Zbiorowa - Slownik terminow i pojec filozoficznych.doc

SŁOWNIK TERMINÓW I POJĘĆ FILOZOFICZNYCH

FILOZOFICZNYCH

Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001

© Copyrigłit by Antoni Podsiad, Warszawa 2000

Projekt okładki, wyklejki i karty tytułowej

Beata Kulesza-Damaziak

Opracowanie leksykograficzne, indeksy

Antoni Podsiad

Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001

ISBN 83-211-1305-2

PRZEDMOWA

S

Słownik terminów i pojęć filozoficznych jest w swym zamierzeniu twór­czą kontynuacją Małego słownika terminów i pojęć filozoficznych z 1983 roku^. Jest kontynuacją przede wszystkim w tym sensie, że przyświecające mu także obecnie założenia ideowe, koncepcyjne i edytorskie, które przedstawiłem przed siedemnastu laty we Wpro­wadzeniu do Małego słownika^, nie uległy w zasadzie zmianie. Jedynie liczba i jakość innowacji pozwoliły mi na zrezygnowanie z przy­miotnika „mały", nowość zaś polega nie tylko na wprowadzeniu wielu nowych haseł czy na rozbudowaniu lub przeredagowaniu większości dotychczasowych, lecz także, a może nawet przede wszystkim, na rozwinięciu lub uzupełnieniu ujęć historycznych w tych hasłach, które mniej lub bardziej widomie tego wymagały.

Niniejszy Słownik próbuje więc określić podstawowe znaczenia wy­branych pojęć, głównie z zakresu filozofii klasycznej'', starając się uwy­puklić taki ich sens, w jakim posługiwali się nimi wielcy filozofowie na­leżący do tradycji myśli europejskiej. Poza tym próbuje też wyjaśnić związane z owymi pojęciami specjalistyczne terminy — ontologiczne, epistemologiczne, logiczne, metodologiczne, a także psychologiczne, so­cjologiczne etc, penetrując w ten sposób również pogranicza filozofii i nauk szczegółowych.

PRZEDMOWA V

Oprócz filozofii klasycznej, której dziedzictwo jest dla Słownika pod­stawą, stara się on przybliżyć także późniejszą kulturę filozoficzną, uwz­ględniając przy tym dorobek myśli polskiej (np. kierunek logiczno-anali-tyczny szkoły Iwowsko-warszawskiej czy ontyczno-egzystencjalny tzw. szkoły lubelskiej). W porównaniu z Małym słownikiem więcej jest w rum haseł i charakterystyk np. z zakresu strukturalizmu, filozofii języ­ka i analizy lingwistycznej czy też z zakresu hermeneutyki i filozofii kul­tury, więcej terminów i pojęć właściwych fenomenologii, egzystencjali-zmowi; a przy tym wszystkim — również terminów z filozofii starożyt­nej jako kolebki myśli europejskiej (dołączone zostały jako nowe hasła nawet pewne terminy greckie — mam tu na myśli zwłaszcza te, które się jeszcze nie zleksykalizowały w języku polskim; podobnie ma się rzecz z wieloma terminami łacińskimi i nowołacińskimi, które, choć i dziś sto­sowane, możemy odnieść wprost do średniowiecza).

Jeśli chodzi o kontekst historyczny prezentowanych pojęć i termi­nów, starałem się w miarę swych możliwości, aby był on bogatszy niż w Małym słowniku. Niemniej wypadało mi nieraz ograiuczyć się tylko do wskazania na ów kontekst, i to częstokroć w sposób schematyczny — tak jak na to pozwalały rozmiary dzieła i sam jego charakter. Historia filozo­fii występuje w Słowniku przeważnie w postaci przykładów, ilustracji sposobów posługiwania się przez filozofów danym pojęciem, przy czym przeważają przykłady z historii filozofii starożytnej i nowożytnej. W po­równaniu z Małym słownikiem omówienia hasłowe są bardziej nasycone charakterystycznymi wyrażeniami i zwrotami z pism filozofów w swym brzmieniu oryginalnym.

Nagłówki haseł opatrzone zostały — w takim zakresie, w jakim udało się to ustalić — odpowiednikami polskich terminów w dwóch językach klasycznych: greckim i łacińskim, oraz w trzech nowożytnych: angiel­skim, francuskim i niemieckim, a ponadto, w przypadku terminów ob­cego pochodzenia, objaśnieniami etymologicznymi. Pełniejsze korzysta­nie ze Słownika umożliwia wpleciony w treść artykułów hasłowych sy­stem odsyłaczy (tworzących niejako —by nawiązać tu do alegorii przed­stawionej na okładce — nitkę Ariadny, pomocną w poruszaniu się po labiryncie terminów i pojęć poukładanych w Słowniku). Temu samemu celowi służyć ma pięć indeksów: 1) terminów łacińskich (z rozróżnie­niem na klasyczne i nowołacińskie), 2) angielskich, 3) francuskich, 4) nie­mieckich — wszystkie skorelowane z terminami hasłowymi polskimi, oraz 5) indeks osób, w którym rozwinięte zostały inicjały imion, a nadto podane graniczne daty biograficzne.

VI

PRZEDMOWA

Miło mi móc podziękować w tym miejscu obydwu recenzentom na­ukowym obecnego Słownika, do którycłi zwrócił się był Instytut Wy­dawniczy „Pax" z prośbą o recenzje: Panu Juliuszowi Domańskiemu, Profesorowi Uniwersytetu Warszawskiego, i Księdzu Docentowi Jano­wi Sochoniowi z Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Pier­wszemu z nich, pomijając już samą recenzję, zawdzięczam wiele jako redaktor Słownika: to, że w ciągu lat pracy nad tym dziełem zawsze mo­głem liczyć na jego pomoc filologa i historyka idei, bo zawsze gotów był służyć swoją wiedzą, dzielić się swoim doświadczeniem; drugiemu — zupełnie niespodziewane dla mnie świadectwo intelektualne jego promieniującej osobowości, zawarte w recenzji.

Antoni Podsiad w październiku 1999

mu

WYKAZ  SKRÓTÓW

Wykaz obejmuje skróty wyrazów występujące w tekstach haseł, z pominięciem tzw. skrótów konwencjonalnych. Skróty podane kursywą dotyczą kwalifikatorów i od­syłaczy.

SYMBOLE  REDAKCYJNE

(...)    -

->      —

si/n.->

nawiasy ostre — obejmują etymologiczne objaśnienie tytułu hasła nawiasy prostokątne — w objaśnieniach et3Tnologicznych obejmują wy­razy dodane przez redakcję

„żabki" pojedyncze — ujmują poszczególne słowa wyróżnione jako ter­miny w Kontekście objaśnienia etymologicznego

znak równości, stosowany m. in. w objaśnieniach etymologicznych znak znaczeniowego przybliżenia, poprzedzający wyrażenie uznane za niedokładny odpowiednik innego wskazywanego wyrażenia

strzałka odsyłaczowa, poprzedzająca wyrażenie, do którego kieruje jako do osobnego hasła, często z podaniem wskaźnika cyfrowego lub litero­wego dotyczącego wyodrębnionych znaczeń

odsyła do wyrażeń synonimicznych odsyła do wyrażeń antonimicznych

vni

A

A POSTERIORI (nłc. <a posteriorb = od tego, co późniejsze; z następstw)

1.             t. pozn. W scholastyce — określenie rozumowania, którego punktem wyjścia jest „to, co późniejsze" i które prowadzi od skutku do przyczyny, a więc w kierun­ku odwrotnym do kierunku ontycznej za­leżności przyczynowej {demonstratio quia).

2.             t. pozn. Określenie zależności pozna­nia od doświadczenia (jako relacji logicz­nej, nie zaś czasowej).

3.             t. pozn. Określenie sądów będących re­zultatem doświadczenia zmysłowego i zara­zem apriorycznych form poznania (I. Kant).

vs-^ A priori. -^ Indukcja.

A PRIORI (nłc. <a priori> = od pierwsze­go, uprzednio, z góry; z założenia)

1....