Asmodeusz.pdf

Bartosz Wi œ niewski

Asmodeusz

PojŒcie istoty demonicznej jako cielesnego uosobienia z‡a lub niematerial-

nej si‡y o negatywnym, a czŒsto wrŒcz niszczycielskim dzia‡aniu, jest jed-

nym z najbardziej inspiruj„cych element ó w w historii my œ li ludzkiej. Obec-

no œæ zar ó wno osobowych, jak i nieosobowych mocy, bŒd„cych no œ nikami

szeroko rozumianego z‡a, jest zjawiskiem wystŒpuj„cym we wszystkich zna-

nych nam systemach religijnych. Podejmowana przez cz‡owieka pr ó ba ok-

re œ lenia natury z‡a stanowi‡a od zawsze nieod‡„czn„ czŒ œæ procesu tworze-

nia siŒ i kszta‡towania poszczeg ó lnych religii. W wiŒkszo œ ci mit ó w kosmo-

gonicznych mo¿emy zaobserwowa æ stopniowe powstawanie idei pewnej

dysharmonii, opozycji w stosunku do dobrej, ¿yciodajnej mocy, jak„ dyspo-

nuje og ó lnie pojmowany Stw ó rca (lub stw ó rcy) wszechrzeczy. Istniej„cy w

rozmaitych wierzeniach motyw walki dobra ze z‡em, stanowi„cy niejedno-

krotnie jeden z dogmat ó w poszczeg ó lnych religii, na przyk‡ad chrze œ ci-

jaæstwa lub islamu, doprowadzi‡ do powstania idei wrogich istot, z‡ych

duch ó w, demon ó w, kt ó rych natura mo¿e czasem wydawa æ siŒ odbiciem naj-

ciemniejszych stron natury cz‡owieka. W wielu religiach mamy do czynie-

nia ze zjawiskiem personifikacji idei z‡ych mocy, b„d Ÿ ‡„czeniem ich z ab-

strakcyjnymi pojŒciami (chaos), lub te¿ z identyfikowaniem konkretnych

postaci z r ó ¿norodnymi zjawiskami o charakterze destrukcyjnym (demon –

œ mier æ , demon – zaraza, demon – zniszczenie).

Zjawisko uto¿samiania wrogich cz‡owiekowi si‡ z postaciami demon ó w

jest szczeg ó lnie dobrze widoczne w religiach staro¿ytnego Bliskiego

Wschodu, w tym w judaizmie, oraz w pewnym stopniu w chrze œ cijaæstwie.

Religia judaistyczna, pomimo swej monoteistycznej doktryny, kt ó ra przes„-

dza o jej monolitycznym charakterze, w swym pierwotnym etapie kszta‡to-

wania siŒ nie by‡a wolna od synkretyzm ó w i przenikania r ó ¿nych w„tk ó w

mitologicznych z innych religii wschodnich. Wczesny judaizm powstawa‡

g‡ ó wnie na gruncie wierzeæ plemion hebrajskich, ‡„cz„c w sobie tak¿e

elementy religii innych staro¿ytnych lud ó w semickich. W efekcie pewna

liczba poszczeg ó lnych termin ó w biblijnych (w tym te¿ imion istot demo-

nicznych) posiada sw ó j Ÿ r ó d‡os‡ ó w w jŒzyku aramejskim, kananejskim,

b„d Ÿ perskim. Przyk‡adem takiego procesu przejmowania obcych elemen-

t ó w mitologicznych jest starotestamentalna demonologia biblijna; tutaj te¿

104

———

znajdujemy szereg okre œ leæ i imion demon ó w, kt ó re wskazuj„ na sw ó j

nie – hebrajski rodow ó d.

Jedn„ z tych z‡owrogich istot jest Asmodeusz – demon posiadaj„cy

niezwykle ciekaw„, chocia¿ bardzo skomplikowan„ historiŒ.

Etymologia imienia Asmodeusza jest kluczowym zagadnieniem na dro-

dze do rozwik‡ania problemu pochodzenia tego demona. Mo¿emy przyj„ æ ,

¿e punkt wyj œ ciowy stanowi greckie s‡owo ƒ Asmoda Û ow; jest to najp óŸ niej-

sza (pomijaj„c odpowiednik zar ó wno ‡aciæski, jak i wsp ó ‡czesne odmiany

tego imienia) i najbli¿sza nam forma. Po raz pierwszy spotykamy imiŒ

ƒ Asmoda Û ow na kartach deuterokanonicznej KsiŒgi Tobiasza, powsta‡ej

prawdopodobnie w Palestynie, pod koniec II lub w pocz„tkach I w. p.n.e.

Sama ksiŒga zosta‡a pierwotnie spisana po aramejsku, jednak¿e wkr ó tce

przet‡umaczono j„ na hebrajski i grecki. Orygina‡ KsiŒgi Tobiasza nie za-

chowa‡ siŒ (istniej„ jedynie znalezione w Qumran aramejskie i hebrajskie

fragmenty jej kopii), a ca‡a ksiŒga dotrwa‡a do naszych czas ó w w trzech

r ó ¿nych opracowaniach greckich. St„d te¿ pochodzi grecka forma ƒ Asmo-

da Û ow i nie ulega w„tpliwo œ ci, ¿e musi mie æ sw ó j odpowiednik hebrajski;

jedyn„ niepewno œ ci„ pozostaje tylko nale¿yte wyprowadzenie tego terminu

z jŒzyka hebrajskiego. Terminy hebrajskie oznaczaj„ce Asmodeusza –

Ø à ª í ø à (a š meday) oraz ØØª í ø à (a š medayy) pochodz„ z Talmudu i wywodz„

siŒ z jednego rdzenia í ø à , znacz„cego "niszczy æ , unicestwia æ " [Hutter

1995:197]. Jednak¿e du¿o p óŸ niejszy zapis hebrajski pochodz„cy z litera-

tury talmudycznej pozostaje do œæ niepewny [Ko œ cielniak 1999:66]. W grec-

kim przek‡adzie Biblii hebrajskiej (KsiŒga Tobiasza) ƒ Asmoda Û ow nie wy-

stŒpuje jako imiŒ demoniczne, bŒd„c jedynie imieniem w‡asnym. WystŒpu-

j„cy w tekstach talmudycznych Ø à ª í ø à nie posiada wsp ó lnych cech znacze-

niowych z w‡a œ ciwym rozumieniem czasownika "niszczy æ , niweczy æ ". Po-

mimo, ¿e Ø à ª í ø à odnosi siŒ do Ÿ r ó d‡os‡owu í ø à , nie wyra¿a destruk-

cyjnych w‡a œ ciwo œ ci tej formy gramatycznej w sensie dos‡ownym. Taka

niesp ó jno œæ semantyczna jest wynikiem zapo¿yczenia nadrzŒdnej idei

(demona) z religii perskiej, gdzie odnajdujemy pierwotn„ wizjŒ talmudycz-

nego Ø à ª í ø à w postaci staroiraæskiego demona Ae š ma.

Ae š ma jest jednym z siedmiu duch ó w przedstawionych w Awe œ cie. Wy-

stŒpuj„ca w jŒzyku staroperskim forma xaem – dev (zapis pahlawijski), odno-

sz„ca siŒ do termin ó w ae š ma i daeuua, znaczy mniej wiŒcej tyle, co "demon

gniewu". Ae š ma, bŒd„c jedn„ z autonomicznych mocy w dualizmie per-

skim, wydaje siŒ uosabia æ pojŒcie z‡a absolutnego. Wywodzenie postaci As-

modeusza z perskiego Ae š ma opiera siŒ g‡ ó wnie na transkrypcji pisowni

105

———

pahlawijskiej w formie hebrajskiej. G‡ ó wny problem takiego sposobu rekon-

strukcji etymologii w przypadku Asmodeusza le¿y w transpozycji œ rednio-

perskiego terminu xaem – dev [Ko œ cielniak 1999:66]. Ze wzglŒdu na fakt, ¿e

w wiŒkszo œ ci jŒzyk ó w liczba g‡osek jest wiŒksza ni¿ liczba liter, w tran-

skrypcjach fonetycznych powstaj„ nowe znaki poprzez przekszta‡cenie lub

‡„czenie liter alfabetu, lub te¿ uzupe‡nianie ich znakami diakrytycznymi.

Hebrajski Ø à ª í ø à i grecki ƒ Asmoda Û ow oddaj„ zatem g‡ ó wn„ ideŒ perskie-

go ae š ma daeuua i ukazuj„ Asmodeusza jako niszczycielskiego demona

gniewu – opieraj„c siŒ w pewien spos ó b na zasadach transliteracji, jednak

bez uwzglŒdnienia rzeczywistej warto œ ci fonetycznej. Elementem ‡„cz„cym

te trzy formy zapisu jest po pierwsze sam wizerunek Asmodeusza jako po-

staci zdecydowanie negatywnej, demonicznej, a po drugie w miarŒ zbli¿ona

wymowa jego imienia. Ponadto istotnym czynnikiem, wskazuj„cym na

przynale¿no œæ Ae š ma do œ wiata z‡ych mocy jest cz‡on dev, nawi„zuj„cy do

najstarszych wierzeæ wedyjskich. Pocz„tkowo w wierzeniach wedyjskich

termin deva by‡ synonimem b ó stwa. Jednak¿e z czasem, na gruncie religii

medyjsko – perskiej s‡owo deva sta‡o siŒ okre œ leniem z‡ych b ó stw, demon ó w.

Najwa¿niejszym Ÿ r ó d‡em informacji, w kt ó rym wystŒpuje posta æ demo-

na Ae š ma, jest œ wiŒta ksiŒga zaratusztran, Awesta. To monumentalne dzie-

‡o spisane w jŒzyku staroperskim (jŒzyk ten nie jest po œ wiadczony w innych

tekstach) przez d‡ugie stulecia przez wyznawc ó w religii Zoroastra uznawa-

ne by‡o za natchnion„, œ wiŒt„ ksiŒgŒ. Awesta sk‡ada siŒ z 21 ksi„g i – po-

dobnie jak Biblia – jest tworem niezwykle z‡o¿onym i r ó ¿norodnym w swej

budowie i tre œ ci, a tak¿e pod wzglŒdem jŒzyka. Zredagowana w okresie

sasanidzkim ok. IV w. p.n.e. zawiera w sobie fragmenty staroiraæskich

przekaz ó w o charakterze religijnym i mitologicznym; wiŒkszo œæ utwor ó w

znajduj„cych siŒ w Awe œ cie datowana jest na VII w. p.n.e., za œ najstarsze

przekazy pochodz„ z II tysi„clecia p.n.e. G‡ ó wn„ i uwa¿an„ za najistotniej-

sz„ czŒ œæ Awesty jest Yasna – ksiŒga o charakterze liturgicznym; zawarte w

niej teksty wypowiadano w trakcie nabo¿eæstwa. Yasna podzielona jest na

72 rozdzia‡y, kt ó re miŒdzy innymi ukazuj„ drogŒ z‡ego cz‡owieka pod„¿a-

j„cego œ cie¿k„ grzechu i id„cego w œ lady Ae š ma.

W rozdzia‡ach 29 i 30 odnajdujemy opis odwiecznej walki dobra ze

z‡em, motywu tak charakterystycznego w konsekwentnie dualistycznej reli-

gii staro¿ytnej Persji. Wyznawcy Ahura Mazdy, najwa¿niejszego Boga Dob-

ra i w‡adcy œ wiat‡o œ ci, walcz„ przeciwko z‡u z lud Ÿ mi pod„¿aj„cymi œ cie¿k„

ciemno œ ci, bŒd„cych we w‡adzy Arymana, Boga Z‡a. Aryman jest "sprawc„

wszelkiego z‡a i nieprawo œ ci, w‡adc„ ciemno œ ci panuj„cym nad rzesz„ du-

ch ó w piekielnych odpowiedzialnych za z‡o, kt ó re na ziemi spotyka cz‡owie-

106

———

ka. Ca‡y ten œ wiat ze swym w‡adc„ na czele jest uciele œ nieniem wszelkiego

z‡a, k‡amstwa, a jednym z najstraszliwszych demon ó w jest demon wojny,

mordu i szaleæstwa Aeszmadewa" [Spyra 1987:6]. W zoroastryzmie si‡y z‡a

za spraw„ Ae š ma mog„ przynosi æ rozmaite choroby ludziom i powodowa æ ,

¿e niekt ó rzy z nich, na kt ó rych pad‡ "wyrok z‡ych mocy", zaczn„ zachowy-

wa æ siŒ jak "karykatury Angra Mainyu". Termin ten oznacza "ducha nisz-

czycielskiego" i jest synonimem jednego z wcieleæ Arymana; pod postaci„

Angra Mainyu sprowadzi‡ on na œ wiat œ mier æ i zniszczenie, a g‡ ó wn„ rolŒ w

tej destrukcyjnej wizji odgrywa‡ w‡a œ nie Ae š ma.

W hymnie Š rao š a (Yasna 57, 10:25) natrafiamy na motyw pokonania

Ae š ma i ochrony ludzi przed jego wp‡ywami. Przeciwnikiem Ae š ma jest

tutaj Mitra, kt ó ry jako jedyny spo œ r ó d sprzyjaj„cych ludziom "w‡adc ó w jas-

no œ ci" wzbudza w demonie niezwyk‡y strach. Przedmiotem tej zadziwiaj„cej

obawy Ae š ma jest maczuga Mitry, bŒd„ca najpotŒ¿niejsz„ broni„ w ca‡ym

jego uzbrojeniu. W dziesi„tym rozdziale Yasny znajduje siŒ ponadto frag-

ment m ó wi„cy o sprowadzeniu pijaæstwa i rozwi„z‡o œ ci na ludzi za przy-

czyn„ Ae š ma [Hutter 1995:197].

W swoim dalszym rozwoju religia i mitologia perska pod postaci„ zara-

tusztranizmu rozwinŒ‡a w sobie tendencje ku wyra Ÿ nie zarysowanemu dua-

lizmowi. Sytuacja ta doprowadzi‡a do wykszta‡cenia siŒ postaci dw ó ch prze-

ciwnik ó w: Ahura Mazdy i Arymana oraz zwi„zanych z nimi ca‡ych zastŒ-

p ó w z‡ych i dobrych duch ó w. Wynikiem tego by‡a personifikacja poszcze-

g ó lnych demon ó w, kt ó re mo¿na wywie œæ z pierwotnych staroiraæskich bo-

g ó w i indyjskich dew ó w. Ae š ma sta‡ siŒ zatem jednym z demon ó w wystŒpu-

j„cych w pismach pahlawijskich (xaem – dev); dzie‡a te, spisane w jŒzyku

œ rednioperskim, powsta‡y jako komentarz do Awesty – tam te¿ odnajdujemy

kolejne wzmianki o postaci Ae š ma. Znajduj„c siŒ w bezpo œ redniej opozycji

do Ahura Mazdy, Ae š ma uosabia tu jedn„ z g‡ ó wnych z‡ych mocy. Stopnio-

wo demon ten przejmuje niekt ó re z cech indywidualnych Arymana. Jedn„ z

najwa¿niejszych i najbardziej niszczycielskich broni Arymana by‡a Az ("po-

¿„dliwo œæ "), ¿eæska zasada z‡a; z czasem sta‡a siŒ ona towarzyszk„ Ae š ma

w walce z si‡ami œ wiat‡o œ ci. Az jest darem Zerwana Akarana, "Czasu Nie-

skoæczonego", pierwotnego bytu preegzystencjalnego, z kt ó rego wy‡oni‡y

siŒ dwa bli Ÿ niacze byty: Ahura Mazda i Aryman.

Tocz„ca siŒ odt„d miŒdzy nimi zaciek‡a i nieprzerwana walka stanowi

podstawŒ dualistycznej koncepcji œ wiata w nauce Zoroastra. Powo‡uj„c do

istnienia œ wiat materialny Ahura Mazda posiada‡ w swych szeregach sze œ -

ciu amszaspand ó w (od staroperskiego amesza spenta, " œ wiŒty nie œ miertel-

ny"), potŒ¿ne dobre duchy, pe‡ni„ce rolŒ pomocnik ó w (przypominaj„cych

107

———

nieco chrze œ cijaæskich archanio‡ ó w) i wykonawc ó w woli Ahura Mazdy.

Ka¿dy z nich personifikowa‡ najistotniejsze pojŒcia duchowe. S„ to Wohu

Mano (Dobra My œ l), Arta Wahiszta (Najwy¿sza Cnota), Spenta Armaiti

( Œ wiŒta Cierpliwo œæ ), Chszatra Warija (Kr ó lewsko œæ ZwyciŒska), Haurwa-

tat (Zdrowie) i Ameretat (Nie œ miertelno œæ ). Przeciwnicy sze œ ciu amsza-

spand ó w to sze œæ "arcydemon ó w" s‡u¿„cych Arymanowi; postacie te zosta‡y

powo‡ane do ¿ycia przez Arymana w tym samym czasie, gdy Ahura Mazda

ukszta‡towa‡ amszaspand ó w. Ka¿dy z archanio‡ ó w Ahura Mazdy posiada w

ten spos ó b swojego w‡asnego przeciwnika, kt ó ry przeciwstawia siŒ poszcze-

g ó lnym duchom si‡ dobra. Demonami Arymana s„ Akoman (Z‡a My œ l), An-

dar, Sowar, Nakahew, Tairew i Zairik [Sk‡adankowa 1989:25 – 27]. Istotn„

rolŒ w tej odwiecznej walce pe‡ni inny demon – Charsz, zwany w Awe œ cie

Aeszm„, demon nienawi œ ci i zaciek‡ej w œ ciek‡o œ ci. Jego wizerunek symboli-

zuje szaleæstwo, gniew, w œ ciek‡o œæ i wszelkie najbardziej niszczycielskie

czyny. Aeszma – dewa jest tu nazywany bezlitosnym w‡adc„ wojny i mordu.

Ryc. 1. Demony – fragment miniatury perskiej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: