B. Wojciszke, M. Jarymowicz - Psychologia rozumienia zjawisk społecznych.doc

Psychologia

rozumienia

zjawisk społecznych

pod redakcją Bogdana Wojciszke iMariiJarymowicz

Wydawnictwo

Naukowe

PWN

Warszawa

Łódź

1999

Projekt okładki, stron tytułowych i śródtytułów Maryna Wiśniewska

Redaktor

Anna Kotynia-Kosmynka

Redaktor techniczny Jolanta Kuczyńska

Korektor Maria Łoś

TYTUŁ DOFINANSOWANY PRZEZ SZKOŁĘ WYŻSZĄ PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ W WARSZAWIE

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999

ISBN 83-01-12796-1

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail:pwn@,pwn.com.pl htt://www.pwn.com.pl

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Oddział w Łodzi

Wydanie pierwsze

Arkuszy drukarskich 19,75

Druk ukończono w styczniu 1999 r.

Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Łódź, ul. Żwirki 2

K

siążkę tę napisali uczniowie, współpracownicy i przyja­ciele Janusza Reykowskiego — prekursora psychologii politycznej w Polsce, autorytetu w obszarze badań nad społeczną mentalnością. Istotne zasługi profesora Reykows­kiego dla psychologii polskiej wykraczają jednak dalece poza tę jedną dziedzinę badań.

Błyskotliwy intelekt i syntetyczny sposób myślenia, otwartość na świat i talent porozumiewania się, zaciekawienie myślami innych i umiejętność pokazania interlokutorowi nieoczekiwa­nych konsekwencji jego własnych idei, żywe reagowanie i wspieranie mniej doświadczonych kolegów — te cechy Janusza Reykowskiego sprawiają, że zawsze gromadził wokół siebie dziesiątki uczniów i współpracowników. Jego dorobek, mierzony liczbą doktorantów, późniejszych doktorów habili­towanych i profesorów, zdaje się nie mieć sobie równego w polskiej psychologii (por. „Naukowa Tablica Genealogicz­na Samodzielnych Pracowników Wydziału Psychologii Uni­wersytetu Warszawskiego", w: M. Lewicka, T. Sosnowski i M. Trojan: „Wydział Psychologii Uniwersytetu Waszaws-kiego". Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii UW. Warszawa 1998). Zawsze wysoko ceniony w środowisku, od 1980 roku kieruje Instytutem Psychologii PAN, jako jego jednogłośnie wybierany dyrektor. Z inicjatywy Janusza Rey­kowskiego i kilkorga kolegów z IP PAN powołana została w roku 1996 Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w War­szawie, która otworzyła swe podwoje dla tysięcy (już) naj­młodszych adeptów psychologii — dyscypliny wzbudzającej wśród młodych żywe zainteresowanie, a przez długie lata dla wielu niedostępnej.

Dookreślenie tego, co w zasługach Janusza niepoliczalne, nie jest łatwe. Rozmowy i dyskusje z Nim to intelektualna przyjemność, często natychmiastowa pomoc w rozwiązaniu problemu, a także źródło inspiracji, które nierzadko dają

0              sobie znać jeszcze po latach. Jak więc opisać to, do czego
przyczynił się Janusz Reykowski?

„Odkrył dla nas Amerykę" — jak mawiali jego warszawscy uczniowie. Stało się to pod sam koniec lat pięćdziesiątych

1              wpłynęło na zasadniczą zmianę kierunków rozwoju psycho­
logii osobowości i społecznej w naszym kraju. Należał do
—   początkowo  bardzo  nielicznej   —   grupy  osób,  dzięki
którym polska psychologia nigdy nie była izolowana od
świata, tego za niegdysiejszą żelazną kurtyną. Gdy kurtyna
już opadła byliśmy gotowi do badania polskiego społeczeńst­
wa bez konieczności wstępnego doganiania reszty świata.

Podczas z górą czterech dziesiątków lat swojej bardzo aktywnej działalności Janusz Reykowski prowadził podsta­wowe badania nad emocjami, motywacją, strukturą osobo­wości i zachowaniami społecznymi. Realizował rozległe pro­gramy empiryczne, angażujące zawsze duże zespoły ludzi. Kluczowe pytania o emocje i radzenie sobie z nimi w stresie zaowocowały badaniami i publikacjami, z których do dziś czerpią badacze i studenci psychologii (Eksperymentalna psychologia emocji, Warszawa 1966, KiW; Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, Warszawa 1965, PWN). Szczególnie szeroki okazał się zakres badań nad zachowaniami prospołecznymi (Motywacja postawy prospoie-cznej a osobowość, Warszawa 1979, PWN): w Zespole Osobo­wości — powołanym przez Janusza Reykowskiego i kierowa­nym w latach 1965 — 1980 — powstały koncepcje cytowane do dziś w światowej literaturze dotyczącej altruizmu. Z tej problematyki zrodziło się zainteresowanie orientacjami spo­łecznymi. W połowie lat osiemdziesiątych Janusz nawiązał kontakt z polskimi socjologami (por. Reykowski, Skarżyńska, Ziółkowski Orientacje społeczne jako element mentalności, Nakom 1990), a wkrótce także z badaczami skupionymi w International Society for Political Psychology. Do chwili obecnej jest aktywnym członkiem tej organizacji (ostatnio współorganizował sympozjum z cyklu „Societal Psychology" w Konstancinie k. Warszawy, październik 1998).

Janusz Reykowski jest ceniony w świecie. Był dziesiątki razy zapraszany przez najlepsze uniwersytety USA, a także Iz­raela, Francji i wiele innych. Ma licznych przyjaciół zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. Lubiany, przyjazny ludziom, skromny. Choć bardzo aktywny na forum między­narodowym, gros uwagi poświęca psychologii polskiej; jej dobro zdaje się być dla profesora Reykowskiego jedną z wartości najbardziej istotnych. Otwarty na świat, utrzymuje kontakty i ma przyjaciół w bodaj każdym psychologicznym ośrodku akademickim w Polsce.

Nie mieliśmy więc trudności w skrzyknięciu autorów w miarę jednorodnego tematycznie tomu, którzy podjęliby się napisa­nia tekstów z myślą o uhonorowaniu Osoby i dorobku Janusza Reykowskiego. Takich tekstów mogłoby być kilka­krotnie więcej — ale książka straciłaby jednorodność meryto­ryczną, gdyż Jego niegdysiejsi uczniowie i współpracownicy zajmują się niemal wszystkimi dziedzinami psychologii zaró­wno stosowanej, jak i akademickiej. Dedykujemy Mu wyniki swoich badań i przemyśleń, świadomi inspiracji — i tych świeżych, i tych dawnych, sprzed lat.

Januszowi Reykowskiemu, w podzięce za wszystko, co wniósł do rozwoju polskiej psychologii

—  uczniowie, współpracownicy, przyjaciele

Spis treści

Bogdan Wojciszke
Wprowadzenie              ,                    11

Andrzej Nowak Układy złożone w psychologii: dynamika umysłu i grup społecznych    ...       19

Krystyna Skarżyńska

Sprzeciw, poparcie czy „dawanie świadectwa wartościom"   —   co motywuje
Polaków   do   aktywności   politycznej?                    39

Krzysztof Korzeniowski

Między rewolucją a normalnością. Rzecz o alienacji politycznej na przełomie
dekad    .                    61

Paweł Boski
Humanizm w kulturze i mentalności Polaków                    79

Maria Jarymowicz

O godzeniu wody z ogniem: związki kolektywizmu z indywidualizmem    .   .     121

Bogdan Wojciszke

Grzech czy porażka? Moralne i sprawnościowe kategorie w potocznym rozumie­
niu   świata   społecznego              153

Mirosław Kofta, Grzegorz Sędek Stereotypy duszy grupowej a postawy wobec obcych: wyniki badań sondażowych     173

Wiesław Łukaszewski
Młodzi Polacy o narodach Europy              209

Mirosława Marody

O   pewnych   osobliwościach   polskiej   klasy   politycznej              243

Grażyna Wieczorkowska-Nejtardt, Janusz Ł. Grzelak

„Nie wiem, nie myślę, jestem z miasta". Wybrane problemy metodologiczne
analizy    badań   sondażowych    :              261

Jerzy Brzeziński

Praktyka społeczna  —  psychologia  —  uniwersytet. Nowy model kształcenia
psychologów              291

Autorzy

Bogdan Wojciszke

Wprowadzenie

Doc. dr hab. Paweł Boski, Instytut Psychologii PAN, prof. Szkoły Wyższej Psycho­logii Społecznej.

Prof. dr hab. Jerzy Brzeziński, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Zakład Podstaw Badań Psychologicznych, członek korespondent PAN, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Janusz Ł. Grzelak, Wydział Psychologii, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Prof. dr hab. Maria Jarymowicz, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Osobowości, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Mirosław Kofta, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Osobowości, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Doc. dr hab. Krzysztof Korzeniowski, Instytut Psychologii PAN, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Wiesław Łukaszewski, Katedra Psychologii Uniwersytetu Opolskiego, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Mirosława Marody, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zakład Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Andrzej Nowak, Wydział Psychologii, Instytut Studiów. Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Grzegorz Sędek, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Osobowości, Instytut Psychologii PAN, prof. Szkoły Wyż­szej Psychologii Społecznej.

Prof. dr hab. Krystyna Skarżyńska, Instytut Psychologii PAN, prof. Szkoły Wyż...