Krystyna Zienkowska Stanis�aw August � � ���^�^��������^I^HMMMiHHHHi Poniatowski Zak�ad Narodowy imienia Ossoli�skich - Wydawnictwo Wroc�aw � Warszawa � Krak�w Biblioteka IHUW B L Co powiedzia�y gwiazdy... inwentarza Redaktor Gra�yna Plater Indeks zestawi�a Gra�yna Plater Opracowanie typograficzne Stanis�aw S�owik Redaktor techniczny Ma�gorzata Wieczorek � Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroc�aw 1998 Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04401-3 Printed in Poland Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo. Wykonanie Wroc�awska Drukarnia Naukowa Polskiej Akademii Nauk 53-505 Wroc�aw, ul. Lelewela 4 Zam. 125/98 Dziwne dzieci�stwo Zima roku 1732. Rzeczpospolita Obojga Narod�w, Korony i Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, a wi�c Polski i Litwy. Powiat brzeskolitewski. 17 stycznia w Wo�czynie, w�wczas posiad�o�ci Stanis�awa Poniatowskiego herbu Cio�ek, genera�a szwedzkiego (niegdy� walczy� u boku Karola XII), podskarbiego wielkiego litewskiego, wojewody mazowieckiego, a wkr�tce regimentarza wojsk koronnych, do�wiadczonego �o�nierza, senatora, obie�y�wiata, ambitnego dyplomaty, zr�cznego polityka - narodziny kolejnego, sz�stego dziecka, a czwartego syna. Nadano mu imiona Stanis�aw Antoni. W dniu urodzin uk�ad gwiezdny by� jak najbardziej pomy�lny: znakiem zodiaku by� gwiazdozbi�r nieba p�nocnego, Kozioro�ca (Capricornus), kt�rym rz�dzi planeta Saturn. Astrologia fascynowa�a w�wczas wielu ludzi, stanowi�a jeden z wa�nych element�w poznania przysz�o�ci �wiata, pa�stw i oczywi�cie poszczeg�lnych ludzi. A skoro w prognostyki tak silnie wierzono, to cz�sto sprawdza�y si� jak samoreali-zuj�ce si� przepowiednie. Rodzice nowo narodzonego dziecka - Konstancja i Stanis�aw - wierzyli w r�k� Opatrzno�ci, lecz tak�e w astrologi�, interesowali si� kaba�� i okultyzmem. �wiat pe�en by� tajemnic, a niekt�re mog�y by� wyja�nione tylko przez nauki tajemne. To co tajemnicze, niezwyczajne, silnie oddzia�ywa na wyobra�ni�. Horoskopy dla nowo narodzonego ch�opca sporz�dzi�y podobno a� trzy osoby: mieszkaj�cy od dawna w Wo�czynie W�och, alchemik i astrolog, odgrywaj�cy tu rol� maga i chirurga; rabin z pobliskiego miasteczka znany z niezwyk�ych umiej�tno�ci, tak�e kabalistycznych, oraz tajemniczy nieznajomy, przybysz ze Szwecji, kt�ry tego w�a�nie dnia zawita� do wo�czy�skiego pa�acu. Nie b�dziemy si� dziwi�, �e wszystkie horoskopy przepowiada�y dziecku szcz�liw� przysz�o��. Ciekawsze, i� wr�y�y los niezwyk�y: s�aw� i koron�. Nieznajomy Szwed na widok noworodka mia� powiedzie�: �pozdrawiam ci�, kr�lu Polak�w, pozdrawiam ci� ju� dzi�, chocia� nic jeszcze nie wiesz o swoim wyniesieniu". Horoskopy dla Stanis�awa Antoniego Poniatowskiego spe�ni�y si� tylko cz�ciowo. Ch�opiec, gdy dor�s�, zosta� kr�lem, ale kr�l ten nie by� szcz�liwy. Zdoby� koron�, ale nie zdoby� d�ugotrwa�ej i prawdziwej s�awy, o kt�rej marzy�. Los jego by� niezwyk�y, ale nie dane mu by�o sprosta� trudnym wyzwaniom, jakie ni�s�. Mia� by� �wiadkiem i uczestnikiem upadku tronu, utraty ber�a i ca�ego kr�lestwa. Przepowiednia by�a radosna i zadziwiaj�ca, ale prawdopodobna. Szczeg�lnie matka, bliska rodzina, niekt�rzy wtajemnicze- ni domownicy, a potem i dorastaj�cy ch�opiec wierzyli w ni� g��boko. Poniatowscy z dawna s�dzili, i� s� i b�d� rodzin� wybitn� i nieprzeci�tn�, a ponadto dzia�o si� to w kraju, w kt�rym ka�dy szlachcic, nawet niem�j�tny, nosi� -jak �o�nierz bu�aw� w plecaku - ber�o kr�lewskie pod kontuszem. A ponadto by�o to ju� spraw� Opatrzno�ci, w jaki spos�b mia�oby doj�� do obioru Stanis�awa Antoniego kr�lem Polski. Skoro ka�dy szlachcic m�g� marzy� o koronie (pi�kna legenda o ubogim Pia�cie wci�� by�a �ywa), to c� m�wi� o rodzinie maj�tnej, szybko wspinaj�cej si� po szczeblach politycznej kariery i zajmuj�cej ju� istotne miejsce w�r�d znanych rod�w polsko-litewskich. Skromne, a tak naprawd� gin�ce w g�szczu drobnej szlachty pochodzenie ojca, Stanis�awa Poniatowskiego herbu Cio�ek, kt�ry robi� b�yskotliw� karier� przy dworze Augusta II i o kt�rym m�wiono, �e jest nieprzeci�tnym groszoro-bem, rekompensowa�o pochodzenie matki Konstancji z Czar-toryskich herbu Pogo�, rodziny starej, ba, nawet arystokratycznej i ksi���cej, co jak wiadomo, by�o w Rzeczypospolitej rzadko�ci�. Czartoryscy za Augusta II odzyskiwali dawn� �wietno�� i za Sas�w zaj�li jedno z pierwszych miejsc w krajowej hierarchii rod�w. Kiedy Stanis�aw Antoni zgodnie z horoskopem zostanie kr�lem Polski i wielkim ksi�ciem litewskim, zmieni drugie imi� na boskie imi� August (Augustus to tytu� imperator�w Rzymu) i z przekonaniem b�dzie twierdzi�, i� matka pochodzi�a z rodu Jagiellon�w, �e zatem i on jest potomkiem kr�l�w polskich. G�osi�, i� zosta� kr�lem dzi�ki temu, �e jest synem zas�u�onego ojca i matki Jagiellonki. �Nar�d zechcia� o tym pami�ta� i opowiedzia� si� za mn�"1. Dworscy panegiry�ci -a celowali w pochlebstwach wybitny pijar Stanis�aw Konar-ski i biskup Adam Naruszewicz - b�d� pisali p�niej, �e w �y�ach nowego kr�la p�ynie �wielka Jagiellona krew", �e jest �wielkiej krwie jagiello�skiej wielkim potomkiem", a co za tym idzie, za jego panowania Rzeczpospolita rozkwitnie jak za rz�d�w Jagiellon�w. Jednak wrogowie nowego kr�la, polityczni przeciwnicy Stanis�awa Augusta i jego pot�nej rodziny Czartoryskich zwanej Famili�, a tak�e zwykli z�o�liwcy i prze�miewcy, szydzili, �e po k�dzieli jest �czartow-skim nasieniem", a B�g �Czartom majestat da na szubienicy". Wypominano niskie i niejasne pochodzenie po mieczu, twierdzono, �e dziad by� b�kartem lub �ydem, a w ka�dym razie co najwy�ej podstarost�: �Przedziwne to jest dzie�o Boskiej Opatrzno�ci: syn kr�lem, ojciec w krze�le [senator], a dziad podstaro�ci". Z herbem Cio�ek te� by�y k�opoty. Kr��y�y w r�nych latach panowania Stanis�awa Augusta mniej lub bardziej niewybred- , . D i i -:�w kr�lem Cio�ek! Rzecz to niepoj�ta, ne wierszyki: �Polako.^ Q de dz z tnmu Zna� go z posrodka si<kg. udzielnemu. Korona nie s�u�y polskiego, zostaw go k ln& trzeba stworzenia legendy ciel�ciu Istnia�a �frei h przodkach ojca> aie nie tylko po o staro�ytnych i szlart^^ propagandzie antykr�lewskiej. to aby zamkn�� usta z n& & kor j 1764 r zeb Tak�e dlatego ze zara je rodzi ��wnie braci kr�l ro. zaspokoi� wielkie am! otrz�a j ksi��ecy. Wzbudzi�o to dzma Poniatowskich < Stanis�awa Augusta; kt�rzy z niesma- ; gmew i uraz� wuj�w ,rmal zr�wnania b�d� co b�d� parkiem przyj�li fakt for^ ^ arystokratyczn� rodzin� wemuszy Pomatowskch ^^ fe �& wi ksza ze rzecz ca. ksi���c� Czartoryskic^^^ dch Q bowi �e ta_ a zosta�a niejako ukawnieg n& ^ ca� czag ani ki wniosek zostanie ^ &ni zadnemu z ministr�w �adnego ksi���tom CzartorysK 2 w dzie t tu� ksi�z�cy w Pol-wznuankowania me b, prawa �adnych szczeg�l- - sce nie dawa� z punl. awnie� a sziachecka r�wno�� by�a nych przywilej�w ani chocia� raczej szkodli aksjoma. zazdrosme chroniony ksi � t tu�u przynosi� presti� tern, to jednak blasL . to zar�wno w�r�d swoichj jak i dzia�a� na lita nie wyklucza� czap. . i w�r�d obcych. Szla<. . m terii Skoro zatem na sejmie kowania arystokracj�^ ^ famil.. swojej wdzi m koronacyjnym tytu� h, naleza�o w wypada�o uzasadni� kr�l przyj�� sercem /Qdu' ten tytu� starozytnos^ nad alo^ szukaj�c w historii god-Zacz�to wi�c pracowa!io�k�w j tak gta� gi niezyj�cy juz ojciec nych i zas�u�onych C iatowski (a zatem j jego dzieci) potom. kr�la Stanis�aw Pon:^ m- d jn . Lucjusza Witeliu. kiem rzymskich konEznac ciel tko) kt� z j w 37 r d sza Neposa (vitellus -.^ ch je wywodzi�a swoje rodowo. nasz� er�. Polska szrodk�W) CQ by�o tym �atwiejsZ6) im trud. dy od rzymskich prz'acja t h genealogii, kt�re jednocze�nie mejsza by�a weryfik, mskim pochodzeniu Sarmat�w, jedn� uzasadnia�y mit o r;^ historii polski Po konsulu z licznych bajeczny^ h dk�w Cio�k�W) a w tym reje-rzymskim szukano i:k�e arcybiskup gnieznie�ski z czas�w strze znalaz� si� tac kr�]a hodzi� takze od legendarnego Mieszka I Mia� ojcielemienia Lechit�W) kt�ry jakoby >)Cio�-Lecha, za�o�yciela Pc d� cho�ci t w or�a zmieni�"3. kiem si� w herbie sz^.^ ^ z czasem dawno��j wrecz sta-Mozna by wi�c powirgki przewy�szy�a jagiello�sk� jakoby ro�ytnosc rodu ojcovgki herb Cio�ek d� w za s z lite. krew matki, a ojc�w kich wsk� Pogoni� Czart 8 Od �asa do Sasa Stanis�aw Antoni ju� we wczesnym dzieci�stwie zetkn�� si� z brutaln� walk� polityczn�. Wedle jego wspomnie� po �mierci kr�la Augusta Mocnego w 1733 r., w czasie zbrojnych zamieszek, jakie ogarn�y w�wczas kraj, Stanis�aw Antoni zosta� porwany z ko�yski i przetrzymywany jako zak�adnik w Kamie�cu Podolskim przez adwersarza politycznego Czartoryskich i Poniatowskich, wojewod� kijowskiego J�zefa Potockiego. Dziecko mia�o by� gwarancj� lojalno�ci Stanis�awa Poniatowskiego wobec kr�la Stanis�awa Leszczy�skiego, a zapewne i wobec samego wojewody kijowskiego, kt�ry w�wczas znalaz� si� w tym samym obozie politycznym. Ca�a ta sprawa nie jest jasna, ale warto zapami�ta� to nazwisko: Potoccy. B�dzie ono towarzyszy�o najpierw Stanis�awowi Antoniemu, a potem kr�lowi Stanis�awowi Augustowi przez ca�e niemal �ycie, przez ca�e panowanie pozostaj�c dla niego synonimem wroga, nawet w drugim i trzecim pokoleniu Potockich, z niewielkimi wyj�tkami i kr�tkimi przerwami we wzajemnej pogardzie i nienawi�ci. D�ugotrwa�a i bezwzgl�dna rywalizacja mi�dzy domem Potockich i ich sojusznikami i klientami, zowi�cymi si� �republikantami" lub �patriotami", a Famili�, czyli domem i klientel� polityczn� Czartoryskich i Poniatowskich, naznaczy�a niedobrym pi�tnem polsk� polityk� wewn�trzn� i zagraniczn� w XVIII stuleciu, tym stuleciu, kt�re ostatecznie zadecydowa� mia�o o przysz�ych dziejach Rzeczypospolitej. Zaci�ta walka dw�ch frakcji, Potockich i Familii, a potem po rozpadzie dawnej Familii zwi�zanych z now� �famili�" Potockimi (i Stanis�awem Lu-bomirskim) a kr�lem Stanis�awem Augustem, rodzin� Poniatowskich i stosunkowo nielicznym stronnictwem dworskim, by�a w istocie wyniszczaj�ca dla obu st...
sashakiev500