W gąszczu znaków
PROBLEMY / DYSKUSTE - TOM W
Organizacja i redakcja
Piotr Orlik
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII
POZNAŃ 2004
KOLEGIUM WYDAWNICZE -i''-
Tadeusz Buksiński (przewodniczący), Bolesław Andrzejewski,
Grzegorz Heckert, Jarema Jakubowski (sekretarz), Barbara Kołowa,
Anna Pałubicka, Jan Such
Seria wydawnicza PROBLEMY / DYSKUSJE: Piotr Orlik
Recenzent prof. dr hab. Ana Zeidler-Janiszewska
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 2004
0336
Projekt okładki
Krzysztof Baran
Opracowanie redakcyjne Izabela Baran
ISBN 83-7092-152-3
WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
60-569 Poznań, ul. Szamarzewskiego 89c,
tel. (0-61) 866-60-52, fax 829-21-47, e-mail: wnifuam@amu.edu.pl
http://main.amu.edu.pl/~insfil/publikacje/wydaw/wydawnictwo.htm
adres internetowy serii PROBLEMY/ DYSKUSJE:
http://main.amu.edu.pl/~insfil/problemy-dyskusje
DRUK: WYDAWNICTWO I DRUKARNIA UNI-DRUK s.j.
61-485 Poznań, ul. 28 Czerwca 1956 r. 223/229 tel. (0-61) 831-11-86, -90, fax (0-61) 831-11-94, e-mail: unidruk@defacto.icnet.pl
Spis treści
Wprowadzenie (Piotr Orlik) 7
PIOTR ORLIK, Znak - indyferencja - wrażliwość . 15
Dyskusja: Pluralistyczny system znaków, naiwność pokrytyczna,
rozproszony byt marzyciela 42
PRZEMYSŁAW ROTENGRUBER, O wolności podmiotu i autonomii
znaku 55
Dyskusja: Symulacja, iluzja, interpretacja adaptacyjna .... 75
ANDRZEJ W. NOWAK, Oznaczanie jako władza. Pomiędzy metafizyką a teorią i krytyką społeczną 81
Dyskusja: Społecznie słabsi, odczarowanie pojęcia, odkrywanie
sensów i nadawanie znaczeń 94
SEWERYNA WYSŁOUCH, Znak w teorii literatury 103
Dyskusja: Typologia semiotyk, tekst, znak, archetyp, metafora
i metonimia, problemy interpretacji 113
MICHAŁ JANUSZKIEWICZ, Wokół znaczenia dzieła literackiego. O her-
meneutyce Erica Donalda Hirscha 127
Dyskusja: Wokół autorskiej koncepcji znaczenia 142
PIOTR LEŚNIEWSKI, O języku naturalnym, logice i pytaniach metafizycznych 151
Dyskusja: Język, logika, metafizyka 170
MACIEJ BŁASZAK, Implementacja symboli w układach biologicznych . 181Pytania 203
WŁODZIMIERZ WILOWSKI, Wokół wybranych znaków i symboli świata zachodniego i wschodniego. Od znaków i symboli uniwersalnych do symboli jako ilustracji przemiany 205
Dyskusja: Przesłanie i manifestacja symbolu, purusza, yin i yang,
świętość symboli 221
HONORATA KORPIKIEWICZ, Symbole i znaki w wiedzy o niebie . 227 Dyskusja: Horoskop, kometa, tęcza, „laicyzacja" nieba .... 243
SŁAWOMIR SPRINGER, Egzystencjalna interpretacja symbolu w fenomenologii religii Mircei Eliadego i teologii systematycznej Paula
Tillicha 249
Dyskusja: Troska ostateczna, znak, symbol, symbol znakowy . 269 MAREK KWIECIEŃ, Ikona a doświadczenie ludzkiego ja w kategoriach eschatonu. Próba rekonstrukcji prawosławnej koncepcji symbolu
religijnego 273
Dyskusja: Imperatyw kategoryczny, kontemplacja ikony, sztuka
sakralna 298
Indeks nazwisk 315
Inhaltsverzeichnis 323
Contents 325
Wprowadzenie
Hegel w Encyklopedii nauk filozoficznych pisze: „Znak jest jakimś dowolnym bezpośrednim oglądem, który przedstawia pewną treść całkiem inną od tej, którą ma on jako wzięty dla siebie - jest on piramidą, w którą przenosi się i w której przechowuje się pewną obcą duszę"1.
Pojawienie się możliwości prezentowania za pomocą znaku treści różnych od „treści" samego znaku stanowi, według Cassirera, przełomowy i fascynujący moment w życiu każdego z nas: „Bez symbolizmu życie ludzkie podobne by było do życia więźniów w pieczarze ze słynnej przypowieści Platona. Życie człowieka byłoby zamknięte w granicach jego potrzeb biologicznych i interesów praktycznych; nie miałoby dostępu do tego «idealnego świata», który z różnych stron otwierają przed człowiekiem religia, sztuka, filozofia i nauka"2. Dla zi-
1 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Encyklopedia nauk filozoficznych, przełożył, wstępem i komentarzem opatrzył Światosław Florian Nowicki, PWN, Warszawa 1990, s. 470.
2 Ernst Cassirer, Esej o człowieku, Wstęp do filozofii kultury, przełożyła Anna Staniew-ska, przedmową poprzedził Bogdan Suchodolski, Czytelnik, Warszawa 1998, s. 91.Cassirer odróżnia sygnał i symbol: „[...] musimy wyprowadzić wyraźne rozróżnieniemiędzy sygnałami a symbolami. Wydaje się faktem stwierdzonym, że w zachowaniuzwierzęcia odkrywamy dość skomplikowany system znaków i sygnałów. Możemy nawet stwierdzić, że niektóre zwierzęta, zwłaszcza domowe, są niezmiernie wrażliwe nasygnały. Pies reaguje na najdrobniejsze zmiany w zachowaniu swego pana; potrafi nawet rozróżniać wyraz twarzy ludzkiej lub modulację ludzkiego głosu. Ale od tych zjawisk daleko jeszcze do zrozumienia symbolicznej mowy ludzkiej. [...] Symboli wewłaściwym sensie tego określenia nie można sprowadzić do zwykłych sygnałów. Symbole i sygnały należą do dwóch różnych sfer przekazu. Sygnał jest częścią fizykalnegoświata bytu, symbol jest częścią ludzkiego świata treści. Sygnały są operatorami, symbole zaś «desygnatorami», «wyznacznikami». Sygnały, nawet jeśli są rozumiane i stosowane jako takie, mają mimo wszystko coś w rodzaju fizycznego czy materialnego bytu;symbole mają wartość jedynie funkcjonalną" (tamże, s. 77-78).
lustrowania znaczenia symbolizmu autor Eseju o człowieku przywołuje przemawiający do wyobraźni przypadek Heleny Keller - niewidomej i głuchoniemej dziewczynki, która z pomocą specjalnych metod nauczyła się mówić: „Pani Sullivan, nauczycielka Heleny Keller, zapisała dokładną datę, dzień, w którym dziecko zaczęło naprawdę rozumieć znaczenie i funkcję ludzkiego języka. Cytuję tu jej własne słowa: «[...] zaszło coś bardzo ważnego. Helenka uczyniła drugi wielki krok w nauce. Zrozumiała, że każda rzecz ma nazwę i że alfabet ręczny jest kluczem do wszelkiej wiedzy... Dziś rano przy myciu dała mi do zrozumienia, że chce dowiedzieć się nazwy wody. Gdy chce się dowiedzieć jakiejś nazwy, wskazuje przedmiot i klepie mnie po ręce. Wypal-cowałam: 'woda' i więcej o tym nie myślałam... Poszłyśmy do pompy i ja pompowałam, a ona trzymała kubek pod pompą. Podczas gdy zimna woda lała się do kubka, wypalcowałam na wolnej rączce Heleny: 'woda'. To słowo w tak nagłym zestawieniu z wrażeniem zimnej wody spływającej jej po ręce podziałało wstrząsająco. Upuściła kubek i stała jak skamieniała. Nowe światło zajaśniało w jej twarzy. Wypal-cowała kilka razy 'woda', usiadła na ziemi i zapytała o jej nazwę, wskazała na pompę, na okratowanie i odwróciwszy się nagle, zapytała o moje imię. Wypalcowałam: 'nauczycielka'. W drodze powrotnej była bardzo podniecona. Uczyła się nazwy każdej rzeczy, której się dotknęła, tak że w kilka godzin dodała do swojego słowniczka trzydzieści nowych słówek... Helena wstała dziś rozpromieniona. Fruwała od przedmiotu do przedmiotu, pytając o nazwy i całując mnie z radości... Teraz każda rzecz musi mieć nazwę. Dokądkolwiek idziemy, pyta skwapliwie o nazwy rzeczy, których nie nauczyła się w domu. [...] Każde świeżo opanowane słowo cieszy ją nadzwyczajnie. Widzimy, że jej twarzyczka z każdym dniem nabiera większej wyrazistoś-ci»"3. Interpretując opisany w relacjach nauczycielki przełom z życia niewidomej i głuchoniemej dziewczynki, Cassirer pisze: „Musiało [dziecko] zrozumieć, że wszystko ma swą nazwę - że funkcja symboliczna nie ogranicza się do poszczególnych wypadków, ale jest zasadą
0 uniwersalnym zastosowaniu, obejmującą cały zakres myśli ludzkiej.W wypadku Heleny Keller odkrycie przyszło w postaci nagłegowstrząsu. Była siedmioletnią dziewczynką, która poza upośledzeniempewnych organów zmysłowych cieszyła się doskonałym zdrowiem
1 doskonale rozwiniętym umysłem. Była bardzo opóźniona w rozwojuz powodu zaniedbania jej wykształcenia i wychowania. Potem naglenastępuje za...
sashakiev500