Ignacy Krasicki, Bajki,

oprac. Zbigniew Goliński, BN I 220, 1975.

WSTĘP

I.                     Sytuacja bajki w literaturze oświecenia.

-          gatunek ogólnie uznany i szeroko rozpowszechniony.

-          Konarski – wykorzystanie bajki (dydaktyzm) w zreformowanym szkolnictwie.

-          bajka jako wypowiedź parenetyczna i pouczająca, perswazyjna i umoralniająca; celem bajki było wychowywanie i pouczanie bez urażania.

-          rodowód bajki – wschodni.

-          droga czytelniczego odbioru bajki: od elitarnego odbiorcy do ludu, ostatecznie dla dzieci.

II.                   Krasicki o bajce.

-          w „Myszeidzie”: „Źle czyni, który gardzi przypowieści”.

-          wschodnie pochodzenie bajki.

-          wyznaczniki bajki:

-          krótkość.

-          jasność.

-          prostota narracji.

-          prawda.

III.                 Oryginalność – wtórność.

-          ponad 50 bajek obcego pochodzenia; głównie Ch. F. Gellert.

-          naśladowczy charakter bajkopisarstwa Krasickiego.

IV.                Aktualizacje.

-          bajki odnoszące się do konkretnych wydarzeń współczesnych, zwł. „Chapanka” (na kartow-nika i utracjusza, Adama Ponińskiego) i „Snycerz i statua” (na warcholącego hetmana).

-          aktualizacja „Ptaszków w klatce” (kilka lat po I rozbiorze!).

V.                  Morał bajki Krasickiego.

-          morał – owoc wyłuskany z podłej czasem łupiny, nie zawsze jest czytelny i jednoznaczny.

-          bajki nie zakładają imperatywu walki czy odwetu, odwołują się przede wszystkim do kategorii uczuć kształcących rozumny wybór.

-          najobszerniejsza grupa bajek zaleca aurea mediocritas (złoty środek).

-          hierarchizowanie wartości; oportunizm wobec silniejszych.

VI.                Bajka epigramatyczna i bajka narracyjna.

-          bajki epigramatyczne (sytuacyjność, polegająca na konfrontacji pozycji ich bohaterów) – głównie „Bajki i przypowieści”; narracyjne (forma podawcza zasadza się na opowiadaniu) – „Bajki nowe”.

-          paralelizm struktur gramatycznych.

VII.              Aforystyka bajek.

-          przysłowia związane z dydaktyką (także w „Monachomachii”).

VIII.            Indywidualne odmiany artystyczne bajek.

-          podstawowa forma podawcza – relacja trzecioosobowa; obiektywizm.

-          2 bajki pierwszoosobowe; wiersze ukształtowane w poetyce żartu.

TEKST

              BAJKI I PRZYPOWIEŚCI

Do dzieci – maska, bajki kierowane do dorosłych, negatywnie potraktowanych w utworze.

Wstęp do bajek – „Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził”…

część pierwsza

1.      Abuzei i Tair – Tair miał być szwagrem sułtana i na polowanie, ale sułtan rozmyślił się.

2.      Potok i rzeka – z potoku rwącego zrobił się strumyczek i wpadł do spokojnej rzeki.

3.      Papuga i wiewiórka.

4.      Lis młody i stary – nowa sierść na zimę, stary: to niebezpieczeństwo.

5.      Kulawy i ślepy – ślepy z kijem i kulawym na grzbiecie, zginęli.

6.      Orzeł i jastrząb – orzeł zjadł wróbelka i jastrzębia-karmiciela.

7.      Ojciec łakomy[1], syn rozrzutny – zmarli z głodu.

8.      Szczur i kot – szczur nieprzytomny od kadzidełka, zjedzony przez kota.

9.      Ocean i Tagus rzeka – nie byłby oceanem, gdyby nie rzeka.

10.  Źrebiec i koń stary – pozłacane rzędy.

11.  Dwa żółwie – zawody, sędziowie zasnęli, jaskółka radzi zawodnikom zgodę.

12.  Pszczoła i szerszeń – prośba o łaskę i jedzenie.

13.  Baran dany na ofiarę – baran cieszył się z wieńców.

14.  Doktor – niekompetentny, pacjent zmarł od lekarstwa.

15.  Strzelec i pies – człowiek i bił i karmił psa, wilk zjadał psią zdobycz.

16.  Bryła lodu i kryształ – lód z błota stopiony przez słońce i przezroczysty kryształ.

17.  Stary pies i stary sługa – niezdatny do polowania i pracy.

18.  Syn i ojciec –źle i młodemu, i staremu.

19.  Osieł i baran – osioł na mrozie, baran u rzeźnika.

20.  Mysz i kot – kaznodziejski zapał.

21.  Ptaszki w klatce.

22.  Osieł i wół – człek woły tuczy do zarżnięcia.

23.  Dąb i dynia – dąb żyje 100 lat, dynia 100 dni.

24.  Derwisz i uczeń – uczeń chciał być bardzo mądry – woda ze studni.

25.  Podróżny i kaleka – lepiej boso niż bez nogi.

26.  Lew i zwierzęta – „zjadł wszystkich pomału”.

27.  Rybka mała i szczupak – robak na haczyku.

część druga

1.      Jowisz i owce – owce dopytywały się o los jagniąt, bogowie wiedzą, co zataić, co powiedzieć.

2.      Rolnik.

3.      Nocni stróże – kłótnia Jędrzeja i Piotra o gaszenie ognia.

4.      Filozof – uwierzył i w Boga, i w upiry.

5.      Zwierzęta i niedźwiedź – młody lew obiecywał spokojne panowanie, niedźwiedź nie uwierzył.

6.      Strumyk i fontanny – strumyk żalił się, że taki mały, rura pękła i fontanna zniknęła.

7.      Skarb – bogaty znalazł skarb i zmarł przy przenoszeniu go, ubogi zazdrosny.

8.      Talar i czerwony złoty – złoty jest mały, ale wart 2 talary.

9.      Niedźwiedź i liszka – liszka chwali niedźwiedzia bajki, bo on ma ostre pazury.

10.  Pieniacze – zmarli, Piotr z rozpaczy, Marek z głodu.

11.  Lew i zwierzęta – każdy chwalił swoje cechy, a lew tego, który najmniej się chwalił.

12.  Trzcina i chmiel – chmiel miał chronić trzcinę, wyrósł bujnie.

13.  Owieczka i pasterz – pasterz karci owieczkę, ona dała mu ubranie.

14.  Szkatuła ze złotem, wór z kaszą – szkatuła zniszczona przez złodziei.

15.  Małżeństwo – szczęśliwe, mąż zmarł tydzień po weselu.

16.  Łakomy i zazdrosny – Jowisz obiecał im życzenie, proszą o wyłupienie oczu.

17.  Dwa psy – na mrozie służący, w domu bawiący.

18.  Przyjaciel – Damon zakochany w Irenie, Aryst, jego przyjaciel, się z nią ożenił.

19.  Gospodarz i drzewa – dla ozdoby popsuł drzewa.

20.  Filozof i orator – chłop: lepszy obraz niż ramy.

21.  Człowiek i zdrowie – człowiek biegł, a zdrowie z tyłu, potem odeszło.

22.  Konie i furman.

23.  Słowik i szczygieł – prym w śpiewie słowik, zawody wygrał szczygieł, słowik żałuje sędziego.

24.  Komar i mucha – mucha utonęła, komar się spalił podczas latania.

część trzecia

1.      Słoń i pszczoła – pszczoła chciała pokąsać słonia, zginęła, on nawet tego nie zauważył.

2.      Lis i osieł – lis chce mieć przyjaciela, „umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela”.

3.      Oracze i Jowisz – jeden oracz żąda suszy, drugi deszczu, zboże zniszczone.

4.      Dzieci i ojciec – Jaś spalił rózgę, ojciec kijem go obił.

5.      Diament i kryształ – kryształ był piękny, dopóki nie położono przy nim diamentu.

6.      Dewotka – „biła bez litości”.

7.      Bogacz i żebrak – bogacz zmarł z przejedzenia, żebrak najadł się na stypie.

8.      Księgi – kłótnia kroniki (zmyśla, co było) z kalendarzem (zmyśla, co będzie).

9.      Hipokryt – ugryzł go pies, nie zabił zwierzęcia, powiedział, że jest wściekły, ludzie zabili psa.

10.  Dąb i małe drzewka – drzewka chciały dorównać dębowi, gdy on zmarł przygniótł je.

11.  Wilk i owce – traktat, zjadł je.

12.  Kartownik – złorzeczył na karty i hazard.

13.  Potok i rzeka – potok szybki, rzeka: oboje wpadną do morza.

14.  Lis i wilk – wilk nie wierzy lisowi i nie chce mu pomóc.

15.  Wino i woda – wino dla panów, woda dla chłopów.

16.  Pan i pies – pan obił psa: 1. szczekał na złodzieja, 2. nie szczekał na złodzieja.

17.  Wół minister – powoli, ale dobrze, małpa-śmiech, lis-zdrajca, znów wół.

18.  Lew pokorny – lis gani, że zbyt dobry, owca, że tyran – zjedzona.

19.  Mądry i głupi – głośny dzwon, bo próżny.

20.  Orzeł i sowa – sowa „ślepa”, w nocy to on wypatrzyła strzelca i uciekli.

...