Jadwiga Zacharska Filister w prozie fabularnej M�odej Polski Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie SPIS TRE�CI WSt�p ............................................ Historia nazwy w Niemczech ........................... Recepcja terminu filister w Polsce ........................ Termin filister w literaturze M�odej Polski .................. Filister w prozie modernistycznej ........................ Filister w utworach z pogranicza i w polemikach z modernistyczn� koncepcj� artysty. .................... Filister w wewn�trznych rozrachunkach M�odej Polski. ......... Filister poza nurtem modernistycznym .................... Filister w prozie Gabrieli Zapolskiej i W�adys�awa S. Reymonta . . Filister jako typ satyryczny i komediowy ................... Filister a mieszczanin ................................. Spo�eczny wymiar filistra .............................. Funkcje i konteksty problematyki filistra ................... Spis wykorzystanych w pracy utwor�w z literatury M�odej Polski. WST�P Termin filister u�ywany jest wsp�cze�nie w j�zyku polskim w publicystyce i literaturze, a szczeg�lnie cz�sto w historii literatury. Ol�niewaj�c� wr�cz karier� zrobi� w najnowszych syntezach literatury M�odej Polski, zw�aszcza od czasu ukazania si� ksi��ki Andrzeja Makowieckiego, przedstawiaj�cej m�odopolski portret artysty^. Walka z filistrem uznana jest np. za jedn� z g��wnych cech modernizmu i niezwykle wa�ny w�tek tematyczny dramatu naturalistycznego w S�owniku litera- tury XX w.2 i w najnowszej ksi��ce Artura Hutnikiewicza o M�odej Polsce3. Problem ten wyst�puje na wa�nym miejscu w charakterystykach tw�rczo�ci wielu pisarzy w licznych opracowaniach monograficznych oraz w podr�cznikach szkolnych i uniwersyteckich4. Popularno�� terminu w Polsce5 zdaje si� znacznie przewy�sza� t�, jak� cieszy si� on w j�zyku niemieckim, zw�aszcza w zachodniej jego odmianie, gdzie zarezer- wowany by� do niedawna nieomal wy��cznie do interpretacji proces�w spo�ecznych � rozwoju i charakterystyki mieszcza�stwa w XIX w. � oraz zjawisk zachodz�cych w literaturze romantycznej. Sugeruje to analiza hase� w s�ownikach i leksykonach literackich, nie ma bowiem osobnych opracowa� po�wi�conych temu zagadnieniu. Brak bada� szczeg�owych nie pozwala na okre�lenie zakresu funkcjonowania nazwy wsp�cze�nie w Niemczech � jedynie por�wnanie has�a filister w r�nych s�ownikach cytat�w literackich^ wskazuje na wi�ksz� jego popularno�� w literaturze ' A. Z. Makowiecki, M�odopolski portret artysty, Warszawa 1971. 2 Patrz has�o modernizm Andrzeja Makowieckiego, S�ownik literatury polskiej XX w., Wroc�aw 1992, s. 665 oraz has�o dramat J�zefa Kellera, tam�e s. 13. 3 A. Hutnikiewicz, M�oda Polska, Warszawa 1995, s. 13. 4 M.in. w: K. Wyka, Modernizm polski, Krak�w 1968 i wyd. nast�pne; A. Makowiecki, M�oda Polska, Warszawa 1994, M�oda Polska w serii Biblioteki Polonistyki, Warszawa 1981, J. Kulczycka-Saloni, I. Maciejewska, A. Makowiecki, R. Taborski, M�oda Polska, Warszawa 1991; nawet C. Mi�osz, Historia literatury polskiej do roku 1939, prze�. M. Tarnowska, Krak�w 1993 - �eby poprzesta� na przyk�adach podr�cznik�w. Nie znalaz�am natomiast terminu filister w og�lnej charakterystyce epoki w ksi��ce J. Krzy�anowskiego, Neoromantyzm polski 1890-1918, Wroc�aw 1971 oraz Literatura M�odej Polski Marii Podrazy-Kwiatkowskiej (Warszawa 1992), cho� oboje autorzy u�ywaj� tego terminu w opisie konkretnych zjawisk. Cz�ciowo t�umaczy ten fakt okoliczno�� wskazana przez Mari� Ossowsk� � nazwa filister u�ywana przez klasyk�w marksizmu, zw�aszcza Lenina, spopularyzowana zosta�a przez animowego t�umacza na j�zyk polski Dzie� wybranych W�odzimierza Ilicza. W przek�adzie tym oddaje si� przez s�owo ,/ilisterstwo" czy ,/ilisterski" zar�wno r�wnobrzmi�ce slowa tekstu rosyjskiego, jak i st�wa �obywatel- szczina", �obywatelski]". Patrz M. Ossowsk�, Moralno�� mieszcza�ska. Warszawa 1965, s. 37. 6 Np. w. Gefluegelte Worte. Der Zitatenschatz des deutschen Volkes[...J von Georg Buechmann, Berlin 1918 oraz w: Kar! Peltzer, Das treffende Zitat, Otto Verlag, Thun 1957 has�o filister ilustruj� prawie 4 VS71fP by�ej NRD oraz w kr�gach literatury i socjologii marksistowskiej, o czym �wiadcz� nowsze przyk�ady u�ycia s�owa. Nie ma tak�e opracowa� dotycz�cych sposobu funkcjonowania terminu i cha- rakterystyki okre�lanego nim typu. Jedyna dot�d praca naukowa na temat filistra w literaturze niemieckiej to powsta�a w 1941 r. nie publikowana rozprawa doktor- ska Uirika Westerkampa pod skromnym tytu�em Beitrag �ur Geschichte des litera- rischen Philistertypus mit besonderer Berueksichtigung von Brentanos Philisterab- handlung7. W Polsce termin filister u�ywany bywa w historii, nauce o literaturze oraz w socjologii. Cz�stotliwo�� pos�ugiwania si� nim we wszystkich tych dyscyplinach zwi�ksza si� wydatnie po II wojnie �wiatowej wraz z trwaj�c� wiele lat wy��czno�ci� lub dominacj� metody marksistowskiej w badaniach naukowych. U�ywaniu nazwy rzadko towarzyszy refleksja dotycz�ca jej znaczenia. Na spos�b pos�ugiwania si� terminem filister we wsp�czesnym polskim litera- turoznawstwie wp�yn�a charakterystyka zjawiska ukszta�towana na gruncie socjo- logii, w ksi��ce Marii Ossowskiej Moralno�� mieszcza�ska. Autorka pracy okre�la filisterstwo jako jedn� z cech mieszcza�stwa, przy czym w�a�ciwie nie definiuje tego poj�cia, a tylko daje przyk�ad leninowskiego rozumienia terminu i zaw�a jego zakres nast�puj�co: Wytykane drobnomieszcza�stwu filisterstwo charakteryzuje ludzi ju� zabezpieczonych finansowo, ludzi sytych, kt�rzy strzeg� swego spokoju w korzystaniu z d�br tego �wiata^. Dokonuje przy tym tyle� przejrzystego, co arbitralnego [bo zupe�nie pozbawionego argumentacji] rozr�nienia mi�dzy filistrem a ko�tunem. Nie si�gaj�c do wcze�niejszego, przedmarksistowskiego funkcjonowania nazwy filister w �wiadomo�ci niemieckiego romantyzmu, M. Ossowska nadaje jej jedno- znaczno�� i sens spo�eczny zgodny z teori� marksistowsk�^. Wydaje si� jednak nie przestrzega� swego w�asnego rozr�nienia mi�dzy terminami mieszcza�ski i filister- ski. Charakteryzuj�c np. Atak M�odej Polski na moralno�� mieszcza�sk� wymienia filisterstwo jako jedn� z wielu cech tej warstwy [obok mierno�ci aspiracji, nieumie- j�tno�ci �ycia chwil�, przeceniania roli pieni�dza, braku wra�liwo�ci estetycznej wy��cznie cytaty dziewi�tnastowieczne, natomiast w wydanym w Lipsku Zitatenlexikon von Ursula Eichenberger [VEB Bibligraphisches Institut, 1986] przewag� maj� cytaty z dzie� F. Mehringa, M. Gor- kiego i W. Majakowskiego. Maszynopis tej pracy znajduje si� w Bibliotece Miejskiej w Monachium. 8 M. Ossowska, Moralno�� mieszcza�ska, wyd. cyt. s.38. Historyk zajmuj�cy si� kultur� i obyczajowo- �ci� polskiego mieszcza�stwa, S. Kowalska�Glikman, kwestionuje istnienie modelu moralno�ci wsp�l- nego nawet tylko jednej grupie w obr�bie mieszczertstwa � drobnomieszcza�stwu. Patrz: S. Kowal- ska-Glikman, Drobnomieszczaristwo w dziewi�tnastowiecznej Warszawie, Warszawa 1987, s. 67. 9 Jakkolwiek stwierdza, �e w M�odej Polsce walka z ko�tunem czy filistrem nie przebiega�a niew�tpliwie w ramach walki klasowej [tam�e, s. 63], to przecie� charakterystyka, a zw�aszcza ocena cech mieszcza�- skich i filisterstwa dokonywana jest z punktu widzenia teorii o walce klas i nadrz�dno�ci interes�w ekonomicznych. VST�P S itp.]. Nast�pnie jednak wyprowadza wniosek o charakterze walki z ko�tunem czy filistrem, w kt�rym okre�lenia te wydaj� si� by� synonimem cech mieszcza�skich w og�le10. Uznaj�c ogromn� warto�� i przydatno�� zrekonstruowanego przez Mari� Ossow- sk� uniwersalnego wzorca moralno�ci mieszcza�skiej, nie mo�na poprzesta� na jej charakterystyce filistra jako zbyt ma�o konkretnej. Wspomniana praca zawiera jednak niezwykle wa�ne spostrze�enie, �e walka z filistrem w literaturze M�odej Polski nie mia�a wyra�nego sensu klasowego, a zw�aszcza �e st�wo ,/ilister" nie brzmia�o u r�nych [...]autor�w jednakowo^. Podobnie Tomasz Weiss w pos�owiu do List�w cz�owieka szalonego Andrzeja Niemojewskiego stwierdza, �e termin filister u�ywany by� w literaturze i krytyce prze�omu wiek�w w zr�nicowanych znaczeniach i funkcjach12. W p�niejszym tek�cie przedmowy do Pism wybranych Nowaczy�skiego, podkre�laj�c wieloznacz- no�� terminu, charakteryzuje go nast�puj�co: Filisterio okre�lenie b�d�ce w zasadzie synonimem postawy mieszczanina upatruj�cego sens �ycia w stabilizacji i material- nym dobrobycie11'. Dodaje jednak, �e moderni�ci upatrywali w filistrze przede wszystkim wrogi im zesp�l w�a�ciwo�ci kulturalno-umys�owych, podczas gdy np. Nowaczy�ski widzia� w nim szczeg�lny, galicyjski produkt socjalno-kulturalny^-. Tak�e Andrzej Makowiecki badaj�c funkcjonowanie opozycji artysta�filister w m�odopolskiej prozie stwierdza, �e by�a ona formu�owana ma�o precyzyjnie i na r�nych p�aszczyznach �ycia spo�ecznego. W wi�kszo�ci przypadk�w wsp�cze- �ni u�ytkownicy nazwy nie po�wi�caj� jej odr�bnej refleksji lub poprzestaj� na s�ownikowej definicji terminu. Zadaniem pracy jest prze�ledzenie znacze� nadawanych temu terminowi w lite- raturze, a tak�e historycznych oraz spo�ecznych uwarunkowa� i sens�w prowadzo- nej pod koniec ubieg�ego wieku walki z filistrem. �eby to uczyni�, musia�am najpierw w przybli�eniu przynajmniej ustali� tre��, zakres i tradycje u�ycia terminu w kulturze niemieckiej oraz drogi jego recepcji w Polsce, a nast�pnie zbada�, przez kogo i w jakich funkcjach stosowany by� w literaturze m�odopolskiej, zw�aszcza w prozie fabularnej. Wobec braku bada� szczeg�owych wszystkie te czynno�ci wykona�am od podstaw we w�asnym zakresie. Cytaty z prac niemieckich autor�w, przy kt�rych nie podaj� nazwisk t�umaczy, zamieszczam we w�asnym przek�adzie. 10 Tam m.in. na s. 63: Nasi wsp�cze�ni historycy wskazywali ju� s�usznie na to, �e walka M�odej Polski z ko�tunem czy filistrem by�a walka zpewnym ...
sashakiev500