Wprowadzenie do historii sztuki- architektura
Dr. Sulewska
WPROWADZENIE
Polska X/XI w.- pojawienie się terminu „architektura”, odnoszącego się do budynków kościelnych, wcześniej „budownictwo”
Gall Anonim wspomniał o architekturze w swoich kronikach
Teoria architektury
Antyk- zachowany tylko traktat Witruwiusza (postawa do teorii architektury renesansowej i całej późniejszej)
Architektura i rzeźba- wulgares, czyli sztuki rzemieślnicze
Cyceron- architektura w Artes Liberales
XVII w.- Francois Blombert, arti del disegnio (rysunek, ale też koncepcja w umyśle artysty), pierwszy kurs historii architektury
XVIII w.- rozwój nauki historii architektury
Kategorie:
- stylu
- sformalizowana (tworzona dla wyższych klas, projektowana przez specjalistów i wykonywana przez wyspecjalizowane warsztaty, ma charakter stylotwórczy); wernakularna (dla średnich klas społecznych, powtarza rozwiązania architektury sformalizowanej); prymitywna
Architektura w pełni sformalizowana pojawia się dopiero w renesansie, wraz z pojawieniem się profesjonalnych architektów.
W Średniowieczu mniejsze były różnice między architekturą sformalizowaną a wernakularną.
Kiedy architektura staje się pochodną inżynierii, zanika architektura wernakularna.
- substancjonalna (posiada cechy trwałości, budowana z myślą o kolejnych pokoleniach, posiada wartość materialną); niesubstancjonalna (nie ma cech stałego schronienia)
- stała; okazjonalna (powstająca z okazji jakiegoś wydarzenia, np. dekoracje teatralne, świąteczne, instalacje dla targów lub np. ołtarze papieskie)
Wiele przykładów architektury okazjonalnej w okresie nowożytnym- zawsze do np. pogrzebów, wjazdów, koronacji itd. Np. łuki tryumfalne. Rzadko ostały się do naszych czasów, zachowane w ikonografii.
1635 wjazd kard. Fernanda do Antwerpii- projekt dekoracji Rubensa, potem pocięty i funkcjonujący w albumach w całej Europie
Instalacje były kosztowne, więc wykorzystywane powtórnie, przedekorowane. Np. bramy dla Ludwiki Marii, żony Władysława IV w Gdańsku, wykorzystane potem dla Jana III Sobieskiego.
Wykształcenie się zawodu architekta
Pojawienie się we wczesnym renesansie włoskim (ok. 1450), za profesją antyczną (Witruwiusz podaje cechy idealnego architekta, architecto- projektant budowli kamiennych).
Francja- XVI w.
Polska- k. XVI w. Telman
Architekt w odróżnieniu od budowniczego
Witruwiusz (traktat odkryty w 1415r.):
-natura- talent
-doktryna- wiedza, o konstrukcji, zagospodarowaniu terenu, ale także o optyce
-doświadczenie
Alberti „O architekturze”
„kto umie w umyśle rozplanować, ale i w dziele odpowiedzieć na potrzeby człowieka”
Geneza architektury
- Witruwiusz- stworzona z konieczności stworzenia schronienia dla człowieka, a ewoluowała z naśladownictwa natury i własnych domostw
-jezuici- z opisów dzieł architektonicznych z Biblii (budowa świątynii Salomona- drzewo cedrowe, złoto, brąz), symbolika elementów architektonicznych (imiona kolumn w świątynii Salomona)
Cechy dobrego dzieła wg. Witruwiusza:
-firmitas (trwałość- materiał, konstrukcja, lokalizacja)
-utilitas (funkcojnalność)
-wensutas (piękno- przyjemny wygląd oparty na proporcji i symetrii)
-decor (decorum; stosowność rozwiązań w zależności od funkcji i przeznaczenia, użycie odpowiednich elementów, dekoracji i konstrukcji)- stosowane aż do XVIII w. np. do końca XVII w. nie stosowano na sklepieniach przedstawień rodzajowych, tylko niebo
Materiały (w kolejności od najpowszechniejszych)
Drewno (do końca XVII w. ¾ domów drewnianych w Warszawie)
Kamień
Cegła
Polska
Kamień- południe Rzeczypospolitej- Lublin, Dęblin, na PN. od Piotrkowa, Śląsk- linia graniczna
Piaskowce, kamienie, marmury, alabastry (wydobywane w Polsce)
SLAJDY
wapień z Pińczowa- zaraz po wydobyciu jest miękki, po utlenieniu staje się bardzo twardy
Nagrobki także są elementami architektonicznymi.
Ołtarz w kościel św. Jana w Gdańsku, Abraham van den Blocke- piaskowiec z Gotlandii (zielonkawy)
Marmur chęciński (kawowy)k. XVI, pierwsza ćwierć XVII w.- bardzo popularny do małej architektury w Polsce
Kaplica przy kościele Dominikanów w Krakowie; kominek w Sali pod Ptakami na Wawelu
Tzw. Marmur dębnicki (czarny z białymi żyłkami, dający się polerować, do wnętrz, na zewnątrz szarzeje)
Kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów w Krakowie, Mateo Castello 1627
Biało-czarna kolorystyka- Wazowie
Import (głównie Niderlandy)
Nagrobek Batorych w Kościele Franciszkanów w Barczewie
Mur
Powierzchnia- lico
Układ cegieł- wątek
Część wkopana- fundament
Wierzch- korona
Spód- cokół
Rodzaje murów
Najwcześniejszy rodzaj muru- mur cyklopowy
Np. od 2000 lat p. n. e. ; Mykeny
Z wielkich ciosów kamiennych, bez spoiwa, nieobrabianych i nieregularnych
Mur poligonalny
Duże, kamienne, wieloboczne bloki, obrabiane, ale nieregularne, spoiwo- zaprawa
Krąg kultury egejskiej
Opus- rodzaj muru i wiązanie- mury starożytne i średniowieczne
Mury pełne- typ isodomum (regularne ciosy, całkowicie wykorzystana powierzchnia muru, jednolity cios, taki sam układ)
opus isodomum- regularne ciosy o tej samej wysokości, układ wozówkowy, czyli ułożenie wozówkami do lica, oczywiście przesuniętych w pasach, by utrzymać stabilność
pseudoisodomum- jeśli ciosy są równe, ale w obrębie warstw różniące się od siebie wysokością lub naprzemienne użycie warstw wozówkowych i główkowych
Mury niepełne- typ emplectum (regularne ciosy tylko w licach, wnętrze muru wypełnione nieobrobionymi blokami, zalanymi zaprawą)
Opus emplectum- w tym spicatum i recticukum- mur licowy z ciosów o regularnym kształcie w układzie główkowo-wozówkowym
Opus spicatum- do lica jodełka
Opus recticulatum- w sieć
Opus quadratum- lico z kostek sześciennych
Opus testaceum
Wozówki- węższe ściany cegły
Podstawy- szersze boki cegły
Główki- szczyty cegły, najmniejsza powierzchnia ceły
Połowa X wieku- pojawienie się murów z zaprawą
X-XI materiał kamienny, nieobrobiony, kamienie i piaskowce; brak zabezpieczenia spoiw, zaprawy wapienne
Połowa XI wieku- użycie obrabianych i regularnych ciosów kamiennych
Względem wielkości ciosów (opus emplectum)
Grand appareil (wielki wątek)- np. Kolegiata w Opatowie, do lica używa się prostopadłościennych ciosów o jednej wysokości w ramach warstwy 40-65 cm wysokości ciosu
Moyen appareil- 20-30 cm wysokości warstwy, większość murów XII-XIII w., kat. NMP w Krakowie
Petit appareil- duże ciosy na narożnikach i otworach, ale lico muru dopasowane z 8-16 cm ciosów, k. św. Wojciecha w Krakowie
Od XI w. – coraz doskonalsze wiązania, trwalsze materiały na zewnątrz budowli
k. XII w. w budownictwie romańskim w Polsce- pojawia się cegła palona
Materiały
Cegła- w starożytności częściej suszona niż palona
W końcu XII w. pojawia się w Polsce
2-3 ćwierć XIII w.- pierwsze budowle jedynie ceglane w Polsce
Wielkopolska: Sandomierz, kościół św. Jakuba 1227 r.
Cegły kształtki- inny kształt w zależności od miejsca wykorzystania, np. wałki, z wklęsłością
Żebra sklepienia- cegły wtapiane częściowo w sklepienie, wystająca kształtną częścią cegła mogła być w kształcie gruszki czy wklęsła
Pomorze: kościół Cystersów (obecnie katedra) w Oliwie
Typy cegły
W średniowieczu cegły były większe, stopniowo się zmniejszały. Można czasem datować budynki po rozmiarze, ale bardzo rzadko.
Cegły prostopadłościenne, połówki, ćwiartki
Są różnicowane względem wytrzymałości na ściskanie, struktury wewnętrznej, rozmiarów.
Kolor cegły (w zależności od stopnia wypalenia)
Wiśniówka, niedopałka, zendrówka (bardzo silnie wypalona, nawet czasem o zeszklonej powierzchni, wykorzystywana do dekoracji, nawet czarne; używana wtedy, gdy nie tynkowano ściany), palcówka (nazwa zakłada ręczną produkcję cegły- widoczne są ślady palców na jednej z podstaw, naprawdę nie zbierało się nadmiaru gliny ręką, a narzędziem; może być prostopadłościenna lub może być kształtką)
Efekty dekoracyjne są uzyskiwane także przez wysuwanie cegieł z muru.
Wątki murów ceglanych
Wendyjski- (najstarszy XII-XV w., a także później, ale rzadko) każda warstwa: dwie wozówki, jedna główka
Gotycki (polski)- (zaraz po wedyjskim, od XIV w.)- jedna wozówka, jedna główka
Kowadełkowy (blokowy)- warstwa główek, warstwa wozówek; wozówki są w każdej warstwie są dokładnie nad sobą (wraz z główką tworzy kowadełko), od XVI w. w Polsce
Krzyżowy- (od XVII w.)- warstwa główek, warstwa wozówek, wozówki w warstwach są przesunięte względem siebie o pół cegły
Holenderski (rzadko w wieku XVII)- warstwa główek i warstwa główek-wozówek
Angielski (forteczny)- główkowy, daje możliwość stworzenia grubszego muru niż w układzie wozówkowym
Opracowanie lica muru
Niepokryty
Kamienna okładzina
Tynkowanie
Rustyka- naśladowanie nieobrobionego kamienia
Boniowanie- prostopadłościenny blok o boku do lica z zarysowanymi brzegami i wypełnieniem (lustro) w różnych dekoracyjnych technikach lub też naśladowanie tego typu efektów w tynku, a poprzednie to rustyka
Np. Brama Wyżynna w Gdańsku (poniżej attyki boniowana z ciosami ze zdobieniem w kształcie liściastych gałązek)
Boniowane mogą być tylko elementy lica- np. portal lub rogi
Srafitto- usuwanie części tynku, aby ukazać tynk pod spodem, do ornamentów zewnętrznych
Drewno
Drewno z lasów iglastych- drewno długie i proste
Z lasów liściastych- drewno proste, ale krótkie
Typy ścian drewnianych
Cała ściana wykonana z bali drewnianych
Konstrukcja zrębowa lub wieńcowa-
połączenia bali w narożnikach (węgły)
Odmiany w zależności od łączenia w narożniku- na obłap (wycięty otwór w jednej z belek odpowiadający sąsiedniej); obłap zazębiony (belka wycięta i na górze i na dole); na nakładkę (belka prostopadłościanowa z wycięciem z obu stron); na nakładkę z ostatkami (gdy z węgła wystają fragmenty belek); na rybi/jaskółczy ogon (końcówka belki rozszerza się w pionie, co zapobiega rozsuwaniu się); na rybi/jaskółczy ogon z ostatkami; na zamek ciesielski (od góry na belce jest system wcięć, z dołu wypustek, czyli na kliny)
Konstrukcja sumikowi-łątkowa-
Sumiki to belki poziome, łątki- pionowe
Łątki są nacięte, w te nacięcia wsuwa się końcówki sumików.
Np. w Biskupinie
Uszczelnianie słomą, wiórami lub mchem
Konstrukcje szkieletowe
Ściana wykonana tylko w konstrukcji w drewnie, a wypełniona innym materiałem
Ściana szachulcowa- wypełnienie ze słomy obrzuconej gliną
Ściana reglowa- poziome belki (regle)
Wypełniona cegłą- mur pruski
belki: górna- oczep, pionowe- słupy, poziome- rygle, skośne- zastrzały, wszystkie belki ukośne, nawet jeśli są w płaszczyźnie, to też zastrzały, gdy wychodzą z płaszczyzny muru lub dachu- miecze
lisica- dwie belki pionowe spinające mur od zewnątrz i od wewnątrz, łączone śrubami
sobota- podcienia drewniane np. wokół części prezbiterialnej
szalowanie- pokrycie powierzchni muru deskami pionowymi, poziomymi lub gontem
Porządki architektoniczne
Systemy konstrukcyjno-dekoracyjne
Głowica kolumny elementem różnicującym porządki architektoniczne.
Kolumny egipskie nie tworzą określonego porządku architektonicznego, a czerpią tylko z poprzednich porządków.
Greckie
Dorycki- VII w. p. n. e., z form drewnianych
Kolumna: bezpośrednio na stylobacie, bez bazy, kanelowana (16-20 lub 24 kanele, toerzące ostre krawędzie)
scamillus- rowek pod kapitelem, kilka centymetrów pod; Anuli- rowek bezpośrednio pod kapitelem; między Anuli a scamillusem- szyja kolumny
kapitel- echinus- wałek w dolnej części głowicy, abactus- prostopadłościan w górnej części głowicy
belkowanie- architraw (belka bezpośrednio na kolumnach), fryz, gzyms
architraw- gładka belka
fryz- tryglify i metopy
wysunięty gzyms
między architrawem a fryzem- niska lekko wysunięta belka- taenia
pod każdym tryglifem i pod taenia - regule
Guttae- łezki pod regulami
Mutulusy- małe płytki, podobne do reguli, bezpośrednio pod gzymsem, po 6 w trzech rzędach
Wysokość kolumny doryckiej: 5-6x średnica podstawy trzonu
Odległość pomiędzy kolumnami: 2,5x średnica podstawy trzonu
Stała zasada architektury greckiej- na narożniku belkowania musi się znaleźć tyglif, na osi kolumny.
W epoce archaicznej powiększano ostatnią metopę, ale intercolumnum pozostawiano takie samo.
W epoce klasycznej metopa pozostawała równej wielkości, ale intercolumnum zmniejszano.
Joński- ok.. 550 r.p.n.e. na wyspach morza Egejskiego, w Attyce, w Jonii
Kolumna- pomiędzy trzonem a stylobatem- baza
Baza złożona z kilku elementów: profil wypukły- torus; profil wklęsły- prochilus; baza attycka- wypukły, wklęsły, wypukły; baza jońska- wypukły, wklęsły, wklęsły
Trzon- smuklejszy od trzonu doryckiego, kanelowany (24 kanele, bez ostrych krawędzi, listwa pomiędzy kanelami, w dolnej i górnej części trzonu zakończone półkoliście)
Kapitel- pomiędzy abakusem a echinusem- woluta; echinus z kimationem, bardzo niski abakus
Belkowanie- architraw trójdzielny, każda belka jest nieco wysunięta względem niższej; głatki fryz bez tryglifów i metop, czasem pokryty jednolitą dekoracją
Fascie
Wąski gzyms nad architrawem
Wysokość: 8-9 (10)x średnica kolumny
Intercolumnum: 3-4x średnica kolumny
Praforma: kapitele eolskie- archaiczna świątynia z Neandrii ok. 600 r. p.n.e.
Czasem pod gzymsem derticule- ząbki pod gzymsem
Ponieważ kapitel kolumny nie z każdej strony wyglądał tak samo (woluty), kolumny narożne były modyfikowane, woluty sąsiadująco.
Porządek koryncki- V w.p.n.e. legenda- wynaleziony przez Kalimachosa
W epoce klasycznej ten porządek był stosowany tylko w cellach świątyń.
Najstarsza- ze świątynii Apollona w Assai.
Pomnik Lizykatesa w Atenach- okres hellenistyczny- pierwsze zastosowanie kolumny korynckiej na zewnątrz; 334 r. p.n.e.
Trzon- kanelowany, z oddzieleniem kaneli
Kapitel- otoczony liśćmi akantu, z każdej strony 4 kolumny podtrzymujące abakus, dwie wywijają się na zewnątrz, dwie do wewnątrz, pod nimi trzy rzędy wywiniętych liści akantu
Wysokość kapitelu: 1 średnicy kolumny
Proporcje kolumny takie jak w porządku jońskim, tylko kapitel jest wyższy.
Modyliony- konsole podtrzymujące gzyms
Rzymskie
Rzymska modyfikacja porządku doryckiego- wyjęcie zasady tryglifu na narożniku; kolumna może być ustawiona na bazie (ale może też nie być), scamillus staje się wałkiem, a nie nacięciem, echinus ma kształt ćwierćkolisty, a abakus profilem dekorowanym kimationem
Fryz jest wyższy od architarfu (w Grecji równe), metopy mają kształt kwadratu, rzadziej wprowadzana dekoracja figuralna, raczej ornamentalna
Porządku jońskiego- czasem bez kanelowania; kanallis (sposób połączenia między wolutami)- proste, podczas gdy w Grecji były lekko falowane, wklęsłe w środku kolumny; często tylko narożne woluty- kolumna z każdej strony wygląda tak samo
Kompozytowy i toskański
Otwory w murze
Nadproże- belka nad każdym otworem
Ościeża- środkowa część belek otworu
Ukośne ościeża- rozglifienia, glify; im bardziej rozglifione ościeże, tym mniejsza przestrzeń nieoświetlona wokół okna
rezalit
Porte-fenetre- okno o wysokości do podłogi pomieszczenia
Lukarna- okno doświetlające poddasze
Facjata (facjatka, mansarda)- pomieszczenie mieszkalne w części dachowej (dach mansardowy)
Portale- obramienia otworu drzwiowego
Profilowany- obramienie nie jest gładkie, złożone z listewek
Portyki- określane ze względu na zwieńczenie, na ilość kolumn, na odsunięci od ściany i ilość kondygnacji
Balustrada- złożona z pionowych części i poręczy
Tralki- elementy pionowe w kształcie wazonu; lalki- wypukłe elementy tralki (tralki jednolalkowe, dwulalkowe)
Ornamentyka
Ornament- ma abstrakcyjny charakter, nawet jeśli swoje formy wywodzi z elementów rzeczywistości, miewa funkcję symboliczną, ale jego główną funkcją jest zdobienie
Zestawienie motywów:
1. o o o o o o o o o o o ...
stom007