Rozdział I
Wprowadzenie do składni: przedmiot składni; pojęcie zdania
1. Przedmiot opisu składniowego
Składnia opisuje reguły budowania (tworzenia) wypowiedzieć z jednostek niższego rzędu, tzn. leksemów (jednostek słownikowych) przekształconych fleksyjnie na człony składniowe.
Reguły składni opisują budowę wypowiedzeń, tzn. rzeczywistych komunikatów językowych; wszystkie inne działy językoznawstwa badają jedynie budulec, materiał, z którego tworzone są wypowiedzi.
2. Miejsce składni w systemie językowym
Język – system semantyczny (system znaków) dwuklasowy, tzn. system z gramatyką.
Dwuklasowość powoduje otwartość systemu, która polega na tym, że zdolny on jest przekazywać zupełnie nową informację.
Dwuklasowość systemu językowego powoduje, że składa się on ze słownika i gramatyki. Słownik obejmuje ograniczoną liczbę znaków, które odsyłają do zjawisk świata. Gramatyka, to zbiór reguł, które pozwalają na łączenie elementów słownika w złożone konstrukcje wyższego rzędu: zdania i ich części – grupy składniowe.
Dwie odrębne właściwości języka:
- dwuklasowość – czyli otwartość (produktywność) – powoduje, że ludzie mówiący zdolni są tworzyć ze stosunkowo niewielkiej liczby znaków i reguł nieograniczoną liczbę nowych, nigdy wcześniej nie słyszanych tekstów;
- fakt składania się znaków z powtarzających się elementów fonicznych o zamkniętej dla danego języka liczbie.
Do systemu językowego nie należą konkretne wypowiedzenia, jakie ciągle są, były i będą tworzone przez mówiących. Konkretne wypowiedzenia są zastosowaniem systemu.
Bywa jednak, że do systemu językowego (słownika) wchodzą całe skostniałe konstrukcje składniowe – zbijać bąki, iść komuś na rękę oraz przysłowia.
Do systemu językowego w zakresie składni wchodzą więc nie konkretne konstrukcje składniowe, ale jedynie ich schematy i reguły, pozwalające te schematy rozwijać i przekształcać.
Do systemu językowego należą także reguły akomodacyjne, sygnalizujące wzajemne podporządkowanie się sobie składników, i ich fleksyjne wykładniki.
Do systemu językowego należą reguły wyrażania aktualizacji wypowiedzenia, a więc informowanie o odniesieniu użytych wyrażeń do obiektów świata (referencja), informowanie o czasie (niekiedy też miejscu) opisywanych zdarzeń oraz ujmowanie ich w określoną ramę modalną (np. oznajmująca).
3. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie, zawiadomienie
Wypowiedź – konkretne użycie języka.
Wypowiedzenie – typ wypowiedzi. Najmniejszy odcinek tekstu (mowy) będący samodzielnym komunikatem. Językowo owa samodzielność przejawia się w zamkniętej intonacji, czego znakiem graficznym jest interpunkcja: kropki, wykrzykniki, znaki zapytania.
Podstawową formą wypowiedzenia jest pełna postać zdaniowa, a więc konstrukcja zawierająca orzeczenie, tzw. słowo osobowe (verbum finitum), tzn. formę predykatywną czasownika. Wypowiedzeniem może być również konstrukcja imienna, a czasem tylko jeden wyraz z odpowiednią intonacją np. jako replika na pytanie.
Oznajmienia, inaczej równoważniki zdania – mogą być samoistne lub kontekstowe, powstałe w wyniku elipsy.
Zawiadomienia – typ komunikatu niezdaniowego, przekazującego informację wespół z przedmiotem, na którym są napisane.
Wykres str. 14.
Definicja zdania – psychologiczne, logiczne, formalne etc.
Wypowiedzenie – definicja Klemensiewicza – Wypowiedzenie jest wyrazem albo zespołem wyrazów, gramatycznie zestrojonym i prozodycznie odgraniczonym, który w danej sytuacji życiowej stanowi najmniejszy, a już wystarczający środek porozumiewania się, dając odbiorcy dostateczną ze stanowiska zamierzenia nadawcy informację o jakimś procesie w jego całości albo części; trzonem informacji jest osobowa forma czasownika w zdaniu albo jakiś inny składnik w oznajmieniu (równoważniku zdania).
4. Istota komunikatu językowego: predykacja
Predykacja (orzekanie) – wyróżnienie przez mówiącego pewnego stanu rzeczy, przypisanie pewnemu fragmentowi rzeczywistości pewnej własności wraz z wyrażeniem postawy modalnej. Akt „predykowania”, to ustosunkowanie się nadawcy wobec wyróżnionego stanu rzeczy.
W akcie komunikowania muszą wystąpić dwa składniki:
- wskazywanie na pewien wycinek rzeczywistości i powiązanie z nim pewnej własności (tzw. atrybucja)
- orzekanie przysługiwania tej własności danemu wycinkowi rzeczywistości bądź wyrażenie pewnej hipotezy na ten temat lub też wyrażenie postawy woli wobec tego stanu.
Rozdział II
Wprowadzenie do składni: pojęcie grupy i składnika;
struktura syntaktyczna i semantyczna wypowiedzenia
1. Grupa a zdanie
Grupa składniowa (syntaktyczna) jest pojęciem podrzędnym wobec zdania, z grup składniowych zbudowane są zdania, choć może oczywiście być zdanie zbudowane z jednego elementu.
2. Pojęcie grupy składniowej we współczesnych opisach składni
Dwa główne sposoby rozumienia grupy we współczesnych opisach składniowych:
a. grupa rozumiana bardzo szeroko jako abstrakcyjny człon składniowy, który stanowi część struktury zdania. Jest to ujęcie wywodzące się ze składni generatywnej, według której zdaniem zbudowane jest z grupy (frazy) nominalnej (GN) i grupy (frazy) werbalnej (GV), rozumianych jako pozycje składniowe, które mogą być rozwinięte lub nierozwinięte lub grupa może być reprezentowana zerowo;
b. grupa jako niepredykatywne połączenie składników – dwa warianty: szerszy – podrzędne i współrzędne połączenie składników, węższy – tylko podrzędne.
Podsumowując: dwa podstawowe rozumienia grupy: szersze, jako pozycji składniowej, tzn. jednostki, z której budowane są wypowiedzenia i węższe jako konstrukcji co najmniej dwuskładnikowej powiązanej związkiem składniowym.
3. Pojęcie składnika. Segmentacja zdania
Składnik – element, który już dalej nie da się podzielić składniowo.
Wyodrębnienie składników dalej niepodzielnych nasuwa pewne problemy interpretacyjne. Główne przypadki traktowania połączeń wyrazowych jako niepodzielnych jednostek składniowych:
a. analityczne formy fleksyjne, np. będą pisały, niech pracuje, a także konstrukcje typu mówi się, mówiło się;
b. formy zaprzeczone: ojciec nie przyszedł,
c. frazeologizmy, np. byli górą, w tym także zleksykalizowane konstrukcje z się np. przeprowadził się, też zestawienie typu: Boże Narodzenie, Plac Zbawiciela oraz inne leksemy nieciągłe (wielosegmentalne) typu: na czerwono, od dawna,
d. wyrażenia przyimkowe, np. chodzi po ulicy
Sytuacja odwrotna: głupiś = jesteś głupi, jeden wyraz tekstowy ukrywa w sobie dwa składniki.
4. Typy grup syntaktycznych
Grupy można podzielić:
a. ze względu na charakter gramatyczny członu nadrzędnego: otrzymuje się klasy – grupy rzeczownikowe (nominalne), np. kolega brata, grupy przymiotnikowe, np. godny uwagi, grupy werbalne, np. pisze wyraźnie, grupy adwerbialne, np. bardzo wyraźnie;
b. ze względu na charakter związku zachodzącego między członami grupy: współrzędne (tzw. szeregi), podrzędne jednostronnie i wzajemnie podrzędne.
5. Grupy współrzędne i podrzędne
Związek współrzędny charakteryzuje się tym, że oba człony są dystrybucyjnie równorzędne, tzn. każdy z nich może wystąpić w miejscu całej konstrukcji.
Związki współrzędne są oparte na relacjach semantycznych, wyrażanych przez spójniki tworzące grupy à zestawianie, przeciwstawianie, alternatywa.
Związek włączny – na pograniczu relacji współrzędnej i podrzędnej, w którym drugi człon doprecyzowuje człon pierwszy, np. ojciec, czyli żywiciel rodziny.
Istotą związku podrzędnego jest dystrybucyjna niezależność członu nadrzędnego. Cała grupa może być zredukowana do tego członu. Semantycznie człon podrzędny jest określeniem nadrzędnika – wskazuje na pewną cechę przedmiotu (zjawiska) nazwanego nadrzędnikiem i tym samym zawęża zakres nazwy.
Grupy z koniecznym de terminatorem – człon podrzędny nie daje się zredukować w sposób prosty do swojego nadrzędnika np. człowiek wysokiego wzrostu.
W językach fleksyjnych wykładnikiem podrzędności są cechy fleksyjne wyrazu określającego wymagane przez nadrzędnik à wymagania akomodacyjne. W językach niefleksyjnych funkcję sygnału podrzędności pełni szyk.
Wymagania akomodacyjne – związek zgody, rządu i przynależności.
6. Związki strukturalne i linearne w wypowiedzeniu
7. Struktura semantyczna i syntaktyczna wypowiedzenia
a. struktura semantyczno – logiczna
b. struktura syntaktyczna
c. struktura tematyczno-rematyczna
d. ciąg linearny
sol4321