Media jako swoiste środowisko wychowawcze.pdf

Urszula Kazubowska

kazubowska.urszula@interia.pl

Instytut Pedagogiki, Zakþad Pedagogiki Spoþecznej

Uniwersytet Szczeciıski

Szczecin

Media jako swoiste ļrodowisko wychowawcze

a toňsamoļĚ jednostki Ï zaleňnoļci i ich konsekwencje

ToŇsamoĻę, owa szczeglnoĻę, jaka wyrŇnia jaŅı od innych jaŅni, ánasÑ od ánichÑ,

nie jest ádanaÑ w przedstawionym ksztaþcie Ļwiata, ani nie dekretowana odgrnie. Trzeba jĢ

dopiero skonstruowaę, trzeba ja konstruowaę wciĢŇ na nowo [Bauman, 2000].

W Ňyciu codziennym wspþczesnego czþowieka, szczeglnie zaĻ mþodego, media

odgrywajĢ znaczĢcĢ rolħ. Maciej Mrozowski proponuje nastħpujĢcy podziaþ mediw na trzy

podstawowe kategorie:

•

Ļrodki wyraŇania, do ktrych naleŇĢ wszelkie postacie zachowania sþownego

i pozasþownego, a wiħc mowa, mimika, gesty itd.;

•

Ļrodki rejestracji, czyli narzħdzia przystosowane do utrwalania okreĻlonych

symbolicznych zachowaı ludzkich. NaleŇĢ do nich proste instrumenty: oþwek, kartka

papieru oraz te bardziej skomplikowane: magnetowid, odtwarzacz DVD, twardy dysk,

serwer komputerowy;

Ļrodki transmisji, ktre obejmujĢ instrumenty przesyþania, a takŇe powielania

zarejestrowanych symbolicznych zachowaı ludzkich (radio, telewizor, druk), zalicza siħ

tutaj rwnieŇ Internet [Mrozowski, 1991].

Ten podziaþ podkreĻla rŇnice miħdzy mediami zorientowanymi na dystrybucjħ,

transmisjħ, przekaz (informacji, wiedzy, sztuki), a nastawionymi na ekspresjħ, wyraŇanie

(tworzenie nowych form i treĻci przekazw). PoĻrd mediw sĢ rwnieŇ takie, ktre sþuŇĢ

gþwnie powiadamianiu (np. SMS). Prcz tego moŇe on byę dla wielu osb oryginalnĢ formĢ

sþownej ekspresji.

Do masowych mediw oprcz komputera, prasy, radia, telewizji zaliczyę moŇna

takŇe plakat, film, pþyty gramofonowe, ksiĢŇki, czasopisma, programy radiowe i telewizyjne,

portale internetowe. Media jako swoiste Ļrodowisko wychowawcze peþniĢ waŇnĢ rolħ

spoþecznĢ, a moŇna je scharakteryzowaę nastħpujĢco:

•

stanowiĢ forum, na ktrym sprawy uznawane za powszechne mogĢ byę prezentowane

i rozstrzygane;

•

media to jeden z instrumentw wþadzy spoþecznej, mobilizacji i pobudzania

innowacyjnoĻci;

•

stymulujĢ rozwj ludzkiej cywilizacji w rŇnorodnych aspektach, szczeglnie

symbolicznym czy normatywnym;

•

Ļrodki masowe sĢ dominujĢcym Ņrdþem ksztaþtowania indywidualnej wyobraŅni

poszczeglnych jednostek ŇyjĢcych w spoþeczeıstwie,

•

tworzĢ waŇny i nieustannie rozwijajĢcy siħ sektor Ňycia zbiorowego, nowy rodzaj

dziaþalnoĻci jednostki;

•

Ļrodki masowego przekazu to Ņrdþo publicznego systemu znaczeı, dostarcza

kryteriw i miar osĢdzania, co jest w wymiarze spoþecznym dopuszczalne

[Goban-Klas, 2005].

W literaturze masowe media sĢ rŇnie postrzegane i metaforycznie okreĻlane jako:

•

okno na wydarzenia i przeŇycia innych, ktre rozszerza ludzkie doznania i widzenie

Ļwiata, umoŇliwia poznanie tego, co dzieje siħ na Ļwiecie;

•

zwierciadþo wydarzeı, zakþadajĢce odbicie rzeczywistoĻci, ktrego kĢt i kierunek jest

okreĻlony przez dysponentw mediw (ograniczenie tego, co i jak widzimy);

•

filtr selekcjonujĢcy, przybliŇajĢcy pewne wydarzenia, a inne eliminujĢcy;

•

drogowskaz, przewodnik, interpretator, wskazujĢcy sposb i wydobywajĢcy sens

z wydarzeı, ktre sĢ zaskakujĢce, zdumiewajĢce, izolowane, sporadyczne;

•

forum lub scena prezentacji informacji i idei dajĢcej moŇliwoĻę publicznej debaty

oraz dyskusji;

ekran, co podkreĻla, ze media dostarczajĢc selektywnych informacji mogĢ oddzielię nas

od rzeczywistoĻci i uczynię je narzħdziem propagandy [Goban-Klas, 2005].

Media jako swoiste Ļrodowisko wychowawcze stajĢ siħ Ņrdþem wielorakich

informacji i wiadomoĻci oraz rŇnorodnych przeŇyę wywierajĢcych wpþyw na rozwj

czþowieka we wszystkich jego sferach. Przez wpþyw rozumie siħ dþugotrwaþy proces, ktry

przejawia siħ w zmianach postaw, poglĢdw, ocen moralno-etycznych, estetycznych,

postaw wobec siebie i innych, umiejħtnoĻci dokonywania wyborw (i zwiĢzanej z nimi

odpowiedzialnoĻci za nie) oraz w samodzielnoĻci Ňyciowej jednostki.

MoŇna wymienię trzy rodzaje wpþywu: natychmiastowy, czyli bezpoĻredni, wpþyw

odroczony, czyli kumulatywny, oraz wpþyw podĻwiadomy [Gajda, 2005]. Wpþyw bezpoĻredni

to natychmiastowe oddziaþywanie konkretnego przekazu na odbiorcħ, na jego emocje

i intelekt. Wpþyw ten wywierany jest przez filmy i rŇnorodne programy telewizyjne. Wpþyw

kumulatywny dziaþa na zasadzie drĢŇenia. Przekaz w wywiera nieznaczny, prawie

nieuchwytny wpþyw, ktry nastħpnie siħ sumuje, kumuluje z oddziaþywaniami

wczeĻniejszymi, np. obejrzanymi filmami, programami radiowo-telewizyjnymi itp. Wszystkie

te drogi oddziaþywaı powinny nosię miano cyklicznych. ZbliŇony do kumulatywnego jest

wpþyw podĻwiadomy. Na poczĢtku ten ostatni nie jest uĻwiadamiany. Widz, gracz czy

uczestnik odbiera bodŅce pþynĢce z zewnĢtrz, nie aprobuje ich wymowy. Z czasem jednak

jego opr maleje i zapomina o okolicznoĻciach towarzyszĢcych percepcji. Natomiast

napiħcie uczuciowe i emocjonalne wywoþane przez bohaterw i ich postawy trwa nadal

i oddziaþuje.

J. Koblewska [1972] dodaje jeszcze jeden rodzaj wpþywu Î zewnħtrzny. PodkreĻla,

Ňe atrakcyjne programy, filmy czy gry odwoþujĢ siħ do wþaĻciwoĻci tkwiĢcych bardzo

gþħboko w kaŇdym czþowieku Î ma ona na myĻli skþonnoĻci do naĻladownictwa. Dotyczy to

szczeglnie dzieci i mþodzieŇy, a przejawia siħ w naĻladownictwie postaw, zachowaı, stylu

Ňycia, ubieraniu siħ itp. Wedþug Koblewskiej przeŇycia powstajĢce pod wpþywem kontaktu

z mediami sĢ uwarunkowane indywidualnymi doĻwiadczeniami samych odbiorcw Î ich

•

wyobraŅniĢ, skalĢ wraŇliwoĻci uczuciowej, zakresem i jakoĻciĢ posiadanych doĻwiadczeı

wynoszonych z poszczeglnych Ļrodowisk wychowawczych (na czele z rodzinĢ).

MwiĢc o percepcji wpþywu ázewnħtrznegoÑ nie naleŇy zapominaę o wþaĻciwoĻciach

samego Ļrodka wpþywu i przekazu. Nie oznacza to jednak, Ňe kaŇdy rodzaj wpþywu musi

byę zawsze sprzħŇony z ich adekwatnĢ wartoĻciĢ. WartoĻę indywidualnĢ poszczeglnym

noĻnikom przekazu musi nadaę sam ich odbiorca, nie zaĻ owe media samym sobie

[Kazubowska, 2004].

UwzglħdniajĢc rŇnorodnoĻę oddziaþywaı pþynĢcych z mediw jako swoistego

Ļrodowiska wychowawczego nie sposb pominĢę pytania o istotħ czþowieka i jego

toŇsamoĻę. Natura zmian wspþczesnej rzeczywistoĻci spoþecznej czþowieka to jakby skala

zaopatrzona w dwa skrajne bieguny: przejĻcie od Ļwiata losu o ábezwolnoĻęÑ do áĻwiata

wyboruÑ. W wielu Ņrdþach podkreĻla siħ koniecznoĻę gþħbszej refleksyjnoĻci czþowieka,

wzrostu jego samoĻwiadomoĻci i wewnħtrznej integralnoĻci.

Aby jednostka mogþa w peþni efektywnie funkcjonowaę we wciĢŇ ewaluujĢcym

spoþeczeıstwie, musi uzyskiwaę wsparcie ze strony innych ludzi, Ļwiata kultury i edukacji.

Tymczasem m.in. J. Rembowski [Rembowski, 1992] czy teŇ R. Pawþowska i E. Jundziþþ

[Pawþowska, Jundziþþ, 2003] zwracajĢ uwagħ na odczuwanĢ przez czþowieka samotnoĻę

i osamotnienie opisywane jako subiektywne odczucie jednostki, charakteryzujĢce siħ

brakiem wiħzi psychicznej z drugim czþowiekiem, ktrej bezpoĻredniĢ konsekwencjĢ jest

zaburzenie wewnħtrznej harmonii oraz poczucie klħski [Gajda, 1987]. Za wszelkĢ cenħ

trzeba bronię siħ przed samotnoĻciĢ i osamotnieniem, poszukujĢc siþ w samym sobie, we

wþasnej podmiotowoĻci i poczuciu sprawstwa, a przede wszystkim we wþasnej toŇsamoĻci.

Czþowiek w dobie dynamicznych przemian zmuszony jest do ustawicznego

budowania Ļwiata wþasnego oraz Ļwiata innych. W tym to wþaĻnie procesie tkwi jego

ogromna siþa sprawcza. Siþa owej toŇsamoĻci (szczeglnie indywidualnej) nie znajduje siħ

jedynie w staþoĻci, ale przede wszystkim w jej elastycznoĻci. Istotne znaczenie toŇsamoĻci

wiĢŇe siħ dzisiaj gþwnie z wszelkimi rodzajami pogranicza (spoþecznego, kulturowego,

etnicznego itp.), marginalizacjĢ i inkluzjĢ spoþecznĢ, globalizacjĢ, integracjĢ na rŇnych

szczeblach oraz transgresjĢ. Ustawiczne wykraczanie poza siebie, dzieje ludzi i Ļwiata

umocniþo problematykħ toŇsamoĻci w spektrum dyskursu o czþowieku i jego miejscu

ána ZiemiÑ. Zatem toŇsamoĻę to ánarzħdzieÑ pojħciowe, stwarzajĢce moŇliwoĻę poznawania

sposobu funkcjonowania czþowieka w powiĢzaniu z dziejami Ļwiata. Ten dialektyczny

zwiĢzek czþowieka ze Ļwiatem staje siħ podstawĢ tworzenia jego toŇsamoĻci.

ToŇsamoĻę obejmuje swym zakresem to, co w czþowieku staþe, powtarzalne,

a zarazem sygnalizuje co w nim rŇne, odmienne, niepowtarzalne, zmienne, co wciĢŇ siħ

staje. Zawiera w sobie dialektykħ identycznoĻci i rŇnicy, stĢd w badaniu staje siħ wartoĻciĢ

przeciwstawnĢ niebezpiecznej totalnoĻci i ujednoznacznieniu i dlatego budzi ona nadzieje

poznawcze [wiħcej: Kwiatkowska, 2005].

ToŇsamoĻę opisuje funkcjonowanie czþowieka jako zintegrowanego systemu,

stanowiĢc swoisty kontrapunkt dla zewnħtrznych siþ, ktre owĢ integralnoĻę zaburzajĢ.

ToŇsamoĻę to wyraz holistycznego postrzegania czþowieka pozwalajĢcego odsunĢę

analityczne diagnozy poszczeglnych podsystemw jego osobowoĻci, by uchwycię

caþoĻciowy, subiektywny, a jednoczeĻnie zobiektywizowany opis jednostki [Miluska, 1996].

ToŇsamoĻę to takŇe synteza dialektycznych zwiĢzkw miħdzy stabilnoĻciĢ a zmianĢ,

miħdzy tym, co jednostkowe a grupowe i kulturowe, miħdzy poznawczym a emocjonalnym

i behawioralnym wymiarem funkcjonowania czþowieka, miħdzy Ļwiadomym i nieĻwiadomym,

miħdzy ewolucjĢ a kryzysem [ņarnecka-Nowak, Nowak, 2004].

ToŇsamoĻę wskazuje na potrzebħ ĻwiadomoĻci siebie, ustawicznĢ refleksjħ

i posiada ápotencjaþ refleksyjnyÑ, czyli otwiera czþowiekowi moŇliwoĻę zderzenia w nim tego

co identyczne ze Ļwiatem, grupĢ czy wsplnotĢ, a co rŇne, co unikatowe, niepowtarzalne

[Bokszaıski, 2006]. WaŇnym atutem badania toŇsamoĻci wspþczesnego czþowieka jest

moŇliwoĻę uwzglħdniania trzech poziomw jego analizy w Ļwiecie: a) poziom mikroanalizy

koncentrujĢcy siħ na interakcji miħdzy jednostkĢ a jej najbliŇszym otoczeniem spoþecznym;

b) poziom analizy instytucjonalnej, badajĢcy zwiĢzek miħdzy jednostkĢ i wieloĻciĢ

spoþecznych struktur (np. rodziny, szkoþy, instytucji kulturowych itp.); c) poziom

makroanalizy, ktry odnosi jednostkħ i jej prywatne systemy znaczeı do oglnego poziomu

spoþecznych symboli i kodw.

A. Giddens, wielki znawca zagadnienia toŇsamoĻci, stwierdza, Ňe jest ona

problemem nowoczesnoĻci, a jej geneza tkwi w koncepcjach indywidualistycznych

[Giddens, 2001]. ToŇsamoĻę jest udziaþem samego czþowieka, jesteĻmy tym, co z siebie

czynimy siþĢ naszego áchceniaÑ, pragnieı czy marzeı, a nade wszystko wizji przyszþoĻci.

ToŇsamoĻę nie jest nigdy dokoıczona, jest ustawicznym projektem refleksyjnym siebie

i otaczajĢcego Ļwiata. DrogĢ prowadzĢcĢ do poznania istoty siebie jest samorozumienie.

Stwarza ono moŇliwoĻę realizacji celu nadrzħdnego, jakim jest osiĢgniħcie spjnego

i satysfakcjonujĢcego poczucia wþasnej toŇsamoĻci. Proces tworzenia toŇsamoĻci jest

procesem ciĢgþej oscylacji miħdzy obrazem uĻwiadomionej przeszþoĻci i wyobraŇonej wizji

przyszþoĻci. Jest to dynamiczny proces rekonstrukcji przeszþoĻci i áuzgadnianiaÑ jej znaczeı

z punktu widzenia wymagaı podmiotowej perspektywy przyszþoĻci. Pytanie: ákim jestem?Ñ

prowokuje do czasowej sekwencji zdarzeı wþasnego Ňycia, rozumianej nie tylko jako

fabularyzacja, a raczej jako tworzenie spjnej struktury znaczĢcej, w ktrej najwaŇniejszym

z procesw staje siħ samorozumienie. Proces tworzenia toŇsamoĻci wymaga od czþowieka

ustawicznej i czujnej jego obecnoĻci w toku wszelakich zdarzeı dziejĢcych siħ obok,

z moŇliwoĻciĢ dokonywania bieŇĢcych korekt dziaþania i myĻlenia o sobie i innych.

NieocenionĢ funkcjħ w tworzeniu toŇsamoĻci speþnia narracja. To tutaj przywoþuje siħ

rŇne zdarzenia Ňyciowe, a oŇywione przez narratora tworzĢ logiczna caþoĻę i spjny

system. Podczas narracji zdarzenia siħ zmieniajĢ, sĢ wprawdzie áte sameÑ, ale juŇ ánie takie

sameÑ. To w tym procesie narracji nadaje siħ sens naszym doĻwiadczeniom Ňyciowym,

starajĢc siħ je zrozumieę i zreinterpretowaę.

Rwnie istotnĢ wþaĻciwoĻciĢ procesu ksztaþtowania toŇsamoĻci jest ĻwiadomoĻę

czasu i jego upþywu. ĺwiadomoĻę ta jest ánarzħdziemÑ kontrolowania Ňycia jednostki przez

niĢ samĢ, gdyŇ kolejne etapy jej Ňycia speþniajĢ siħ dziħki aktywnoĻci wþasnej tejŇe

jednostki. Jest to ciĢg ázadaıÑ, ktre stawia przed nami Ňycie, dajĢc czas na ich wykonanie

w moŇliwym stopniu. ĺwiadome i aktywne Ňycie to ustawiczne áutrzymywanieÑ dialogu

z czasem, ale teŇ wþasnĢ áfizycznoĻciĢÑ, ápsychicznoĻciĢÑ oraz áspoþecznoĻciĢÑ. ToŇsamoĻę

czþowieka ksztaþtuje siħ w toku caþego jego Ňycia i balansuje miħdzy szansĢ a ryzykiem.

Trzeba teŇ pamiħtaę, Ňe granica miħdzy nimi jest bardzo krucha i cienka. Ryzyko wpisane

jest w kaŇde nowe dziaþanie jednostki, w kaŇdĢ jej zmianħ. DokonujĢc zmiany, niejako

odrzucamy to, co znane i pewne, a obieramy ákursÑ na to, co nowe, nieznane i niedajĢce

poczucia bezpieczeıstwa. Trzeba jednakŇe wiedzieę, iŇ zawsze wejĻcie na tħ drogħ musi

byę autonomicznĢ i ĻwiadomĢ decyzjĢ czþowieka. O prawdziwe poczucie bezpieczeıstwa

czþowiek musi zadbaę sam, nie pochodzi ono z zewnĢtrz, ale z wnħtrza ákomnatyÑ ludzkiej

duszy. By poczuę siħ bezpiecznie, musimy jako autonomiczne jednostki áufaę sobie bez

resztyÑ [Wegscheider-Gruse, 2004]

Aby budowaę toŇsamoĻę, czþowiek musi byę zawsze sobĢ przed samym sobĢ.

Niestety, nie jest to þatwe. Wymaga od kaŇdego z nas, zarwno tego maþego dziecka,

jak i dorosþego czþowieka, ustawicznego przezwyciħŇania blokad emocjonalnych

i przygotowania siħ na znoszenie konsekwencji tego faktu. AutentycznoĻę wymusza

umiejħtnoĻę wydobywania tego, co w czþowieku prawdziwe, dobre, a takŇe faþszywe i zþe.

Niejednokrotnie to, co w nas nieprawdziwe, ale wygodne i znaczĢce Î a dodatkowo

oswojone, znane oraz przewidywane Î urasta do rangi prawdziwoĻci. Trzeba to

dekonstruowaę, przyglĢdajĢc siħ sobie przez ászkþo o duŇym powiħkszeniuÑ. áBycie sobĢÑ

bywa uciĢŇliwe, trudne i mħczĢce, stĢd tez czasami ludzie uciekajĢ przed sobĢ i wþasnĢ

egzystencjĢ w Ļwiat uþudy, wyobraŅni i mitu.

ToŇsamoĻę, zdaniem B. Skargi [1987], jest rodzajem skarbnicy pamiħci. Pisze on:

w skarbnicy naszej pamiħci znajduje siħ takŇe pþka (...), gdzie przechowujemy

wspomnienia najcenniejsze i najdroŇsze, ale i te najstraszniejsze, jedyne dla nas, nie do

upublicznienia.

ToŇsamoĻę czþowieka i jej ksztaþtowanie to swoista seria áprzejĻęÑ. Owe áprzejĻciaÑ

to ustawiczna oscylacja miħdzy ryzykiem, jakie podejmuje czþowiek funkcjonujĢc poĻrd

innych, a szansĢ, czyli chociaŇby rozwiĢzanie trudnoĻci Ňyciowych, pokonanie choroby,

podjħcie pewnych rl i odpowiedzialnoĻci za nie. Wspomniane áprzejĻciaÑ, bardzo znaczĢce

dla toŇsamoĻci, sĢ wpisane w naturalnĢ kolej Ňycia czþowieka.

Koniecznie teŇ trzeba wspomnieę o jeszcze jednej cesze toŇsamoĻci, czyli

rozumienia jej jako proces samozwrotny. Aby jednostka mogþa osiĢgnĢę zintegrowanĢ

toŇsamoĻę i poczucie autonomii ájaÑ, musi najpierw zaistnieę w niej w miarħ zintegrowana

struktura doĻwiadczeı. Te trudne procesy H. Kwiatkowska [2005] uwaŇa za rezultat

wewnħtrznych ustanowionych punktw odniesienia, swoistych miar, ktre jak busole

orientujĢ czþowieka w powziħtej wħdrwce Ňycia. Natomiast wszystko to zaleŇy

w dominujĢcej mierze od tego, jak jednostka konstruuje i rekonstruuje swojĢ historiħ

i teraŅniejszoĻę. DokonujĢc tego procesu czþowiek musi uwzglħdniaę bogactwo czynnikw

zewnħtrznych oddziaþywania rŇnych Ļrodowisk wychowawczych, w tym takŇe i mediw.

Po skrtowym przedstawieniu problematyki toŇsamoĻci jednostki naleŇaþoby

postawię pytanie o zwiĢzki i zaleŇnoĻci mediw, pojmowanych jako specyficzne Ļrodowisko

wychowawcze, a procesem ksztaþtowania siħ toŇsamoĻci jednostki. UwzglħdniajĢc cechy

mediw i ich funkcje oraz specyfikħ procesu ksztaþtowania toŇsamoĻci jednostki stwierdzię

moŇna bezpoĻrednie i poĻrednie zwiĢzki miħdzy tymi dwoma elementami.

BezpoĻrednie zwiĢzki obu skþadnikw przejawiajĢ siħ m.in. w modelowaniu

zachowania jednostki, wpþywajĢ na podejmowanie decyzji oraz zakres przejawianych

zachowaı prospoþecznych, agresywnych, warunkujĢ poziom wiedzy jednostki na swj temat

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: