Tydzien_6_2_Socjologiczny_wymiar_rynku.pdf

Moduł 6:

fragment książki:

Sławomir Partycki

SPOŁECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 64—78

ROZDZIAŁ III: Socjologiczny wymiar rynku

Za sprawą przemian gospodarczych, które miały miejsce w XIX i XX wieku, rynek stał się jednym z

najważniejszych zagadnień we współczesnym świecie. Jego funkcjonowanie nie tylko kształtuje życie

gospodarcze, lecz rzutuje również na życie społeczne i polityczne. Problem rynku jest istotny i interesujący sam w

sobie, ale charakteryzuje się także szczególnie rozbudowanymi, i to w różnym wymiarze, uwarunkowaniami.

Ukazując fenomen współczesnego rynku, niektórzy badacze odwołują się do jego genezy i historycznych form.

Literatura ekonomiczna i socjologiczna powołuje się na wyniki badań antropologii gospodarczej, która w

mechanizmach podziału występujących w społecznościach pierwotnych dopatruje się genezy rynku (K. Polanyi, G.

Dalton). Przedstawiciel szkoły historycznej, B. Hildebrand, upatruje w dystrybucji zasadniczy czynnik rozwoju

społecznego. W pierwotnych społeczeństwach rozdział środków oparty był na wymianie barterowej. Zastosowanie

pieniądza umożliwiło zastąpienie gospodarki naturalnej rynkiem. Zmiana ta spowodowała, że proces wymiany

zatracał charakter indywidualno-subiektywny, przyjmując formę wartości powszechno-obiektywnej, narzucanej

wszystkim jednostkom niezależnie od ich upodobań i sposobu oceny osobistej. W warunkach działania

mechanizmów rynku rzeczy zyskały wartość pozaosobistaj, ich ocena w kategoriach pożądanie-zadowolenie została

zastąpiona bilansem koszt–zysk.

Na gruncie socjologii K. Heinemann określa rynek, jako „urzeczywistnienie specyficznej formy racjonalności, której

wyznacznikiem jest zestaw obowiązujących reguł gry". 1 Pierwotnych form racjonalności zachowań rynkowych

należy upatrywać w obowiązującej zasadzie ekwiwalentności wymiany. Rozdział środków oparty był na systemie

świadczeń i ich odwzajemnienia. Regulację zachowań wzajemnych określały tradycja i normy kulturowe (B.

Malinowski) oraz wartości moralne (K. Heinemann). Zaznaczając jednocześnie, że normy regulujące stosunki

wzajemne nie miały charakteru absolutnego i uniwersalnego, były bowiem w dużym stopniu uwarunkowane sytuacją

i relatywne". 2 Nie wszystkie świadczenia miały charakter wzajemnej wymiany. Niektóre z nich były jednostronnym

darem, np. na rzecz władzy. Dobrowolne świadczenia stawały się „podarunkiem, podatkiem", który obok procesu

wymiany był ważnym czynnikiem regulującym zachowanie społeczne w społecznościach pierwotnych. Świadczenie,

jakim było zobowiązanie podatkowe, przekształcało się z dobrowolnego daru w obligatoryjną powinność wobec

władzy. Dar – podatek staje się czynnikiem integracji wewnątrzgrupowej. Integrująco oddziałuje na pierwotne grupy

również jednostronna danina zewnętrzna, przyjmująca formę haraczu.

System wymiany i pierwotne formy rynku stosowały różnorodne rozwiązania, było ich tak wiele, jak wiele jest

różnych form życia społecznego. Niecelowe wydaje się ukazywanie w tej pracy ich kształtu czy też szczegółowej

prezentacji wyników badań antropologii gospodarczej. Omawiając związki pomiędzy systemem wymiany, rynkiem

w jego pierwotnych formach, ograniczę się do ukazania niektórych konkluzji formowanych przez antropologów. Ich

dobór jest determinowany przesłankami metodologicznymi, określonymi wymogami analizy socjologicznej oraz

potrzebą ukazania specyfiki obecnego rynku.

Odkrycie i stosowanie przez człowieka pieniądza jako środka wymiany i przechowywania wartości spowodowało

uformowanie się rynku. Zjawisko to umożliwiło zastąpienie wymiany naturalnej nową, wyższą formą, przybierającą

charakter relacji pośredniej na bazie zastosowania pieniądza. Pierwotny rynek posługiwał się pieniądzem

naturalnym, a później monetą i walutą. Rozwój pieniądza, będący procesem stopniowej jego dematerializacji, jest

jednocześnie wyznacznikiem kolejnych faz rozwoju rynku. Pierwotne formy rynku tworzone są odpowiednio do

potrzeb społeczności lokalnych. Małe społeczności lokalne, żyjące raczej w izolacji, dążyły do zachowania jedności

grupowej. Stosunki społeczne budowane były na zasadzie solidarności grupowej. Wysoki stopień wewnętrznej

integracji oraz homogeniczny charakter grupy sprawiają, że wszelkie formy myślenia, zachowania i działania jej

członków podporządkowane są wymogom współżycia. Celem porządku społecznego, budowanego na więzi

pokrewieństwa i wspólnotowości, jest tworzenie systemu zamkniętego i stabilnego, w ramach którego działania

gospodarcze oraz uwarunkowania polityczne, militarne i religijne podporządkowane są wymogom lojalności

grupowej. W multifunkcjonalnym systemie rynek i proces wymiany zależne są w dużym stopniu od innych form

życia społecznego. K. Heinemann podkreśla, że „kalkulacja gospodarcza odwołuje się do wartości i normy o

charakterze nieekonomicznym" 3 . System wymiany w ramach pokrewieństwa i wspólnoty jest podporządkowany

samowystarczalności gospodarczej grupy. Działalność produkcyjna oparta jest na prostych technologiach mechaniki

przednewtonowskiej i prostym podziale pracy. Gospodarkę niskotowarową, której podstawą jest rolnictwo,

charakteryzuje działanie rutynowe. Gospodarka podąża utartymi ścieżkami. J. Schumpeter zjawisko to określił

pojęciem „ruchu okrężnego". Tradycja i dotychczasowe doświadczenia kształtują powiązania gospodarcze. Cechą

istniejącego rynku jest równowaga podaży i popytu. Działalność gospodarcza nie przynosi zysku. Możliwości

pieniądza w kierowaniu przepływem dóbr i usług są ograniczone. Pieniądz jest bierny, pełni funkcję pośrednika

wymiany. Na rynku nie ma kapitału i kredytu finansującego produkcję. Statyczne formy życia gospodarczego

przyjmujące postać stagnacji, są wyznacznikiem społeczeństwa tradycyjnego (M. Weber). Dominacja norm życia

społecznego nad wymogami funkcjonowania rynku zapewnia z jednej strony pełne zabezpieczenie działalności

gospodarczej, a z drugiej umożliwia wybiegający daleko w przyszłość horyzont działań gospodarczych. W tych

warunkach motywacje działań gospodarczych nie są inspirowane egoizmem, a decyzje gospodarcze są

podejmowane w warunkach braku ryzyka.

Nakreślony obraz rynku pierwotnego, funkcjonującego w warunkach społeczeństwa tradycyjnego, daleki jest od

obecnego jego kształtu. W procesie ewolucji przeszedł on drogę od nadrzędności wymogów życia społecznego nad

działalnością gospodarczą do etapu wolnego rynku. Obowiązująca przez wieki integralność różnych form życia

doprowadziła na przestrzeni ostatnich dwustu lat do „emancypacji" życia gospodarczego. Postulowane przez

fizjokratów podstawy systemu gospodarczego – odwołujące się do zasad wolności i własności – przyjęły

realny kształt w XIX i XX wieku. Pełna swoboda działania gospodarczego, obowiązująca w warunkach laisser–

faire, zapewnić miała jednostkom maksymalne korzyści, a w wymiarze społecznym – optymalizację zaspokajania

potrzeb. Światopoglądowy postulat fizjokratów pełnej wolności stał się kręgosłupem realizowanego programu

gospodarczego, przyjmując formę wolnej konkurencji. Według klasyków myśli liberalnej wolny rynek jest

postrzegany, jako mechanizm porządkujący działania ekonomiczne i życie społeczne. Zachowanie podmiotów

gospodarczych jest regulowane przez siły konkurencji. F. von Hayek zaznacza, że akceptacja wolnej konkurencji to

jednocześnie „rezygnacja ze świadomej kontroli społecznej". 4 Według liberałów konkurencja jest najlepszą formą

koordynacji ludzkich działań. Wolna konkurencja to koordynacja ludzkich działań bez przymusu. M. Friedman

zaznacza, że „sprawny model społeczeństwa zorganizowanego w myśl zasady dobrowolnej wymiany jest

gospodarką wymienną wolnej i prywatnej przedsiębiorczości". 5 Dla tego amerykańskiego uczonego wolność i

konkurencja są ze sobą silnie związane. Wolny rynek jest utożsamiany z gospodarką konkurencyjną.

L. Balcerowicz definiuje rynek jako „pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń dostawców i odbiorców

danego dobra". 6 Zaznaczając jednocześnie, że „jest to wyłącznie poziomy mechanizm koordynacji". 7 Istnieje

jedynie wówczas, gdy „ludzie mają w gospodarce szerokizakres wolności". 8 Dla przedstawiciela nurtu liberalnego

w Polsce, jakim jest L. Balcerowicz, wolność oznacza „brak ingerencji państwa i innych sił w proces interakcji

pomiędzy popytem, ceną i podażą". 9 Zaznacza jednocześnie, że analiza dotyczyła rynku cząstkowego, rynku

konkretnego dobra. Trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie makrostruktur gospodarczych, koordynowanych

mechanizmami oddziaływania poziomego. Równie istotne są bowiem mechanizmy koordynacji pionowej, w ramach

której państwo jest podmiotem aktywnym. Regulacyjne funkcje państwa realizowane są przez system prawa, jak

również wolność polityczną. W okresie laisser–faire uważano, że wolność polityczna zapewni osiągnięcie wolności

gospodarczej (J. Bentham). Obecnie liberałowie skłonni są sądzić, że system gospodarczy oparty na wolności

zapewnia również wolność polityczną. Funkcjonowanie rynku ogranicza zakres problemów rozstrzyganych

środkami politycznymi. Rynek osłabia, ogranicza oddziaływanie instytucji politycznych państwa, ale ich nie eliminuje.

Liberalizm ukazuje wolność nie tylko jako warunek efektywności gospodarczej, lecz również wolności politycznej

jednostki. Wolność jednostki oznacza rozstrzyganie przez nią spraw etycznych.

Nurt ordoliberalny, rozwijany na gruncie myśli niemieckiej, nie utożsamia gospodarki rynkowej z gospodarką

wolnokonkurencyjną. Konkurencja dalej pozostaje ustrojową zasadą gospodarki i samoczynnie działającym

elementem procesu rynkowego (W. Eucken, L. Erhard). Natomiast państwo powinno przyjąć rolę organizatora i

strażnika bądź arbitra konkurencji (F. Böhm, W. Röpke). Ordoliberalizm umożliwia oddziaływanie państwa na

rynek. Realizowany w praktyce przyjmuje postać społecznej gospodarki rynkowej. Model niemiecki łączy wolność

gospodarczą z postulatami społecznego zabezpieczenia i społecznej sprawiedliwości.

Ekonomiczna interpretacja rynku ukazuje różne jego wizje. Są one reperkusją nie tylko przyjętych różnych przesłanek

ideowych, ale wynikają także z dynamicznego charakteru procesów rynkowych, ich uwarunkowań kulturowych i

społecznych. Socjolog, podejmując problem związków rynku z życiem społecznym, napotyka na wiele trudności. Jedną

z nich są różnorodne koncepcje rynku, które rzutują także na jego formy opisu socjologicznego. Rynek jako instytucja

społeczno-gospodarcza jest w literaturze w różny sposób analizowany.

K. Türk wymienia pięć podstawowych jego form:

w aspekcie historycznym, ukazującym źródła fenomenu współczesnego rynku i jego związków

z życiem społecznym

międzykulturowego obowiązywania różnych form procesów społecznej wymiany

logiczno–systematycznej analizy rozwoju instytucji wymiany występujących w obrębie rynku

na bazie ogólnych teorii socjologicznych takich, jak: teoria ról społecznych, teoria systemów, teoria

wymiany, teoria ekonomii politycznej itd.

dychotomicznych podziałów rynku i form przeciwstawnych: rynek i plan, rynek i organizacje,

rynek i hierarchia. 10

K. Türk zaznacza, że w perspektywie socjologicznej „rynek rozumiany jest jako instytucja". 11 G. Reinhold dodaje, że

„struktura i funkcje rynku jako instytucji społecznej sterują i kontrolują zachowaniami gospodarczymi". 12

Instytucjonalny wymiar rynku narzuca pewne formy racjonalności działań gospodarczych. Socjologia, badając rynek,

poszukuje odpowiedzi na pytania „jakie zasady umożliwiają funkcjonowanie samoregulujących się mechanizmów

wymiany na rynku, jakie instytucje rynku są rozwijane oraz jakie są skutki społeczne procesów rynkowych". 13 Aspekt

społeczny jest z jednej strony punktem wyjścia, jest bowiem wyznacznikiem racjonalności, a z drugiej obejmuje

mechanizmy funkcjonowania rynku oraz ich reperkusje społeczne. Socjologia rynku koncentruje się na badaniach

zarówno integralności rynku, jak również skupia się na indywidualnych zachowaniach i ich konsekwencjach. Wiedza

socjologiczna jest przydatna politykom gospodarczym. Umożliwia bowiem poprzez zmiany instytucjonalne

wyzwolenie pożądanych zachowań jednostkowych. Socjologia rynku musi umożliwiać przechodzenie od skali

makro do mikro i odpowiednio od mikro do makro. Analiza socjologiczna rynku obejmuje z jednej strony studia nad

całością systemu społecznego i konsekwencji społecznych pewnych zmian rynku, a z drugiej strony podejmuje

również problematykę indywidualnych zachowań. Pierwsza perspektywa badawcza ma przede wszystkim wymiar

teoretyczny, natomiast druga bazuje na analizie empirycznej. Problematyka badawcza socjologii rynku umiejscawia

ją jako samodzielną subdyscyplinę socjologiczną w ramach szeroko rozumianej socjologii gospodarki.

Współczesna socjologia rynku budowana jest na uprzednich socjologicznych analizach rynku, prowadzonych przez

wiele dziesiątków lat. Zapoczątkowały ją prace badawcze F. Le Playa, E. Durkheima, M. Webera, G. Simmla.

Zauważali oni związki pomiędzy rynkiem a życiem społecznym. Stosunkowo pełna analiza tych relacji została

przeprowadzona przez przedstawicieli socjologii niemieckiej. G. Simmel związki te przeniósł na płaszczyznę kultury.

Poszukiwał form oddziaływania pieniądza na „uspołecznienie jednostek, styl życia oraz kulturę". 14 Etapy rozwoju

pieniądza to także odmienne treści i formy w życiu społecznym. Pieniądz w studium Filozofia pieniądza jest

symbolem i nośnikiem przemian społecznych. M. Weber był pierwszym socjologiem, który podjął kompleksowe

badanie związków pomiędzy rynkiem, gospodarką a życiem społecznym. Odwołując się do szczególnie bogatego

dorobku naukowego M. Webera, należy uwzględnić dwie jego prace Die protestantische Ethik und der Geist des

Kapitalismus i Wirtschaft und Gesellschaft, w których podejmuje i rozwija zagadnienie relacji pomiędzy religią,

życiem społecznym a funkcjonowaniem gospodarki . W swoich pracach wskazuje na związki pomiędzy etyką a

życiem gospodarczym. M. Weber upatrywał w rynku czynnik racjonalnego uspołecznienia. Tworzenie się coraz

doskonalszych form rynku rozwijało jednocześnie procesy nieosobowych związków pomiędzy ludźmi. Od

pierwszych swoich form rynek, koncentruje się przede wszystkim na towarach i ich wymianie, która rzutuje na

stosunki wzajemne. Wymiana jest pewnym rodzajem wzajemności uczestniczących w niej osób, jej forma kształtuje

jednocześnie procesy uspołecznienia. Socjalizacja na współczesnym rynku nie jest oparta na potrzebie osobistego

targowania się, rynek bowiem, będąc instytucją, umożliwia bezimienną komunikację społeczną. T. Parsons

interpretował rynek w kategoriach jednego z wielu „powszechników ewolucyjnych". Ten amerykański socjolog

określał rynek jako swoistą kombinację różnych instytucji. Interpretacja ich form i wzajemne dopasowanie sprawiają,

że tworzone są ramy społeczno-ekonomiczne systemu. Kształtują się swoiste normy regulujące zachowania

partnerów gospodarczych na rynku.

T. Parsons twórca woluntarystycznej teorii działania, porównywał rynek do organizacji społecznej. Subiektywny

proces podejmowania decyzji uzależniony jest od czynników normatywnych i uwarunkowań sytuacyjnych. T.

Parsons odrzucał dziedzictwo skrajnie utylitarnych koncepcji zarówno w wizji rynku jako organizacji społecznej, jak i

rozwijanej w późniejszym okresie analizie systemowej.

Organizacyjny wymiar rynku jest obecny w pracach następnego pokolenia socjologów, wśród których należy

wymienić N. J. Smelsera. Natomiast analiza rynku w kategoriach systemowych jest podejmowana przez N.

Luhmanna. N. J. Smelser podkreśla związki pomiędzy stosowanymi formami wymiany na rynku a życiem

społecznym. Każde społeczeństwo tworzy sobie właściwe formy wymiany. Obowiązujące formy wymiany nie zawsze

mają charakter merkantylny. W każdym społeczeństwie istnieją bowiem zjawiska wymiany, które nie odwołują się

do kalkulacji społecznej. Przypadki te określają zwyczaje i obyczaje obowiązujące w społeczeństwie. Na przykład

próba zapłaty za dobro–dar może być oceniona w kategoriach negatywnych lub wręcz jako obraza. Inną formą

wymiany środków w społeczeństwie jest powszechność stosowania skali progresywnej. Genezy podatku

progresywnego, powszechnie stosowanego we współczesnym świecie, należy poszukiwać w przesłankach

społecznych. Zadania polityki społecznej zmuszają państwo do konieczności usprawnienia podziału budowanego

na mechanizmach rynku. Działające na rynku mechanizmy popytu i podaży przekazują środki nie tym, co ich

najbardziej potrzebują, ale tym, którzy są w stanie płacić. Współczesne państwo rozumie interwencjonizm jako

uzupełnienie mechanizmu konkurencji. Podział dóbr w sytuacjach wyjątkowych w państwie odbywa się także z

pominięciem mechanizmów rynkowych. Państwo może stosować wywłaszczenie, konfiskatę, dodatkowe

opodatkowanie itp. N. J. Smelser, ukazując rozwój systemu wymiany, wyróżnia trzy jego stadia. 15 Pierwotne formy

systemu wymiany odwoływały się do zasady wzajemności (reciprocative). Wartość wymienianych podatków

podporządkowana była zasadzie równości. Działanie mechanizmów rynku ograniczane było wymogami tradycji.

Drugi typ wymiany miał charakter redystrybutywny (redistribution). Działania rynku ograniczane są realizowaną w

imię sprawiedliwości społecznej polityką socjalną państwa. Realizacja przez państwo idei sprawiedliwości oznacza

uzupełnienie sprawiedliwości zamiennej, budowanej na bazie konkurencji przez inne formy oparte na

interwencyjnych działaniach państwa. Trzecią formę określa N. J. Smelser jako „wymianę". Rynek, a nie tradycja

czy państwo, dzieli dobra i usługi w społeczeństwie. Podział stymuluje mechanizm cen obowiązujących na rynku.

Przytoczony przez N. J. Smelsera model wymiany ma charakter teoretyczny, jest przedmiotem analiz ekonomii. Z

drugiej strony interwencjonizm państwa jest powszechny w dzisiejszym świecie. Przyjmuje on charakter pośredni,

ustalając ramy prawne dla systemu gospodarczego, i bezpośredni — ingerując instytucjami państwa w różne sfery

działalności gospodarczej. Rynek ogranicza wprawdzie zakres problemów rozstrzyganych środkami politycznymi,

ale nie jest w stanie zupełnie wyeliminować działania państwa.

Głównym przedmiotem analiz N. Luhmanna jest system społeczny. Rynek interpretowany jest również w

kategoriach systemowych. Obojętne, czy jest to pierwotna jego forma utożsamiana z placem targowym, czy

współczesna, której symbolem jest supermarket. N. Luhmanna interesuje rynek jako system społeczny w skali

makro i mikro. Z jednej strony rynek to „całościowa organizacja podziału, a z drugiej to pojedyncze role

pośredniczące pomiędzy producentem a konsumentem". 16 Rynek, stając się organizacją rozdzielającą, stymuluje

wysiłek konkurentów, którzy dążą do zwiększania szans zbytu. Według N. Luhmanna rynek to „zwierciadło",

w którym podmioty konkurencji modelują swoje postępowanie. Podmioty konstytuują się dzięki owemu „zwierciadłu".

Poprzez rynek poznają potrzeby konsumentów oraz możliwości swoje i konkurentów w ich zaspokajaniu. Opisując

rynek w kategoriach systemu, należy analizować związki pomiędzy rynkiem a środowiskiem. Umożliwiają bowiem

one zdefiniowanie systemu oraz ukazanie występujących różnic pomiędzy poszczególnymi formami rynku. Analiza

może przyjmować formę określającą rynek jako system bądź opisywać go jako integralną część środowiska

(subsystem). W pierwszym przypadku kluczową rolę odgrywają procesy integratywne, a w drugim partycypacyjne.

Interpretacja rynku w kategoriach całości (systemu) odwołuje się przede wszystkim do jego mechanizmów:

konkurencji, wymiany, kooperacji itd. Należy zaznaczyć, że procesy ekonomiczne są trudne do zinterpretowania w

płaszczyźnie socjologicznej. Z jednej strony opis rynku w kategoriach systemu napotyka na bariery metodologiczne,

a z drugiej – według N. Luhmanna – nie oddaje istoty zjawiska. We współczesnym świecie bowiem procesy wymiany i

kooperacji regulowane są nie tylko przez podmioty konkurencji. Również w warunkach wolnej konkurencji procesy

interakcji i komunikacji pomiędzy konsumentami są zdeterminowane aspektami społecznymi. Rynek jako system

regulowany przez konkurencję ze względu na jego obszar działania i bezwładność, nie może być skutecznie

kontrolowany bądź tworzyć swoistych wewnętrznych mechanizmów zabezpieczających. Natomiast aspekt

społeczny jest istotnym elementem komunikacji na rynku. Dopasowanie podmiotów systemu przyjmuje formę

contagion sociale, w ramach którego następuje proces wieloaspektowego formowania się własnych oczekiwań ze

względu na przeistoczenie się oczekiwań innych podmiotów. Decyzje podejmowane są w warunkach

niepewności, ich wynik bowiem uzależniony jest od niezależnych decyzji innych podmiotów. Według Luhmanna

mechanizm podwójnej zależności nie jest w stanie zintegrować systemu. W gospodarce nowoczesnego

społeczeństwa komunikacja pomiędzy poszczególnymi jego częściami jest realizowana przez pieniądz. 17 Pieniądz

stał się medium komunikacji międzyludzkiej, nieodłącznym atrybutem natury współczesnego życia społecznego. N.

Luhmann podkreśla znaczenie funkcji pieniądza jako powszechnego środka zapłaty. Pieniądz jest nośnikiem

informacji dotyczących zjawisk i procesów zachodzących w środowisku. Jedna zapłata umożliwia drugą,

uruchamiając tor komunikacji społecznej. Przez zapłatę można komunikować się z innymi podmiotami, a tych

samych wchodzić z nimi w stosunki społeczne. Jedność współczesnego systemu gospodarczego tworzy pieniądz,

zwłaszcza jego funkcją zapłaty.

Socjologiczna analiza nie może koncentrować się jedynie na rynku, musi bowiem uwzględniać również

otoczenie, które obejmuje politykę państwa, stan rozwoju technologicznego, potencjał ludzki, środowisko

przyrodnicze, wartości kultury, religię itd. Związki ze światem zewnętrznym stymulują funkcjonowanie rynku. Z

punktu widzenia całości otoczenia rynek–system gospodarczy, jest jego częścią. Rynek przestaje być czymś

samodzielnym, staje się bowiem elementem różnicującego się środowiska, w którym – pełniąc funkcje

gospodarcze – partycypuje. Przynależy do całości nie jedną strukturą, którą stanowić może jakiś organ nadrzędny.

Rynek jest bowiem policentrycznym systemem, na który składają się: wielość podmiotów gospodarczych oraz

różne formy gałęziowe rynku. N. Luhmann, analizując rynek w kategoriach systemowych, uwzględnia w szerokim

zakresie jego otoczenie, o czym świadczy już tytuł jego pracy: Die Wirtschaft der Gesellschaft, brzmiący

alternatywnie do dzieła M. Webera pt. Wirtschaft und Gesellschaft.

K. Heinemann w swojej propozycji badawczej rynku odwołuje się do analiz komparatywnych różnych systemów

kulturowych. Nie jest to czysto nowatorskie rozwiązanie, było ono bowiem przedmiotem badań G. Simmla. Jego praca

Filozofia pieniądza, wbrew temu co mógłby sugerować tytuł, nie zawiera badań jedynie z zakresu ekonomii.

Podejmuje natomiast problematykę psychospołeczną, związaną z istnieniem i funkcjonowaniem pieniądza. Filozofia

pieniądza to bardziej wykład z teorii lub filozofii kultury niż ekonomii. Rozwój pieniądza jest dla G. Simmla tylko

środkiem, przykładem użytym dla przedstawienia związków pomiędzy najgłębszymi prądami życia jednostki a

kulturą. Model badawczy zaproponowany przez G. Simmla został uwspółcześniony i rozwinięty w pracach K.

Heinemanna. Zrozumienie fenomenu współczesnego rynku jest możliwe poprzez porównanie różnych systemów

wymiany i odpowiadających im form życia społecznego. Poszukując genezy mechanizmów współczesnego rynku,

K. Heinemann odwołuje się do różnych systemów kulturowych, w tym również do najodleglejszych, opisywanych

przez antropologię kulturową. Analizując związki pomiędzy systemami wymiany a życiem społecznym, uwzględnia

reguły gry rynkowej i uregulowania normatywne wewnątrz społeczeństwa. Płaszczyznę analizy zakreślaj ą również

kryteria: racjonalności, wolności i pewności działania.

Każde społeczeństwo kształtuje sobie właściwą formę rynku i system wymiany, co oznacza, że formy rynku są

wielorakie, tak jak wiele jest typów społeczeństwa. Poszukując różnic pomiędzy różnorodnymi systemami rynku, K.

Heinemann odwołuje się do form przeciwstawnych, jakimi są: „formalna i subiektywna racjonalność gospodarcza, reguły

gry rynkowej i wewnętrzne normy regulujące życie społeczne, formalna i subiektywna wolność, pewność i

niepewność". 18 Socjologiczny opis rynku uwzględniać winien również oczekiwania i zachowania jego uczestników,

istniejącą specyfikę społeczno-strukturalną i jej formy legitymizacji, rozumianych z jednej strony jako punkt

wyjścia, a z drugiej jako rezultat obowiązującego systemu wymiany. Socjologia, opisując rynek, winna powoływać

się nie tylko na logikę ekonomii, ale również uwzględniać uwarunkowania i zależności społeczne analizowane

przez socjologię. Socjologia rynku uwzględnia także wpływ warunków zewnętrznych takich, jak nauka, polityka

czy międzynarodowe stosunki. Jej celem jest opisywanie wpływu tych czynników na funkcjonowanie rynku oraz

ich reperkusji społecznych. Według K. Heinemanna socjologia rynku winna także poszukiwać alternatywnych

rozwiązań dla istniejących form rynkowych i systemu wymiany, ukazując jednocześnie zalety i mankamenty ich

późniejszego zastosowania. K. Heinemann zakreśla szerokie pole badawcze dla socjologii rynku; opisuje ona

bowiem nie tylko status quo rynku, ale także status quo ante, i to najdalszy analizowany przez antropologię

kulturową, obejmując ostatecznie aspekt prognostycznych przekształceń rynku.

Podstawy socjologii rynku K. Heinemann buduje na bazie porównania społeczeństwa współczesnego i pierwotnego.

W obydwu społeczeństwach analizuje strukturę systemu rynkowego ze względu na rodzaj społecznych związków

pomiędzy podmiotami wymiany. Uwzględnia z jednej strony sferę zorientowania na interes (korzyści), a z drugiej

na strukturę oczekiwań. Druga płaszczyzna badań komparatywnych zawiera organizacyjne formy systemu

rynkowego. Obszar analizy obejmuje: zakres wymiany na rynku, ustalenie stanu równowagi bądź braku równowagi

oraz stosowane zabezpieczenia ekwiwalentności wymiany. Przedmiotem analizy jest również funkcjonowanie rynku

w wymiarze podmiotów wymiany oraz całego społeczeństwa, jego integralności i stabilności.

Forma i treść socjologii rynku zaproponowana przez K. Heinemanna spotkała się z dużym zainteresowaniem wśród

socjologów. Jego rozważania stały się istotnym impulsem dla rozwoju tej subdyscypliny socjologicznej, chociaż jej

twórca posługuje się mało ostrymi pojęciami, np. „społeczeństwo prymitywne" czy „społeczeństwo współczesne".

Porównanie proponowanego przez K. Heinemanna zakresu badawczego socjologii rynku i obecnego stanu

badań wskazuje na wiele, może nazbyt wiele, białych plam.

Inną koncepcję socjologii rynku proponuje E. Buβ. Poszukując związków pomiędzy rynkiem a życiem społecznym

kluczową rolę przypisuje komunikacji społecznej. Według E. Buβa relacje pomiędzy rynkiem a społeczeństwem są

regulowane nie tylko mechanizmami rynku, ale także są kształtowane poprzez świadome oddziaływanie wielkich

przedsięwzięć na życie społeczne. Współczesne przedsiębiorstwa przestały być jedynie zakładami gospodarczymi,

stały się bowiem również instytucjami społecznymi. Źródeł politycznych zaistniałych przewartościowań należy

poszukiwać w hasłach „humanizacji kapitalizmu" czy też budowy „kapitalizmu z ludzką twarzą". Realizacja tych

haseł w praktyce powodowała z jednej strony przyjmowanie przez przedsiębiorstwa, w imię odpowiedzialności

społecznej, pewnych funkcji pozaekonomicznych, a z drugiej budowanie kanałów informacyjnych z klientami i

kontrahentami. We współczesnym świecie marketing społeczny stał się jednym z najważniejszych elementów

strategii gospodarczej. Jego zadaniem jest „badanie technik marketingowych ze względu na cele i funkcje społeczne

oraz analizowanie efektów społecznych planowania i polityki marketingowej". 19 E. Buβ dodaje jednocześnie, że obszar

zainteresowania marketingu społecznego „nieogranicza się tylko do rynku, ale obejmuje cały społeczny system". 20

Narzędziem jego działania są środki masowej komunikacji. Stosowane techniki są różne, zawierają się pomiędzy

koncepcjami kooperatystycznymi a pernatywnymi. Pierwsze rozwiązanie akcentuje wzajemne zrozumienie pomiędzy

przedsiębiorstwem a środowiskiem społecznym. Natomiast druga forma dąży przede wszystkim do narzucenia

otoczeniu społecznemu opinii i poglądów formowanych przez przedsiębiorstwa.

Budowany przez wielkie przedsiębiorstwa model komunikacji może dążyć do ograniczenia wpływu zasady

konkurencji na rynek. Natomiast w innym przypadku jest formą uzasadnienia dla pozaekonomicznych funkcji

przedsiębiorstwa, jego społecznej odpowiedzialności. Rozbudowany system komunikacji społecznej na rynku

oznacza, że procesy gospodarcze nie są jedynie wyznacznikiem racjonalności kreowanej na bazie konkurencji;

równie istotny wpływ na ich przebieg mają normy społeczne. Według E. Buβa współczesny rynek jest poddany

wielu pozaekonomicznym ograniczeniom. Można odróżnić „regulujące i kontrolne działanie komunikacji społecznej

od wpływu zasady konkurencji, systemu wymiany bądź oddziaływania władz na rynek". 21 Dodaje jednocześnie, że „w

wysoko rozwiniętym społeczeństwie przemysłowym postępowanie podmiotów gospodarczych jest regulowane przez

procesy komunikacji i nie jest inspirowane stanem psychicznym jednostki budowanej na groźbie, sankcjach czy

interesie w wymianie". 22 Obecny model rynku koncentruje się przede wszystkim na relacjach pomiędzy

przedsiębiorstwem a klientami. Poprzez systemy promocji, reklamy, public relations kształtuje związki pomiędzy

przedsiębiorstwem a środowiskiem społecznym. Podstawowym celem tych działań jest budowanie zaufania do

przedsiębiorstwa i jego produktów. Stan ten ma bowiem wymiar merkantylny.

Rozwinięty system mechanizmów kierowania i kontroli społeczeństwa sprawia, że przedsiębiorstwa w swoich

działaniach muszą uwzględniać interes społeczny. Podejmowane decyzje gospodarcze uwzględniają ich

konsekwencje społeczne. W wymiarze praktycznym obejmują one sferę ochrony środowiska, tworzenia nowych miejsc

pracy, humanizacji pracy, tworzenia stanu równych szans itd. E. Buβ zauważa, że we współczesnym świecie

postępują procesy z jednej strony „ekonomizacji życia społecznego", a z drugiej „odekonomizowanie gospodarki",

co oznacza, że gospodarka, w tym rynek, poddawana jest coraz większej presji celów społecznych. Natomiast życie

społeczne, jego formę i treść uzależnia się w stopniu rosnącym od wymogów rynku i systemu gospodarczego.

Współcześnie formy komunikacji społecznej na rynku kształtują system sprzężeń zwrotnych pomiędzy gospodarką

a życiem społecznym.

Kolejne koncepcje związków pomiędzy rynkiem a życiem odwołują się do teorii wzrostu. Ekonomia ostatnich

dziesiątków lat ukazuje wzrost gospodarczy w kontekście kapitału ludzkiego. W wielu krajach wysoko rozwiniętych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: