Oficyna Manucjuszy w Wenecji, założona w 1494 roku, a działająca do 1585 roku, była w dziejach książki wydarzeniem epokowym ze względu na wiele twórczych i nowatorskich elementów, które wniosła w dziedzinę drukarstwa. Założycielem oficyny był Aldus Manutius (1449-1515). Odbył on wyższe studia w Ferrarze i Rzymie, na których doskonalił znajomość literatury klasycznej i języka greckiego. Początkowo był nauczycielem synów księcia Carpi. Brakowało wówczas podręczników, więc Aldus, jako uczony filolog, opracował zasady poetyki, które wcielił do swych gramatyk języka greckiego i łacińskiego. Te prace były punktem wyjścia jego działalności wydawniczej. Po przybyciu do Wenecji (1490) nauczył się drukarstwa w warsztacie Andrzeja Torresano z Asoli. Następnie przy materialnej pomocy byłego ucznia, Alberta Carpi, założył własną drukarnię (1494) i nadał jej nowoczesny kierunek. Aldusowi Manutiusowi świat drukarski zawdzięcza utworzenie kursywy łacińskiej (1501), używanej do dnia dzisiejszego prawie w nie zmienionym kształcie. Również wielką zasługą było wytworzenie i rozpowszechnienie w Europie czcionki greckiej. Zasługą Aldusa jest również rozpowszechnienie małego, wygodnego formatu książki i lekkiej nowoczesnej oprawy, co zapewniało jej większy popyt. Aldus dbał nie tylko o wysokiej jakości druk, ale zwracał też uwagę na potrzebę selekcji tekstów idących pod prasę oraz na znaczenie krytycznego opracowania rękopisów i ustalenia poprawności tekstu – stał się prekursorem naukowej metody wydawniczej. Każdy z jego druków to pierwsze wydanie z rękopisu, pierwodruk. Wprowadzono też paginację (przypisywanie kolejnych liczb (lub wyrażeń liczbowych) do kolejnych stron rękopisu lub druku, paginacja jest sposobem liczenia i porządkowania wszystkich stron znajdujących się w publikacji).
W 1512 roku Aldus połączył swe przedsiębiorstwo z Andrzejem Torresanem z Asoli. Odtąd drukował pod wspólną firmą: "In aedibus Aldi et Andreae Asulani Soceri". Po śmierci Aldusa w 1515 roku, do pełnoletności jego synów oficynę prowadził Torresano.
W 1533 roku drukarnię ojca objął Paulus Manutius (1512-1574), uczony profesor filologii klasycznej. Starał się prowadzić przedsiębiorstwo w stylu ojca. Całą swoją uwagę zwrócił ku literaturze łacińskiej, głównie ku dziełom Cycerona, które komentował i wydawał. Na żądanie papieża założył i kierował watykańską drukarnią "Tipografia Romana".
Jego syn i następca Aldus Manutius młodszy (Aldus, Pauli filius) (1547-1597) początkowo podtrzymywał drukarskie tradycje rodzinne, czego dowodem jest zrealizowanie przygotowanego przez ojca pełnego, zbiorowego wydania dzieł Cycerona, zasadniczo jednak poświęcił się pracy naukowej. Przeniósł się na stałe do Rzymu (1577), gdzie został profesorem filologii klasycznej, ale równocześnie zarządzał drukarnia watykańską. Natomiast oficynę w Wenecji oddał w ręce obce, sprzedając ją w 1585 r. Mikołajowi Manassiemu. Wkrótce przestała ona istnieć.
Znakiem drukarskim Manucjuszy był delfin oplatający kotwicę, na której widnieje napis "Festina lente". Ma on wyrażać prężność, postęp w połączeniu z wartością stałą, którą jest rzetelna praca. Druki włoskie tego okresu odznaczają się wysoką jakością, wykonane są na pięknym papierze, a charakterystyczna cechą ornamentyki włoskiej jest ramka okalająca stronę tytułową lub inicjały, w których biała kreska rysunku występuje na czarnym tle.
Najważniejsze dzieła rodziny Manucjuszy
· gramatyka grecka Konstantyna Lascarisa Erotemata (1494)
· wydania Arystotelesa w pięciu tomach w oryginale greckim
· grecki Lexicon Svidasa
· dzieła Teokryta, Arystofanesa, Sofoklesa i innych autorów antycznych
· Hypnerotomachia Poliphili Franciszka Colony
Pierwsze drukarnie na ziemiach polskich były zakładane przez wędrownych drukarzy niepolskiego pochodzenia i działały krótko. Pierwsza z nich czynna 1474-1477 w Krakowie była prowadzona przez bawarskiego czeladnika K. Straube. Straube w klasztorze Bernardynów na Stradomiu wydrukował łaciński kalendarz astronomiczny na rok 1474, a potem trzy inne większe łacińskie druki (na żadnym nie podając swego nazwiska). Najstarszym ośrodkiem drukarstwa na Dolnym Śląsku był Wrocław, gdzie około 1475-1482 działała drukarnia K. Elyana. 1475 Elyan wydrukował pierwsze polskie teksty: słowa trzech modlitw (Ojcze Nasz, Zdrowaś Maria i Wierzę w Boga). W Gdańsku 1498-1499 istniała drukarnia K. Baumgartena.W XVI w. zaczęły w Polsce powstawać stałe drukarnie. Głównym ośrodkiem drukarstwa do około 1580 był Kraków, gdzie istniało duże zapotrzebowanie na książki ze strony Akademii Krakowskiej i Kościoła, początkowo zaspokajane (m.in. przez krakowskiego kupca i księgarza J. Hallera) zamówieniami w zagranicznych drukarniach. Pierwszą stałą drukarnię w Krakowie prowadził 1503-1505 niemiecki drukarz K. Hochfeder, sprowadzony z Metzu przez J. Hallera. Hochfeder wydrukował ponad 30 pozycji (głównie podręczniki), a także pierwszy w Polsce mszał - zdobiony drzeworytami Missale Vratislaviense (1505) oraz - pierwszą książkę w języku polskim Historia umęczenia (1508).Drukarstwo było widocznie obiecującym zajęciem, gdyż oficynę Hochfedera zakupił 1505 Haller, który jednocześnie przywilejami królewskimi i kościelnymi zapewnił sobie monopolistyczną (do 1517) pozycję na rynku. Haller przy pomocy zatrudnianego jeszcze przez kilka lat Hochfedera drukował książki liturgiczne na potrzeby Kościoła (niektóre na pergaminie) i podręczniki dla Akademii Krakowskiej. W I połowie XVI w. istniały w Krakowie także drukarnie F. Unglera (który 1513 wydał jedną z pierwszych - drukowanych w języku polskim książek - modlitewnik Raj duszny Biernata z Lublina), H. Wietora (związanego z kołami humanistów krakowskich wydawcy m.in. pierwszej w Polsce greckiej książki) oraz oficyny M. i M. Szarffenbergów (które przeszły potem w ręce ich spadkobierców). Drukarnię Wietora odziedziczył 1577 humanista i prawnik J. Łazarzowic Januszowski, który pod szyldem Drukarni Łazarzowej wydał ponad 400 tytułów (m.in. Biblię J. Wujka, dzieła J. Kochanowskiego i innych ówczesnych polskich autorów). Januszowski był także twórcą polskiej czcionki (zw. polszczyzną), zależnej dotąd od wzorów niemieckich i próbował ujednolicić polską ortografię (Nowy karakter polski 1594). W II połowie XVI w. wyróżniały się w Krakowie także drukarnie kalwina M. Wirzbięty (wydawcy dzieł M. Reja), M. i J. Siebeneicherów i Piotrkowczyków (która działała 1578-1674). W sumie w II połowie XVI w. w Krakowie działało 12 drukarni, z których drukarnie Januszowskiego, Unglera i Wietora najsilniej przyczyniły się do upowszechnienia w Polsce idei humanizmu i rozwoju języka polskiego. Jedną z nich była założona 1534 przez Żydów, braci Heliczów pierwsza w Polsce drukarnia hebrajska. Poziom ówczesnych krakowskich druków był wysoki i według A. Brücknera wytrzymywały one porównanie z Europą (choć wprawdzie nigdy nie zdołały dorównać weneckim aldynom czy niderlandzkim elzewirom). W XVI w. ważnym ośrodkiem polskiego drukarstwa był Wrocław, gdzie drukarnie posiadała m.in. rodzina Szarffenbergów i J. Baumann (którego oficyna założona 1589 działała do połowy XVIII w.). Także w innych miastach Dolnego Śląska istniały drukarnie, np. w Legnicy (1528), Oleśnicy (1529), Psim Polu (1543), Zgorzelcu (1545) i Żarach (1588). Z prądami odrodzenia była związana założona 1594 przez J. Zamoyskiegoi oficyna drukującą na potrzeby Akademii Zamojskiej, ale po śmierci fundatora obniżyła ona poziom.Natomiast głównym ośrodkiem drukarstwa żydowskiego (tj. w języku hebrajskim) od połowy XVI w. był Lublin.W związku z rozwojem reformacji drukarstwo rozszerzyło się na teren całej Rzeczypospolitej. W połowie XVI w. głównym ośrodkiem druku różnowierczych tekstów był Królewiec, gdzie pod opieką lennika Polski, ks. Albrechta i jego następców działały m.in. drukarnie A. Augezdeckiego, J. Daubmanna, J. Weinreicha i J. Osterberga. Z drukarniami współpracowali pisarze reformacyjni J. Malecki i J. Seklucjan. 1543-1552 wydano w Królewcu około 100 tytułów w języku polskim (m.in. utwory M. Reja) - więcej niż w analogicznym okresie w całej Polsce. Ogółem w II połowie XVI w. na ziemiach Rzeczypospolitej (razem z ziemiami lennymi) istniało około 55 drukarni w 24 miejscowościach, z czego najwięcej w Krakowie i Wilnie. Nie zaspokajały one jednak potrzeb rynku i wielu wybitnych autorów polskich drukowało za granicą (głównie w ówczesnym języku międzynarodowym, tj. łacinie). Korzystali oni z usług drukarni J. Oporina (gdzie drukował np. A. Frycz Modrzewski) i J. Frobena w Bazylei, J. Petreiusa w Norymberdze (który m.in. wydrukował 1543 De revolutionibus orbium coelestium M. Kopernika), M. Cholina w Kolonii, a także oficyn Amsterdamu, Bolonii, Moguncji, Padwy, Paryża, Londynu, Lyonu, Wiednia, Wenecji i in.Zamożność miast północnej Polski, ich swobody społeczne i religijne oraz rozwój szkolnictwa dały trwałe podstawy ekonomiczne tamtejszym drukarniom. 1538 drukarnię w Gdańsku założył F. Rhode (która 1619 przeszła w ręce rodziny Rhete'ów). Książki ewangelickie w języku polskim tłoczyły także powstała 1605 oficyna W. Guilemonthanusa, przejęta 1608 przez A. Hünefelda; oficyna ta działała ponad 300 lat i odegrała wielką rolę w życiu miasta. Na Pomorzu największym po Gdańsku ośrodkiem był Toruń, gdzie 1581 powstała drukarnia M. Neringa, przejęta wkrótce przez A. Koteniusza.W II połowie XVI w. w różnych miastach Polski powstawały z inspiracji magnatów-innowierców (lub gmin wyznaniowych) pozostające pod ich opieką oficyny (często efemeryczne) drukujące różnowiercze teksty, np. w Brześciu Litewskim, Lusławicach, Łosku, Nieświeżu, Pińczowie, Szamotułach czy Węgrowie. W Krakowie działała od 1574 drukarnia arianina A. Rodeckiego, który później założył kolejną oficynę w Rakowie.Prowadzonej za pomocą druku akcji propagandowej różnowierców przeciwdziałał Kościół katolicki drukując broszury polemiczne i podręczniki dla szkół zakonnych. W Polsce od lat 80. XVI w. jezuici zakładali własne drukarnie (m.in. w Kaliszu, Poznaniu, Warszawie, Wilnie, Jarosławiu, Przemyślu i Braniewie), za nimi poszli bazylianie, a od połowy XVII w. także pijarzy (w Warszawie i Wilnie). W XVII-XVIII w. na ziemiach polskich istniało około 30 drukarni zakonnych.Według obliczeń K. Estreichera seniora w Polsce w XV-XVI w. wydano około 7200 pozycji. Średni nakład tytułu wynosił około 500 egzemplarzy (wyjątkowo kilka tysięcy). Z reguły koszty nakładu nie zwracały się ze sprzedaży i stąd powszechne na książkach dedykacje dla sponsorującego możnowładcy. Ogólny nakład wszystkich książek wydrukowanych w XVI w. na ziemiach pol. oblicza się na ok. 3,5 mln egzemplarzy.
Kaacha91