10
PRAWO OSOBOWE Z CZYNNOŚCIAMI PRAWNYMI.
93.Zdolność prawna
Możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku nazywamy zdolnością prawną. Zdolności prawnej wymagała możliwość ‘’bycia’ ’np. właścicielem lub wierzycielem (czynna zdolność majątkowa), ale też dłużnikiem (bierna zdolność majątkowa).
94.Nasciturus
Mianem tym określano płód w okresie ciąży matki. Osobowość człowieka rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, ale dla pełnej zdolności prawnej prawo rzymskie wymagało spełnienia trzech status. Jednakże pewne prawa – np. do spadku – dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w związku z tym fikcję, że dziecko poczęte przyszło już na świat.
95.Początek i koniec zdolności prawnej
Osobowość człowieka rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, a kończy się z chwilą śmierci.
Specyfika konstrukcji zdolności prawnej (status) zakładała zmiany w tej dziedzinie jeszcze za życia.
Utrata , bądź zmiana w obrębie któregoś ze status powodowała ‘’umniejszenie’’ osobowości (deminutio caput )
Pewne prawa – np. do spadku – dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w związku z tym fikcję, że dziecko poczęte przyszło już na świat. Miało to duże znaczenie , zwłaszcza w prawie spadkowym.
96.Zdolność prawna – zdolność do czynności prawnych
Jakkolwiek pozornie podobne, nie miały oba terminy nic ze sobą wspólnego. Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku, a zdolność do czynności prawnych, polega na możliwości składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny. Można było posiadać jeden przymiot , a drugiego nie i vice versa.
97.Zdolność prawna – status
Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku. Jednak pełną zdolność warunkowały aż trzy czynniki – status . Wolność (status libertatis), obywatelstwo (status civitatis), stanowisko w rodzinie (status familiae) . Tylko ten był w pełni zdolny prawnie (miał caput) , kto był: wolny, miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy.
98.Status osoby fizycznej
99.Status libertatis
100.Kategorie osób ze względu na status
a) Ze względu na status libertatis istniał podział na osoby wolne - liberi i niewolników – servi .
Ludzi wolnych dzielono jeszcze na wolne od urodzenia – ingenui i wyzwoleńców – liberti.
b) Ze względu na status civitatis występował podział na obywateli rzymskich –civis Romanus, zwanych też Kwirytami , Latynów – Latini , oraz cudzoziemców – peregrini.
c) Ze względu na status familiae (czyli stanowisko zajmowane w rodzinie), osoby dzielono na nie pdlegające niczyjej władzy – sui iuris oraz podlegające władzy męskiego zwierzchnika – alieni iuris.
101.Infamia i turpitudo
Infamia było to umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywane albo z mocy ustawy, albo edyktu pretorskiego.
Infamią dotknięte były niektóre zawody ( aktor, gladiator), jak i zachowania ( wstąpienie w nowy związek małżeński bez oficjalnego starego). Mogła też być rezultatem wyroku sądowego (poddanie egzekucji osobistej łączyło się z infamią) Osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, wnosić pewnych skarg i inne.
102.Capitis deminutio
Capitis deminutio – czyli ograniczenia zdolności prawnej. Istniały trzy takie deminutio caput :
- capitis deminutio maxima w przypadku utraty wolności , powodująca utratę zdolności prawnej w ogóle;
- capitis deminutio media w przypadku utraty obywatelstwa rzymskiego, prowadziła do utraty zdolności ale tylko na gruncie ius civile;
- capitis deminutio minima – gdy zmienił swe stanowisko w rodzinie, powodowała najłagodniejsze ograniczenia, a w prawie justyniańskim konsekwencje prawne praktycznie wygasły.
103.Postliminium ; fictio legis Corneliae
W przypadku, kiedy obywatel rzymski tracił wolność na skutek niewoli w trakcie działań wojennych, powrót z niej przywracał mu , na zasadzie ius postliminii wszystkie, wcześniej posiadane prawa. Fictio legis Corneliae było zaś przyjmowaną fikcją , że zmarł w momencie dostania się do niewoli a więc jako osoba wolna. Było to niezbędne , aby np. zachować ważność jego testamentu.
104.Powstanie niewoli
Głównymi zdarzeniami powodującymi powstanie niewoli były:
- wzięcie w niewolę nieprzyjacielską
- urodzenie się z matki niewolnicy
- sprzedaż w niewolę trans Tiberim -czyli poza graniczną rzekę Tyber -niewypłacalnego dłużnika.
-
105.Senatus consultum Claudianum
106.Sytuacja prawna niewolników
Niewolnik(servus) w prawie rzymskim nie był traktowany jako podmiot , lecz jako przedmiot prawa. Nawet w przypadku śmierci właściciela nie odzyskiwał wolności. Był wówczas rzeczą niczyją – res nullus – i mógł być przedmiotem zawłaszczenia- occupatio . Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis ) Nie mógł więc być niewolnik ani właścicielem, ani wierzycielem, nie mógł pozywać ani być pozwanym.
Pożycie niewolnika z niewolnicą, a nawet z osobą wolną nie było traktowane jako małżeństwo, lecz jako stan faktyczny,zwany contuberium. Dziecko z takiego związku (partus ancillae) też było niewolnikiem.
Właściciel , mógł przekazać swojemu niewolnikowi część swego majątku w zarząd tzw. peculium .
Wszystkie rzeczy nabyte przez niewolnika od osób trzecich należały do właściciela.
107.Peculium
Właściciel , mógł przekazać niewolnikowi część swego majątku w zarząd tzw. peculium . Była to sprytna forma zachęty do wydajnej pracy na rzecz pana. Często zawierana była umowa, że niewolnik odzyska wolność , jeśli pomnoży peculium do pewnej wysokości (od Marka Aureliusza była to umowa zaskarżalna ).
Peculium mogło być też przekazane przez ojca swojemu synowi (filius familias). Przedmiotem periculum mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe, gospodarstwo rolne. Wyodrębnienie było tylko ekonomiczne, a nie prawne. Pater familias nadal był jego właścicielem.
108.Peculium castrense i quasi castrense
Za cesarza Augusta filius familias otrzymał czynną zdolność majątkową . Mógł on od tej chwili zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową, w ramach peculium castrense. Syn mógł tym majątkiem dowolnie rozporządzać nie wyłączając z tego darowizn i rozporządzeń na wypadek śmierci. Jeśli jednak zmarł nie pozostawiwszy spadkobierców peculium , z racji iure peculii stawało się własnością ojca.
Peculium quasi castrense było tworem okresu poklasycznego. Stanowił go majątek zdobyty przez syna w okresie pełnienia służby cywilnej . Jego reżim prawny był taki sam jak peculium castrense. Nieco później filius familias mógł też zatrzymać majątek pozostawiony mu przez matkę jako bona adventicia.
109.Sposoby wyzwolenia niewolników
Wyzwolenie niewolnika to manumissio. Odbywać się mogło na różne sposoby. Głównymi, były:
- manumissio vindicta – dokonywana w obecności pretora, właściciela i osoby trzeciej, która za zgodą właściciela oświadczała, że niewolnik jest osobą wolną;
- manumissio censu - przez wpisanie niewolnika, za zgodą właściciela na sporządzaną co 5 lat przez cenzora listę obywateli;
- manumissio testamento – przez nadanie wolności w testamencie;
- manumissio in ecclesia – w czasach dominatu dokonywana przez oświadczenie właściciela złożone przed biskupem.
Oprócz powyższych, opartych na ius civile , wyzwolenia odbywać się mogły na prawie pretorskim.
Wystarczało tu oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków , bądź za pomocą listu.
110.Sytuacja prawna wyzwoleńców
Wyzwoleni na prawie cywilnym otrzymywali wolność i obywatelstwo rzymskie, ale jako wyzwoleńcy ( libertini) mieli węższe prawa publiczne niż wolno urodzeni (np. nie mieli dostępu do urzędów), a wyzwoleni na prawie pretorskim również i prawa prywatne.
111.Latini Iuniani
Kategoria ludzi zamieszkująca Imperium . Po nadaniu im obywatelstwa rzymskiego (lex Iulia et Plautia Papira z 89 r. ) latinias- lako obywatelskie pośrednie między rzymskim, a peregrinitas nada była jako przywilej (Latini Iuniani) w stosunku do peregrynów.
112.Ustawowe ograniczenia wyzwoleń niewolników
Pod koniec okresu republiki liczba wyzwoleń – manumissio – gwałtownie wzrosła, co zagrażało czystości etnicznej Rzymian. Skłoniło to cesarza Augusta do wydania ustaw ograniczających wyzwolenia.
Lex Fufia Caninia z 2r. p.n.e., Lex Aelia Sentia z 4r. p.n.e. i Lex Junia Norbana z 19r. p.n.e.
Dwie pierwsze odnosiły się do ograniczeń w nadawaniu wyzwoleń testamentowych, trzecia dotyczyła osób wyzwolonych w sposób nieformalny – na prawie pretorskim.
113.Lex Fufia Caninia – Lex Aelia Sentia – Lex Junia Norbana
Lex Junia Norbana z 19r. p.n.e. regulowała sytuację prawną wyzwolonych nieformalnie. Ustawa ta dawała im wolność , ale nie nadawała obywatelstwa rzymskiego. Latyn juniański –latini Juniani – bo tak ich nazywano, był upośledzony pod względem majątkowym. Żył on jak wolny człowiek, ale w przypadku śmierci jego majątek, tak jak niewolnicze peculium wracał do dawnego właściciela.
114.Prawo patronatu
Dotyczyło wyzwoleńców w sferze prywatnoprawnej . Określało wzajemny stosunek między wyzwalającym, a wyzwalanym. Wyzwolony był zobowiązany do szacunku i posłuszeństwa, z tego też powodu nie mógł pozwać patrona przed sąd bez zgody pretora. W ogóle niedopuszczalne było wniesienie skargi infamującej jak i podnoszenie niektórych zarzutów(zarzutu podstępu). Patron mógł być zasądzony tylko do wysokości własnego majątku. Wg Ustawy XII Tablic patron dziedziczył majątek wyzwolonego w przypadku gdy nie pozostawił on testamentu lub najbliższych krewnych – heredes sui.
115.Osoby półwolne
Wszystkie te osoby, które z przyczyn innych niż wyzwoleńcy mieli ograniczony zakres wolności nazywane były osobami półwolnymi. Byli to: dłużnik , który uległ egzekucji osobistej i dostał się do prywatnego więzienia wierzyciela, osoba wykupiona z niewoli do czasu odpracowania sumy wykupu. Częściej występowały jednak dalsze kategorie osób półwolnych, a mianowicie : oddani w mancipium , oraz koloni (dziś uważani za poprzedników chłopów pańszczyźnianych).
116.Personae in mancipio
W mancipium mogło być oddane dziecko przez swego ojca. Było ono praktykowane w okresie republiki , stanowiło formę okresowego wynajmu usług syna czy córki obcej osobie celem np. przyuczenia do zawodu.
W okresie klasycznym zachowało się jako skutek wydania dziecka pokrzywdzonemu celem odpracowania szkody. Osoba pozostająca w mancipium pod względem majątkowym podobna była do niewolnika, zachowywała jednak swe prawa publiczne.
117.Koloni
Koloni byli to dzierżawcy gruntów rolnych, ludzie osobiście wolni. Wraz z postępującym kryzysem systemu niewolniczego byli oni coraz bardziej przywiązywani do ziemi. W IV wieku przybrało to charakter prawny , a koloni wytworzyli odrębną kategorię społeczną. Pozbawieni zostali prawa opuszczania gruntu pod groźbą utraty wolności i jakkolwiek wolni, zostali de facto przytwierdzeni do ziemi (servi terrae ipsius- niewolnicy samej
ziemi).
118.Status civitas
119.Nabycie obywatelstwa rzymskiego
Odbywało się na podstawie: wyzwolenia na prawie cywilnym, pod warunkiem ,że wyzwalający był obywatelem rzymskim; urodzenia się w legalnym związku, jeżeli ociec w chwili poczęcia był obywatelem rzymskim; aktu nadania obywatelstwa.
120.Status familiae
121.Agnacja i kognacja
Różnica między tymi pokrewieństwami, polegała na tym, że krewnym agnacyjnym można się było stać bez pokrewieństwa naturalnego. Mogło ono powstać tylko ze strony ojca bo tylko mężczyzna mógł dzierżyć pater familias. Kognacja powstawała również ze strony matki.
122.Rodzina agnatyczna
Rodzina rzymska powiązana sztucznym tworem zwierzchnictwa familijnego- pater familias . Członkowie takiej rodziny to agnaci, a łącząca ich więź to agnacja albo po prostu pokrewieństwo agnacyjnene – agnatio. Krewnymi agnacyjnymi były więc osoby podległe tej samej władzy ojcowskiej, lub podlegałyby gdyby ów ojciec żył.
123.Kognacja
Naturalne więzy krwi tworzące tak zwane pokrewieństwo kognacyjne.
Kognacja w przeciwieństwie do agnacji powstawała również ze strony matki.
124.Quod generationes, tot gradus
Zasada według której rzymianie mierzyli stopnie pokrewieństwa.
125.Powinowactwo
Powinowactwo (affinitas), jest wzajemnym stosunkiem powstałym w wyniku zawarcia małżeństwa łączącym jednego małżonka z krewnymi drugiego. Powinowatym był więc krewny małżonka lub małżonek krewnego.
126.Osoby sui i alieni iuris
Osoby sui iuris , to takie które nie podlegały w rodzinie niczyjej władzy, a alieni iuris podlegały męskiej zwierzchności (np. syn)
127.Sytuacja prawna osób alieni iuris
Sytuacja prawna osoby alieni iuris była w sferze stosunków majątkowych podobna do sytuacji niewolnika. Osoba podlegająca pater familiae pozbawiona była zdolności majątkowej, więc wszystkie jej nabytki stanowiły własność zwierzchnika. Zakres zdolności majątkowej w przypadku osoby alieni iuris poszerzał się z biegiem czasu, co do niewolnika nie było żadnego postępu.
128.Osoby prawne w prawie rzymskim
Osoby prawne w prawie rzymskim mogły być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady ) którym prawo nadaje podmiotowość prawną. Szczególny charakter tego prawa objawia się w tym, że wierzytelności i prawa rzeczowe np. stowarzyszenia nie są prawami osób wchodzących w jej skład lecz osoby prawnej jako takiej. Tak samo zobowiązania , dotyczyły tylko majątku osoby prawnej , a nie majątku osób wchodzących w jej skład.
129.Korporacje i fundacje
Fundacje –piae causae – powstawały w V i VI wieku. Związane były z agendami Kościoła. Były to odrębne majątki pozostające pod nadzorem biskupów. Głównie były to szpitale, przytułki, a środki na utrzymania pochodziły z darowizn.
Korpor...
kiosk18