Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. Janina Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985.
I. Stan badań
· stereotypowe zagadnienia: hasło pracy organicznej, program ugody politycznej i solidarności społecznej, program literatury tendencyjnej (użytkowej)
· świadectwa ludzi epoki (1881-1939): Piotr Chmielowski (opisał program społeczny i literacki „młodych”, estetyka: starcia między idealizmem a realizmem), Kazimierz Wóycicki (charakterystyka programów estetycznych *starych i *młodych, ich starcia w prasie), Sygietyński (rozpropagował naturalizm, teoretyk polskiej jego odmiany), Czachowski (wyodrębnił polski naturalizm)
· Henryk Markiewicz – podręcznik
· ogólnie: rozwój krytyki literackiej (bardzo dużo czasopism), refleksje teoretyczne nad literaturą (cechy literatury, rola społeczna)
· postrzeganie literatury – młodzi (dla szerokiego odbiorcy, dla ludzi ciężkiej pracy, smutnego losu, miała pocieszać, wskazywać drogę; prasa jako ważny czynnik kształtujący życie kapitalistycznego społeczeństwa, w niej publikacje literackie – demokratyzacja literatury i za nią krytyki; à połączenie ról literata i publicysty; wybitni pisarze debiutowali gł. w czasopismach; powszechność małych form fabularnych: szkice, nowele)
II. Założenia ogólne [wstępu]
· gł. opis życia lit. Warszawy (kulturalna stolica)
· publicystyka galicyjska = ważna (idea organicznikowska przed powst. styczniowym), ale tu nie ma
· trójca: Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa
· starzy – młodzi
· polscy naturaliści (w pozytywizmie tylko początek)
· + Włodzimierz Spasowicz i Stanisław Tarnowski
III. Galicyjscy poprzednicy pozytywizmu
· program u Chmielowskiego i Wóycickiego à
· praca organiczna – alternatywa walki zbrojnej; troska o byt materialny (zapewnia on rozwój duchowy)
· literatura jako narzędzie propagowania i realizowania programu politycznego i społecznego organicznikowskiego
· krytyczny stosunek do romantyzmu (gł. poezji wieszczej) (zgubny wpływ na psychikę ludzi, życie wg reguł poezji-literatury, wierszomania-epigonizm; literatura powinna mieć aspiracje dydaktyczne, kształtować moralność)
· postulat tworzenia powieści (gatunek z ducha epoki)
· postulat wychowania pisarza rzetelnie wykształconego i świadomego warsztatu (a nie z natchnienia i czucia), mającego kontakt z myślą europejską, intelektualisty
IV. Młodość pozytywizmu
1. autor – cenzor – czytelnik: środki porozumienia literackiego poza cenzurą, podwojenie znaczeń, podteksty polityczne w sformułowaniach ogólnikowych
2. walka o nową literaturę:
o prasa starych i młodych, programy i kontrprogramy
o młodzi nie są paralelą romantyków (nie ma mglistego bytu państwa Pl., gruzy instytucji politycznych, nie ma siły „ludów”, sprawa polska nieważna na arenie międzynarodowej)
o młoda prasa – ogólny program działania i nowy model literatury propagującej ten program: reedukacja narodu, świadomość historyczna, uwolnienie od reliktów szlacheckich, zaangażowanie polityczne w losy Europy, nowoczesny światopogląd (nie fideistyczno-metafizyczne roztrząsania), zrównanie stanów (waga człowieka pracy); przeciwko kultowi wybitnej jednostki – ideał światłego i szlachetnego obywatela (trudy i obowiązki, ostrożne, ale systematyczne działania); przeciw wpływom lit. romant.; lit. zaangażowana politycznie (na służbie patriotyzmu dnia powszedniego, a nie zrywów; wytrwała codzienna praca ku wyzwoleniu narodu); „program dnia dzisiejszego” (dla aktualnych warunków politycznych, można go zaraz zmienić)
o służba „codzienności” jako kryterium oceny dzieł literackich – czyli literatura jest ważna dla narodu w niewoli (to nieprogramowe); skrajnie literatura jako ogół produkcji piśmienniczej
3. twórca dzieła literackiego [wg *młodych]
o model antyromantyczny, program negatywny (jaki nie ma być: wieszcz, natchniony z zaświatów, irracjonalny, z wybujałym ego i rozchwiany psychicznie, megaloman, niedouk) + ataki na kobiety opisujące domowe bibeloty
o obserwacja bieżącego życia i jego opis
o wykształcenie i naukowe, intelektualne przygotowanie do pisania
o wykorzystanie nowoczesnej wiedzy, która ma służyć czytelnikom + zabiegi pedagogiczne (później tainizm)
o pisarz-obywatel ze społecznymi obowiązkami
o sztuka – cele wychowawcze i poznawcze (intelektualizacja)
o nie lubili poezji, gł. lirycznej
o sztuka demokratyczna, dla każdego przeciętniaka
o sztuka opisująca sprawy i problemy codzienne
4. nowy czytelnik; nowy bohater (robotnik, trud pracy, bieda; też wzorowy obywatel: inteligent, lekarz, inżynier)
5. poeta i poezja
o duch epoki à powieść (wg Orzeszkowej: tania, zrozumiały język, łatwo zapamiętać); kult nauki; racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm
o poezja nie jest już uprzywilejowana
o poeta-romantyk = dziwak, wyobcowany
o walka z epigonami
o potrzeba poety zaangażowanego w życie społeczne, nie indywidualisty; piszącego zrozumiale (komunikatywnie)
6. *stara prasa [tu: Kaszewski]
o program romantycznej poezji (ma ona wyższą wartość niż proza ściśle dydaktyczna; dzieło nie jest tylko wynikiem świadomej konstrukcji i kalkulacji)
o tematy literackie: dla prozy (codzienność, powszedniość) i poezji (sprawy istotne)
7. walka o powieść
o bo nowoczesna, z ducha epoki wiedzy i rozumu, użyteczna społecznie
o Polska w kręgu europejskim (rozwiązanie sprawy chłopskiej, szlachta o mniejszym prestiżu) à postulat tworzenia silnego mieszczaństwa à powieść socjologiczna, epopeja mieszczańska
o reedukacja, wychowanie nowego ziemianina-pioniera
o prostota, przystępność i czytelność formy, atrakcyjność – łatwa recepcja (nie trzeba się wysilać intelektualnie ani mieć wysokiego wykształcenia) à nośność popularyzacyjna (zdobyczy wiedzy; dydaktyka), możliwości wychowawcze (model czytelniczy „oświeceni a nieuczeni”)
o zawartość intelektualna i ogólnoświatopoglądowa
o życie codzienne, zrozumienie współczesności, pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów (ß zwykły bohater)
o sztuka nie dla samej sztuki, ale użytkowa (utylitaryzm) – wg Przybyszewskiego Biblia paueperum (pogardliwie!)
o nauka o: zdobyczach wiedzy, wizjach przyszłości, procesie historycznym i mechanizmach życia społecznego oraz psychiki ludzkiej
8. nowy czytelnik
· masowy odbiorca
· nauczyć go sposobu na życie, zachęta do wysiłku intelektualnego
· powieść tendencyjna (przekonać, że po powstaniu jest lepiej, niż przed nim, że to pokonanie zapóźnienia)
· budowanie lepszego na ruinach starego
· ukazanie perspektyw przyszłości, naprawy istniejącego zła (jeśli krytyka, to konstruktywna, z wizją naprawy)
· postulat optymistycznej wizji przyszłości (pokrzepienie serc)
· powieść z tezą (roman a these), popularyzuje i wychowuje
· funkcja poznawcza („odkrywcza”, postulat poszukiwania prawdy – realizacja gł. w zmianie adresata i bohatera)
9. zarzuty *starej prasy
· ukazywanie świata niemoralnego (niezgodność z obyczajem)
· Chmielowski: obrona prawdy, ataki na kłamstwo (=niemoralne), ale to nie argumenty przeciw atakom
· Kaszewski: wada moralna = wada artystyczna w dziele
· utylitaryzm = niemoralność (wg starych, np. Tadeusza Korzona: zagłada wysokiej literatury, rozplenienie się dziennikarstwa, ideologizacja)
· Krzemiński: racjonalizacja = tendencja, biurowy styl, ideologizacja
· Tarnowski: ubóstwo artystyczne i umysłowe, epigonizm współcz. poezji, ale nie można negować bogactwa ideałów romantyzmu; krytyka popowstaniowego pesymizmu Asnyka, nie ma usprawiedliwienia dla młodych poetów; uwiąd poezji à awans powieści (nie cenił jej; znak regresu); niepokoił go antyfideizm, antyklerykalizm, agnostycyzm, materializm i pesymizm młodych (niski poziom ideowy); zauważył sprzeczność między deterministycznym traktowaniem człowieka (wytworu warunków biologicznych i socjologicznych) a woluntaryzmem (nawoływania do działania, programowania i realizowania zmian w jednostkach/narodzie); powieść i dramat z tezą mogą być, ale z innymi ideami; wychowawcza funkcja literatury (urabianie obywateli)
10. stos. młodych do romantyzmu
· łatwy do spompowania anty-program
· problem z poezją romantyzmu (narodowa ewangelia, zakonspirowane sacrum, zakazane przez cenzurę, waga dziedzictwa romant., proroctwa prawd historycznych, częściowa odpowiedzialność za przeszłe klęski); przeciwko epigonom (bo np. marzono o „Mickiewiczu pozytywizmu”)
· Franciszek Krupiński: romantyzm był nieuczony, szerzył gminne przesądy, wprowadził pojęcie natchnienia (przełożonego na nieodpowiedzialność), nie dbał o konsekwencje głoszonych ideałów
· Włodzimierz Spasowicz: feudalizm (szlachectwo, kastowość), anachroniczne myślenie, wstecznictwo obyczajowe, wzgardliwa obojętność wobec postępu umysłowego i społecznego Europy, przeciwdziałanie postępowi; rewolucyjny ładunek i rozmach romantyzmu; dziwny fenomen, nadmiernie trwały (ogranicza nowoczesne tendencje); aspiracje polityczne
· Prus, studium o Farysie – podtekst polityczny i schematyzacja myślenia, sprowadzenie estetyki do utylitaryzmu (nietrafne odczytanie); krytyka indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa
11. koncepcja krytyki
o krytyka = nadrzędna funkcja wszystkich dziedzin życia
o prawo do krytyki całokształtu spraw polskich (np. literatury, gł. cenzurowanej)
o nowoczesna ocena sztuki: wpływ autora na czytelników (ocena literatury po działalności autora)
o znieść narodowe tabu, dyskutować o wszystkim
o subiektywność sądów; dialog autora i publiczności
o kryteria: postulat obiektywizmu ocen krytycznych (ze względu na naukową koncepcję dzieła i analizę)
o zbyt niska ranga krytyków (którzy kontrolują literaturę, są jej świadomością; nie mogą być dalej zaściankowi i służalczy; postulat wykształcenia)
12) bilans sporu starych i młodych
· powyżej: sprawy do 1881
· spór polityczny z konieczności rozegrany na płaszczyźnie literackiej (o znaczenie powstania styczniowego; konstruowanie programu na przyszłość)
V. Okres dojrzałości
1) nowa sytuacja ogólna
· teorie młodych nieprzekładalne na praktykę
· pojawił się ruch robotniczy; wobec niego mobilizacja ziemiaństwa i burżuazji
· młodzi – dla burżuazji agnostycy, antykościelni, antyrodzinni, prorokowali jakiś nieziszczony postęp; dla robotników zwolennicy solidaryzmu (burżuazji)
· silniejszy atak młodych na ruch robotniczy
2) nowa problematyka społeczna
· ferment ideowy, polityczny
· powieść tendencyjna (optymistyczna, płytka ideowo, prymitywna) w jawnej sprzeczności z groźną sytuacją społeczną (ale sami młodzi to dostrzegli)
· ważne głosy: Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Sygietyński, Witkiewicz (wyprowadzali teraz teorie ex post ze swoich wydanych dzieł)
· krytyka wcześniejszego okresu, tendencyjności, wielkich niezrealizowanych haseł (emancypacji, sukcesów finansowych), nastawienia (szlachcic = samo zło, idealizacja kapitalizmu), zbytniego upraszczania wartości
· kontynuatorzy *młodych nazwali się pozytywistami, liberałami, demokratami
· krytyka drobnomieszczaństwa
· sztuka: albo współczesna (procesy, przemiany, społeczność i jej dążenia), albo zwrócona ku przeszłości (ucieczka od teraźniejszości); realizm – idealizm
3) sztuka plastyczna (realizm w malarstwie; Stanisław Witkiewicz; ulica, typowi mieszkańcy miast; prowincje, nędza, chłopstwo)
4) powieść dojrzałego realizmu
· zadania poznawcze sztuki; pisanie powieści z życia społeczeństwa i przyrody (a nie z powieści)
· zainteresowanie teorią powieści
· teoria o Orzeszkowej: skrzyżowanie pracy naukowej z twórczością artystyczną; trzeba znaleźć pomysł, czyli sytuację z życia z elementami dramatycznymi, i odpowiednio skomponować – gradacja emocji, tło, konstrukcja postaci, prawdopodobieństwo; konieczne wykształcenie pisarza, moralność; nie wikłać sztucznie akcji, nie wplatać intrygi, nie zmyślać wydarzeń, nie dydaktyzować; przygotowane estetyczne, naukowe i moralne; antytendencyjność, nie idealizować bohaterów, np. chłopa
· teoria u Prusa: uogólnienia teoretyczne, na początku felietonu; nie miał spójnego poglądu, ale wiele trafnych uwag; dojrzały realizm; nieodtwórczość, czerpanie z życia, społeczeństwa, opis jego mechanizmów; konsekwentny scjentyzm, najpierw zainteresowania przyrodnicze, a później ich użycie w dziełach i kreacje bohaterów; zwolennik postępu technicznego; tainizm: sztuka jako wytwór działalności rozwiniętego człowieka, przedstawia prawa świata zmysłowo, oddziałuje na rozum i uczucia; stosunek sztuki do nauki – sztuka: świat ludzi, przeszłość i teraźn., nauka: przyszłość, idee, przyroda; uwagi o zbieraniu informacji i szczegółów; waga kreacji autorskiej, modelowania materii dzieła; uzdolnienie intelektualne, wykształcenie filozoficzne, metody pracy naukowej; pisarz ma nie tylko przepisywać znaną wiedzę; pisarz musi mieć wrodzony talent, nie jest szarym obywatelem, obarczony ciężarem odkrywania nowych prawd; rozprawił się z modelem poety-romantyka; poeta-prorok prawd naukowych; lit = umożliwia poznanie społeczeństwa + pamięć ludzkości, utrwala historię i cywilizację; artysta dostrzega drobne przemiany, które się kumulują z czasem, widzi więcej = przezwyciężenie fenomenalizmu, dopuszczenie istnienia utajonej istoty bytów, metafizyki; realizm faktów (stanu społecznego) i realizm uczuć
· naturalizm – program Zoli (społeczno-polityczny i kulturalny): krytyczny stosunek do poprzedników (szukanie nowych prawd), racjonalizm, osiągnięcia naukowe współczesności, scjentyzm, ewolucjonizm postępu; sukces i skandal, ogólna niechęć; popularyzowany w „Wędrowcu” ’84-’88, Dygasiński, Gruszecki, Witkiewicz sr., Sygietyński (obyci z kulturą eur.); w piśmie np. o ciężkiej sytuacji ekonomicznej w Pl., materialne problemy pisarzy, krytyka łatwej, „taniej”, bezideowej sztuki; natura jest pierwotna, zdrowa; sztuka ma być mimetyczna (a nie fantastyczna), podbudowana naukowo; waga warsztatu twórczego; sztuka wolna od misji społecznej (nie temat zdobi powieść); Zola (powieść eksperymentalna = metody doświadczalne, naukowe; niemoralność: pesymizm, obnażanie brudu współczesności, degeneracji) – generalnie krytykowany
Placówka Prusa = naturalistyczna; naga prawda o życiu w temacie (codzienne brudy) i języku dzieła (bohaterowie z nizin społecznych); studia nad społeczeństwem (wart. poznawcza), bunt i naruszanie konwenansów; ale bez ekstremistycznego ukazywania zepsucia (przesadna brzydota)
program Flauberta u Sygietyńskiego: precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorska konstrukcja powieściowa; waga krytyki lit.
Goncourtowie
· powieść historyczna – raczej opisywanie współczesności, niechęć do historyzmu (Taine); odżyła w latach 80. (tradycja powstaniowa), Józef Kraszewski i Teodor Jeż, Sienkiewicz (Ogniem…, atakowane przez realistów, bo musiał się opierać na historiografii, propaguje tradycjonalizm, fideizm, jest antydemokratyczny, odwraca uwagę od współczesności), kostium historyczny (zadania narodowe, ukryte intencje)
· teoria dojrzałego realizmu – opis współczesnego stanu społeczeństwa, postulat przetrwania pod rozbiorami, zachowania narodowości, wspomagać rozwój, wzrost ekonomiczny, kulturę, nauka życia (tendenc.), później rozwijanie świadomości (realizm); dzieło zaplanowane, z podbudową naukową (studia terenowe); mimetyzm; talent; wąski program estetyczny – wielka trójca (=powieści, nowele), prawie brak liryki i dramatu; formy krytyczne (1 recenzja streszczająca i oceniająca, 2 portret literacki, 3 rozprawka/artykuł ogólnie o literaturze, teoretyczno-normatywna)
VI. Pozytywizm wobec nowych prądów i nowych ludzi
· lata 80. – załamanie się fundamentów, rozwój krytyki, dojrzałe dzieła
· ideologia ruchu robotniczego, masy
· ruch ludowy wśród inteligencji
· poczucie kryzysu kultury eur., oczekiwanie zmian
· nowy człowiek: dekadent (znużony cywilizacją, niezdolny do działania)
· nastroje depresyjne, przeżycie ideałów romantyzmu i pozytywizmu
· początki marksizmu
· moderniści: rozczarowanie osiągnięciami intelektualnymi i artystycznymi pozyt.
· obie generacje rozwijały się równocześnie (moderniści i postyczniowi)
· optymistycznie witany Wyspiański, Przybyszewski, Reymont
· ...
ania_8525