METODY WYKRYWANIA ZAGROŻEŃ BRONIĄ BIOLOGICZNĄ.pdf

PRZEGL EPIDEMIOL 2003;57:369-76

Michał Bartoszcze

METODY WYKRYWANIA ZAGROŻEŃ BRONIĄ BIOLOGICZNĄ

Ośrodek Diagnostyki i Zwalczania Zagrożeń Biologicznych

Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii

Dyrektor Instytutu: Marek Janiak

Omówiono współczesne metody detekcji i identyfikacji czynników bio

logicznych ze szczególnym uwzględnieniem ich zastosowania w warun

kach polowych. Przedstawiono najnowsze technologie, które w najbliż

szym czasie będą wprowadzane do praktyki mikrobiologicznej w celu

szybkiego wykrywania zagrożeń bronią biologiczną.

Słowa kluczowe: wykrywanie, identyfikacja, broń biologiczna

Key words: detection, identification, biological weapon

WSTĘP

Atak drogą aerozolową nie jest możliwy do wykrycia w naturalny sposób tj. zmysłami

człowieka. Aerozol jest niewidoczny, bez zapachu, trudny do odróżnienia od otaczające

go tła atmosferycznego. Skutki ataku biologicznego, w przeciwieństwie do ataku bronią

chemiczną, będą ujawniać się dopiero po pewnym czasie w postaci zachorowań ludzi

i zwierząt. Nie wykryty w porę atak niweluje szanse skutecznej obrony i zwiększa

możliwości powstania masowych strat. Dostrzegając wagę tych problemów, już od

dawna rozwijano techniki detekcyjne pozwalające wykryć obecność czynników biolo

gicznych w powietrzu, co stwarzałoby szansę zastosowania w porę środków ochronnych.

METODY DETEKCJI

Istnieją technologie (1), które przeznaczone są do wykrywania aerozolu nadcho

dzącego z dalekiej odległości. Przykładem jest system LRBSDS (Long Range Biological

Standoff Detection System), przeznaczony do wykrywania chmury aerozolowej w pro

mieniu 30 km. Wyposażony jest w transmiter laserowy na podczerwień, teleskop

odbiorczy i detektor. System ten nie jest jednak w pełni automatyczny. Napotykano na

problemy z odbieraniem sygnałów, które były często zakłócane, co było znaczną nie

dogodnością detekcyjną. System ten udoskonalono, tworząc JBSDS (The Joint Biolo

gical Standoff Detection System) - w pełni zautomatyzowany system mogący moni

torować ruch chmury aerozolowej. Posiada on zdolność rozróżniania obłoków biolo

gicznych od niebiologicznych, stwarza możliwość wczesnego ostrzegania i raportowania.

370

M Bartoszcze

Nr 2

W kolejnych projektach uwzględniano nie tylko elementy detekcji, ale także iden

tyfikacji czynników biologicznych. Takim projektem jest IBADS (The Interim Biological

Agent Detection System). Jest to system półautomatyczny, który posiada koncentrator

aerozolu oraz aerodynamiczny miernik cząstek. Do identyfikacji mikroorganizmów

wykorzystano testy immunochromatograficzne. Technologia tego systemu jest tania

i pozwala na wykonanie wstępnej identyfikacji zarazków.

JPS (The Joint Portal Shields) jest pierwszym wysoce zautomatyzowanym systemem

udoskonalonym dzięki sieci sensorów zwiększających czułość wykrywania. Wszystkie

operacje tego systemu kontrolowane są przez centralny komputer. Aerozol po koncen

tracji i charakterystyce fizycznej jest następnie poddawany automatycznej analizie

metodami immunochromatograficznymi, przy zdolności identyfikacji 8 czynników bio

logicznych w ciągu 25 minut.

Kolejnym systemem detekcyjnym i identyfikacyjnym jest system JBPDS (The Joint

Biological Point Detection System) zbudowany z dwu modułów. W porównaniu do

poprzedniego, charakteryzuje się znacznie wyższą czułością i swoistością. Stwarza moż

liwość wykrywania obecności biocząstek w ciągu 60 sekund, posiadając zdolność iden

tyfikacji 10 organizmów w ciągu 20 minut.

JBAIDS (The Joint Biological Agent Identification and Diagnostic System) - jest to

urządzenie przenośne, przygotowane do jednoczesnej identyfikacji patogenów, zarówno

w próbkach środowiskowych jak i klinicznych.

Do wykrywania czynników biologicznych wykorzystano m.in. zdolność wzbudzania

fluorescencji wiązkami światła laserowego, analizowanej dzięki czułym fotodetektorom.

Metodą tą odróżnić można czynniki biologiczne żywe od martwych, a także określić

wielkość i kształt cząstek.

Zaawansowane technologicznie systemy zdolne są do szybkiego analizowania danych

- łącznie z generowaniem sygnału alarmowego po przekroczeniu poziomów krytycznych

- i przekazywania uzyskanych danych do centrów dowódczych.

Przykładem tego typu technologii jest nowoczesny system FLAPS (Fluorescence

Aerodynamic Particle Sizer), dokonujący szybkiej analizy rodzaju aerozolu, kształtu

i koncentracji. Urządzenia tego typu zastosowano w badaniach przesyłek podejrzanych

o obecność zarodników B. anthracis w niektórych urzędach pocztowych USA (2).

Cechą wspólną omawianych systemów jest to, że przeznaczone są one głównie do

wykrywania aerozoli biologicznych. Atak bioterrorystyczny może być jednak przepro

wadzony nie tylko drogą aerozolową, ale także za pośrednictwem żywności i wody oraz

metodami niekonwencjonalnymi (3, 4). W związku z powyższym omówione systemy

zabezpieczają jedynie część potrzeb obronnych przed atakiem bioterrorystycznym.

Poniżej zostanie omówiona technologia pozwalająca na detekcję czynników biolo

gicznych w różnych środowiskach.

LUMINOMETRIA

Jest to metoda pozwalająca na wykrycie zawartości ATP (adenozyno-trójfosforan)

w żywych komórkach. Metoda oparta jest na zasadzie wykrywania emitowanego światła

powstającego przy enzymatycznym rozkładzie ATP. Wyemitowana energia jest propor

cjonalna do zawartości ATP w danej próbce i daje się oznaczać za pomocą czułego

fotodetektora - luminometru (5). Technika luminometryczna jest przydatna m.in. do

Nr 2

Broń biologiczna - wykrywanie zagrożeń

371

szybkiego wykrywania obecności bakterii w płynach, proszkach, liofilizatach. Jedną

z niewielu technologii przeznaczonych do pomiaru ATP jest system PROFILE, który

pozwala na odróżnienie komórek eukariotycznych od priokariotycznych. Dzięki odpo

wiednim urządzeniom dodatkowym pozwala on na badanie zanieczyszczonych powie

rzchni, żywności, wody, powietrza itp. Umożliwia również szybkie wykrycie obecności

w badanych próbkach przetrwalników bakteryjnych, co można wykorzystać przy bada

niach przesiewowych próbek podejrzanych o obecność spor B. anthracis (6). Metodą

luminometryczną, jak wskazują najnowsze badania, można także identyfikować B.

anthracis, dzięki użyciu gamma-lizyny (7). W badaniach własnych wykazano także

możliwość identyfikacji metodą luminometryczną pałeczek Salmonella spp. (8). Kierując

się uniwersalnością zastosowań bioluminometrii w aspekcie zagrożeń bioterrorystycznych

w WIHiE opracowano i wdrożono do stosowania Polowy System Wykrywania Zanie

czyszczeń Bakteryjnych (PSWZB).

METODY IDENTYFIKACJI CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH

Konwencjonalne, klasyczne metody mikrobiologiczne, jakkolwiek pozwalają na wy

krycie i identyfikację czynników biologicznych, to jednak z militarnego punktu widzenia

wykazują szereg wad. Należą do nich m.in.: długi czas niezbędny do uzyskania wyników,

konieczność dysponowania zapleczem laboratoryjnym, wyszkolonym personelem i ma

teriałochłonność.

TECHNOLOGIE BIOSENSOROWE

W technikach biosensorowych przy poszukiwaniu, np. antygenów stosuje się często

sensory światłowodowe opłaszczone przeciwciałem. Kompleks powstały po związaniu

się przeciwciała z poszukiwanym antygenem wykrywany jest przeciwciałem znakowa

nym barwnikiem fluorescencyjnym. Dzięki wiązce światła laserowego następuje silne

wzbudzenie znacznika w miejscu reakcyjnym, dając sygnał rejestrowany przez detektor.

Dzięki temu oznaczenia można prowadzić w próbkach „brudnych".

Oparty na tej koncepcji system Analyte 2000 może identyfikować za pomocą

czterech sond, 4 próbki jednocześnie. Czułość testu wynosi od 3 do 30 bakterii/ml,

a czas wykonania analizy 20 minut (9).

Rozwinięciem powyższej koncepcji jest RAPTOR (10), w pełni zautomatyzowany,

przenośny system, w którym podwyższono czułość oznaczeń i skrócono czas identyfi

kacji. Zastosowano w nim wymienne bloczki wielokrotnego użycia, którymi przepływa

materiał badany. System ten pozwala na wykrywanie zarówno bakterii i ich toksyn, jak

i wirusów, co jest jego dużą zaletą. Urządzenie może pracować w systemie ciągłym

w połączeniu z kolektorem próbek powietrza.

Omówione powyżej metody nie pozwalały na ogół na przeprowadzenie badań

genetycznych. Przełomem w tej dziedzinie stał się m.in. RAPID - polowy zautomaty

zowany system, który pozwala na identyfikację patogenów metodą „Real time" PCR

(11). Dzięki odpowiednim barwnikom fluorescencyjnym i znakowanym sondom oraz

wykorzystaniu zjawiska FRET (Fluorescence Resonans Energy Transfer), proces ampli-

fikacji jest obserwowany na bieżąco na ekranie monitora. Aparat jest prosty w obsłudze,

wymaga jedynie dokładności w przygotowaniu próbek do badań. Na uwagę zasługuje

jego połączenie z systemem wczesnego ostrzegania „Leaders" (Lightweight Epidemio-

372

M Bartoszcze

Nr 2

logy Advanced Detection and Emergency Response). Dużym osiągnięciem było zastoso

wanie systemu RAPID do identyfikacji wirusa pryszczycy bezpośrednio na farmie ze

zwierzętami.

POLOWE TESTY DIAGNOSTYCZNE

linii. Czułość testów jest dosyć wysoka i wynosi od 10 3 do 10 4 CFU/ml. W przypadku

ataku bioterrorystycznego koncentracja użytego środka może być wysoka (od 10 8 do

10 n ). Aby podnieść czułość odczytu stosuje się dodatkowo czytniki pasków, co eliminuje

subiektywność odczytu. Przykładem takiego rozwiązania jest czytnik Guardian. Czułość

metod immunochromatograficznych można podwyższyć, stosując zamiast koloidalnego

złota cząsteczki UCP (Upconverting Phosphor). Dzięki wzbudzeniu tych cząstek świat

łem zbliżonym do podczerwieni, dochodzi do emisji światła widzialnego, rejestrowanego

przez detektor (UCPRS - Upconverting Phosphor Reporting System). W porównaniu do

techniki z użyciem koloidalnego złota, metoda UCPRS jest 10-krotnie czulsza, przy

skutecznej eliminacji „świecenia" tła. Dzięki zastosowaniu różnych substratów możliwe

jest wykrycie tą metodą kilku czynników biologicznych jednocześnie (12).

Należy podkreślić, że wszystkie omówione technologie pozwalają na wykonanie

mniej lub bardziej dokładnej, ale wstępnej diagnostyki. Potwierdzeniem wstępnej

identyfikacji zajmują się laboratoria referencyjne o odpowiednim poziomie bezpieczeń

stwa biologicznego, wyposażone w unikalną aparaturę i zatrudniające wysokiej klasy

specjalistów.

METODY BIOLOGII MOLEKULARNEJ W IDENTYFIKACJI CZYNNIKÓW

BIOLOGICZNYCH

Podstawową metodą stosowaną w diagnostyce genetycznej jest PCR - polimerase

chain reaction - polimerazowa reakcja łańcuchowa, pozwalająca na selektywną ampli-

fikację wybranych fragmentów DNA. Dzięki swoistym starterom (primerom) możliwe

jest wykrycie genów bakteryjnych zlokalizowanych na plazmidach lub chromosomie

(13). W przypadku wykrywania czynników zawierających RNA stosuje się metodę

RT-PCR. Klasyczna metoda PCR pozwala na uzyskanie dobrych wyników, zwłaszcza

przy badaniu czystych kolonii oraz materiału klinicznego. Przy badaniu próbek środo

wiskowych, w związku z występowaniem w nich wielu inhibitorów reakcji PCR, lepsze

wyniki identyfikacji uzyskuje się przy użyciu metody Nested PCR, przy której stosuje

się dwie pary starterów zewnętrznych i wewnętrznych. Reakcja amplifikacji odbywa się

w dwu etapach. Produkty powstałe w fazie pierwszej (preegzystujące produkty ampli

fikacji ) stają się następnie matrycą dla wewnętrznej pary primerów, co w efekcie

poprawia znacznie czułość reakcji. W związku z wymianą materiału genetycznego

między bakteriami w warunkach naturalnych, w diagnostyce genetycznej próbek śro

dowiskowych należy stosować kilka, a nawet kilkanaście różnych primerów.

W przeciwieństwie do omówionych wcześniej mniej lub bardziej skomplikowanych

i zazwyczaj drogich technologii, stosowane są także w praktyce proste testy immuno-

chromatograficzne, pozwalające na uzyskanie wyniku w ciągu 10-15 minut (3). W te

chnice tej stosowane są przeciwciała mono- lub poliklonalne znakowane koloidalnym

złotem. Reakcja dodatnia obserwowana jest optycznie w postaci kolorowej, wąskiej

Nr 2

Broń biologiczna - wykrywanie zagrożeń

373

Rozwinięciem wspomnianej metody jest PCR-ELISA, będąca połączeniem Nested

PCR i techniki ELISA. Polega ona na wprowadzeniu do mieszaniny dNTP („master

miksu") znakowanego digoksygeniną dUTP, dzięki czemu dochodzi do powstania

w procesie amplifikacji znakowanych amplikonów. W kolejnym etapie wykonuje się

hybrydyzację powstałych produktów z biotynylowaną sondą wewnętrznych starterów.

Otrzymana hybryda jest przenoszona na płytki polistyrenowe opłaszczone streptawi-

dyną, gdzie jest wychwytywana dzięki silnemu wiązaniu streptawidyny-biotyny. Wykry

wanie hybrydy następuje przy użyciu przeciwciał dla digoksygeniny, znakowanych

enzymem. Dzięki enzymowi i dobranemu do niego substratowi dochodzi do pojawienia

się reakcji barwnej, oznaczanej na czytniku ELISA. Wykazano, że test ten jest od 10

do 100 razy czulszy od klasycznej metody PCR.

Multiplex PCR-pozwala na równoczesną amplifikację kilku regionów genomu przy

użyciu różnych par primerów. Ma to swoje zalety, gdyż umożliwia wykrycie kilku

czynników jednocześnie, wpływając na skrócenie czasu badań i zmniejszenie zużycia

odczynników. W badaniach własnych (14) zastosowano Multiplex PCR do wykrywania

B. anthracis, Francisella tularensis i Vibrio cholerae. Inne metody genetyczne stosowane

w identyfikacji patogenów omówiono w jednej z prac (13).

Obecnie trwają intensywne badania nad opracowaniem prostych testów "handhandle

tickets", przystosowanych do przeprowadzenia badań genetycznych (metoda paskowa)

w warunkach polowych. Czułość ich jest zbliżona do czułości klasycznej metody PCR.

SPEKTROMETRIA MASOWA

Jedną z bardziej obiecujących technik identyfikacyjnych jest spektrometria masowa.

Cząstki aerozolowe po skoncentrowaniu poddawane są procesowi sonifikacji w celu

uwolnienia białek. Otrzymane produkty są oczyszczane, koncentrowane i rozdzielane

metodą chromatograficzną, a następnie poddawane jonizacji UV i analizowane w

spektrometrze masowym. Metoda pozwala na identyfikację bakterii, łącznie z wykaza

niem różnic międzyszczepowych. Dalszy postęp w tej dziedzinie nastąpił po zastosowa

niu do jonizacji próbek, podczerwieni (UR) zamiast światła UV, dzięki czemu uzyskano

bardziej swoisty sygnał i wyższą czułość. Ponadto, co warto podkreślić, metoda ta nie

wymaga specjalnego opracowywania próbek (15).

PGCIMS (Pyrolisis-gas chromatography-ion mobility spectrometry)

pozwala na identyfikację chemiczno-biologiczną (16). Po koncentracji, próbka jest

poddawana działaniu wysokiej temperatury, dzięki czemu dochodzi do uwalniania

markerów analizowanych przez aparat. Tak, np. łatwo wykrywalny tą metodą jest kwas

pikolinowy B. anthracis. Produkowane aparaty nie są obecnie większe od pudełka na

buty.

CYTOMETRIA PRZEPŁYWOWA

Metoda ta znalazła zastosowanie do wykrywania zarówno patogenów jak i toksyn

bakteryjnych. Wartość tej metody uzależniona jest bezpośrednio od jakości odczyn

ników (przeciwciał, antygenów). Poza stosowaniem przeciwciał i antygenów na uwagę

zasługuje także możliwość użycia do celów diagnostycznych samych barwników, które

mogą selektywnie wiązać się z jedno- lub dwuniciowymi kwasami nukleinowymi. Ob-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: