecko nie osiąga wieku szkolnego, zanim nie skonstruuje sobie według religijnej instrukcji, albo i bez niej, obrazu lub obrazów Boga. Baśniowy świat tworzonych przez dziecko wyobrażeń quasi-religijnych oraz pełna niekiedy egocentrycznej również egzaltacji wiara. To w tym stadium powstaje zdolność przeżywania niezwykle silnych emocji, także negatywnych, w stosunku do wyobrażeń religijnych Boga, diabła i innych postaci, o których słyszy lub które widzi na religijnych obrazach.
Stadium 2 - wiara mityczno-literalna - ok 6,5-11.-12.r.ż., zdolność do operacji konkretnych i innych form charakterystycznych dla tego wieku. Antropomorficzny charakter obrazu Boga (starzec z siwą brodą, mieszkający na szczycie świata). Osobowy i antropomorficzny Bóg może przyjmować perspektywę dziecka i innych ludzi („Bóg jest we mnie" i „jest w tobie"), co przełamuje dotychczasowy egocentryzm. Kulturowy przekaz symboli i tradycji religijnych, ale i świadomość zewnętrzności tego przekazu („bo tak czynią rodzice"). Dziecko może formułować własne sądy na tematy religijne i egzystencjalne Przybierają one formę doraźnych i „materialistycznych" zaspokojeń („babcia może sobie w niebie odpocząć"), pragnień („Jezu, daj mi rower na Mikołaja") czy rozwiązań eschatologicznych („pójdę do piekła, bo tam nie ma zimy"). J Stadium to odpowiada sprawiedliwości opartej na wymianie instrumentalnej (,jak ty komu, tak on tobie"). Ten „baśniowy" okres życia jest szansą przeżycia przez dziecko niepowtarzalnych doznań religijnych, przenoszących do wnętrza jego duchowości złożone, archetypowe niemal (nieświadome) obiekty wiary. Zdolność do dramatyzowania rzeczywistości, umożliwiająca spójną percepcję symboli i sensów poprzez mit i opowieść, jest - zdaniem J.W. Fowlera —siłą tego stadium. Osobowość dziecka jest opanowana przez jego potrzeby, życzenia i spontaniczne zainteresowania. Oznacza to, że dziecko przejmuje je od otoczenia lub tworzy samodzielnie w sposób bezkrytyczny.
Stadium 3 - wiara syntetyczno-konwencjonalna - pojawiające się w wieku od około 12. lat do dorosłości, pozostaje „najlepszym sposobem na życie" dla wielu ludzi. Dlatego wielu młodych ludzi, widząc trywializację tego, co jest dla nich symbolem religii (np. rozbieżność między deklaracjami religijnymi, a „niechrześcijańską" praktyką życia osób znaczących), przeżywa kryzys lub nawet upadek swej religijności. Z kolei „ideowa próżnia", typowa dla takich „rozczarowanych", powoduje poszukiwanie na oślep (zainteresowania najdziwniejszymi „ruchami" czy sektami, subkulturami, magią i paranauka) lub neurozy czy konsumpcyjny nihilizm. Zadaniem tego okresu życia jest ukształtowanie zrębów tożsamości poprzez integrację różnych wzorów. Struktura ja ma charakter interpersonalny, każdy jej element może wiele znaczyć. Autorytet Boga jest niekiedy jedynym, który coś znaczy, choć „terror innych" jest nadal silny. Wiara stosunkowo łatwa do zachwiania, ponieważ jej internalizacja jest niepełna. System wiary postrzegany jako system całego społeczeństwa - np. stereotyp Polaka-katolika.
Stadium 4 - wiara indywidualno-refleksyjna - może się rozpocząć w wieku 18. lat, często jest to wiek od połowy lat 20. do 35.-45. lat, zaś wielu dorosłych nigdy nie dochodzi do tego stadium. Człowiek sam staje się dla siebie autorytetem (executive ego). Chociaż korzysta nadal z zewnętrznych źródeł wartości, przekonań i norm, ma pełną świadomość, że to on sam decyduje o ich wyborze i odrzuceniu. System wartości z niezbyt uświadomionego, ukrytego, staje się świadomym i jawnym, z którego dana osoba może i chce być dumna, bronić go i uzasadniać.
Odrzucenie autorytetu wiąże się z podjęciem perspektywy społecznej, odróżniającej się od tej ze stadium wiary syntetyczno-konwencjonalnej dwiema cechami. Pierwsza z nich - to świadomość posiadania przez ja własnej ideologii (światopoglądu) zmieniającej się w czasie i umiejętność oceny siebie, innych, oraz siebie na tle innych, z uwzględnieniem aspektu ideologicznego (światopoglądowego) oraz wpływu doświadczeń grupowych, które go konstruują. Drugą cechą jest umiejętność rozumienia stosunków społecznych w sposób systemowy. W tym stadium następuje zdolność oddzielenia symbolu od symbolizowanych treści - stadium demitologizujące. Wiara taka wymaga świadomego wysiłku dla utrzymania religijnych przekonań i zaangażowania, wymaga pracy nad sobą; wbrew nieco kontrowersyjnej nazwie jest to wiara względnie dojrzała, podmiotowa. Wszystko to oznacza prawdziwy przełom życiowy, trwający 5 —7 lub więcej lat. Najważniejszą siłą stadium wiary indywidualno-refleksyjnej jest zdolność do krytycyzmu racjonalnego, opartego na własnym systemie wartości i światopoglądzie.
Stadium 5 - wiara koniunktywna (paradoksalno-konsolidacyjna) - min 30. R.ż.. Osiągane jest ono w chwili wyjścia poza wyraźny, sprecyzowany system światopoglądu oraz poza granice tożsamości, co jest charakterystycznym osiągnięciem stadium wiary indywidualno-refleksyjnej. Wyjście to umożliwia pojawienie się rozczarowania, płynącego ze świadomości, iż życie jest bardziej złożone, niż mogą to określić przejrzyste rozróżnienia i abstrakcyjne pojęcia „klasycznej" logiki. Pojawia się zwątpienie dotyczące całego dotychczasowego pewnego i kontrolowalnego systemu wiedzy o świecie.
Czlowiek zaczyna poznawać, czym jest tradycja danej kultury i religii, wraz z jej tajemniczą symboliką, bez rozkładania jej na elementy - to otwartość na drugiego człowieka, uznanie wartości innych poglądów, przekonań, symboli i zachowań, w ramach szerszego systemu odniesień, umożliwiającego włączenie nowych doświadczeń płynących ze „spotkania".
Struktura ja ma na tym etapie rozwoju charakter interindywidualny - pogodzenie się ze sprzecznością w tym, że jest się jednocześnie młodym i starym (typowy dla tego stadium jest średni wiek), że prócz sukcesów, czymś normalnym są i porażki, że oprócz dobrych uczynków zdarza się nam również popełniać złe, że prócz tego, iż jesteśmy kobietami (lub mężczyznami), mamy w sobie również wiele ze świadomości drugiej płci.
Stadium 6 - Wiara uniwersalizująca - min 40 r.ż. Operacje myślenia są syntetyczne: przeciwieństwa w pewnym sensie znikają, następuje uznanie faktu, że „u podłoża paradoksów leżą ukryte zasady jedności". Struktura ja osoby w stadium 6. wiary ma implicite religijny charakter „ja w Bogu" (God-groimded self). Przewartościowanie wartości umożliwia strategię biernego przeciwstawienia się złu w sercach ludzkich i w społeczeństwach, typową dla charyzmatycznych osobowości za świata religii i polityki - osoby te nie muszą być „doskonałe", „samozrealizowane" czy „w pełni funkcjonujące". Częściej mówi się o nich, że posiadają charyzmę, która czyni ich przywódcami, wysłuchiwanymi mędrcami czy ogólnie czczonymi wzorami postępowania: częściej po śmierci niż za życia, gdyż pełnia ich bezkompromisowego zaangażowania czyni ich często bezbronnymi męczennikami idei, którym służą. Stadium to zdarza się niezwykle rzadko. Fowler wymienia najsłynniejsze przykłady - Mahatmę Ghandiego, Martina Luthera Kinga, Matkę Teresę z Kalkuty, itp.
4. Koncepcja stadialnego rozwoju wiary a stadia rozwoju według L. Kohlberga oraz E.H. Eriksona
Koncepcja Fowlera opiera się na znanych wcześniej koncepcjach rozwoju psychospołecznego i rozwoju ja (tożsamości).
5. Ocena teoretycznych i empirycznych aspektów koncepcji Jamesa W. Fowlera
- charakter eklektyczny - opiera się na wielu autorach, nie tylko z psychologii, a w obrębie psychologii - nie tylko z jednego jej nurtu. Konglomerat ten jednak nie tylko nie razi, lecz fascynuje szerokością spojrzenia. W tym sensie koncepcja Fowlera jest przejawem tendencji określanej jako „postmodernizm".
- słabe strony - ścieżka rozwoju jednostki według podanych stadiów nie może być ściśle zdeterminowana. Opis — zwłaszcza wyższych stadiów wylicza raczej różne możliwości form i treści, jakie może przybrać wiara człowieka na danym stadium.
- problem rozwoju duchowości, rozumianej w najbardziej ogólny sposób, a ściślej - tego aspektu duchowości, który jest siłą napędową rozwoju, głównym motywem ludzkim. Wiara w takim znaczeniu mogłaby być równie dobrze określona jako „poszukiwanie sensu", jako potrzeba transgresji, „przekraczanie siebie" itp. Jest ona w istocie celem nie tylko religii, lecz wszelkiego filozofowania, uprawiania sztuki czy dowolnej formy kontemplacji.
- Koncepcja Fowlera jest par excellence teologiczna, mimo zaangażowania całej znanej autorowi wiedzy psychologicznej (gdyby koncepcję tę traktować jako psychologiczną, musiałaby być uznana za wtórną, choć niewątpliwie wartościową). Jednym z dowodów na taki właśnie stan rzeczy jest fakt, że L. Kohlberg i C. Power wykorzystali koncepcję Fowlera jako uwiarygodnienie swoich poglądów, iż rozwój moralny jest jedną z egzemplifikacji (podobnie jak rozwój wiary) „teorii naturalnego prawa" (Kohlberg, Power, 1981). Według tej „teorii", także dojście do stadium 6. jest wyrazem przejawiania się „kosmicznego porządku" w psychice człowieka, subiektywne zjednoczenie się z nim w świadomości „ostatecznej troski", „tajemnicy Bytu czy Absolutu", „Królestwa Bożego" itd.
- „rozwój duchowy jest przygotowaniem do życia w Królestwie Bożym" - z psychospołecznego punktu widzenia błedem jest pomijanie roli kultury, w której rozwija się człowiek. Nie można zrozumieć konkretnego przypadku rozwoju (także «wiary») bez interpretacji opartej na specyfice kulturowych uwarunkowań rozwoju pobożności świadka Jehowy, prymitywnego szamana czy fundamentalisty islamskiego". Dzieje się tak dlatego, że Fowler rozróżnia wiarę od przekonań. Nie można u dziecka w wieku niemowlęcym mówić o religijnych lub niereligijnych przekonaniach w znaczeniu jakiejkolwiek religii czy doktryny świeckiej. Można natomiast mówić o wierze, a przynajmniej o jej początkach.
Zastrzeżenia podnoszone są także w odniesieniu do twierdzeń Fowlera dotyczących uniwersalnego charakteru stadiów. Tymczasem C.W. Green i C.L. Hoffman (1989) stwierdzili współwystępowanie u studentów cech trzech stadiów wiary jednocześnie: 3., 4. i 5. Niektórzy badacze kwestionują nawet samo istnienie stadiów wiary, proponując użycie raczej określenia „styl wiary" (por. Barnes, Doyle, Johnson, 1989). Reasumując, dopiero wyniki prowadzonych badań longitudinalnych mogą przynieść w przyszłości odpowiedź na podniesione wątpliwości. Częstość powoływania się w podręcznikach z psychologii religii, teologii i duszpasterstwa na Fowlera świadczy jednak o nieustającym znaczeniu, a nawet rosnącej popularności jego idei.
uspsychologia07