Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902-1903 rok).pdf - Antonio Labriola - Symulator_Farmy

Antonio Labriola

Historia, filozofia,

socjologia i materializm

historyczny

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006

Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902/1903 rok)

„Historia, filozofia, socjologia i materializm

historyczny” („Storia, filosofia della storia,

sociologia e materialismo storico”) to jeden z

wykładów, które w roku akademickim 1902-1903

wygłaszał Antonio Labriola na Uniwersytecie

Rzymskim. Wykład ten, obok wielu innych

tekstów, ukazał się następnie w zbiorze Antonio

Labriola, Scritti vari di fllosofia e politica , Bari,

1906 r.

Podstawa niniejszego wydania: Antonio Labriola,

„Pisma filozoficzne i polityczne”, tom 1, wyd.

Książka i Wiedza, Warszawa 1962.

Tłumaczenie z języka włoskiego: Barbara

Sieroszewska.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902/1903 rok)

Terminu historia używa się, jakby w celu zmylenia nas, na oznaczenie dwóch całkowicie różnych

pojęć: całokształtu minionych wydarzeń oraz całokształtu środków pisarskich i naukowych, za pomocą

których podaje się te wydarzenia do wiadomości.

Wyraz grecki odpowiada temu drugiemu znaczeniu, a nawet wyraża subiektywną postawę

badawczą; wraz z ojcem historii pojawia się literacki sens tego słowa: „Oto jest ekspozycja badań

Herodota”. Kiedy w połowie XIX w. zaczęła się przejawiać potrzeba zorganizowanej dyscypliny badań

historycznych, Gervinus wymyślił nazwę historic a 1 przez analogię z gramatyką i logiką. Natomiast

niemiecki wyraz Geschichte , pochodzący od czasownika geschehen – zdarzyć się – reprezentuje tę pierwszą

kategorię, albo też powiedzieć można, że reprezentuje ciąg kolejnych wydarzeń. Kwestia ta wydaje się

obojętna, a jednak w pojęciu filozofii historii staje się zagadnieniem podstawowym; dość przytoczyć

rozliczne nonsensy, które zostały wypowiedziane ostatnio we Włoszech w dyskusjach na temat

materializmu historycznego: w dyskusjach tych wiele nawet wybitnie inteligentnych ludzi nie potrafiło

zrozumieć, że ta doktryna dotyczy znajomości faktów i wydarzeń, a nie filozofii badań i sztuki

narratorskiej.

Stąd też pytanie, które wielu sobie stawia – czy mianowicie historia może stać się nauką ścisłą –

wymaga dwojakiego potraktowania, w zależności od tego, czy słowo to bierzemy w pierwszym czy drugim

znaczeniu. Co się tyczy znaczenia drugiego, trzeba przede wszystkim pamiętać, że przed wiekiem XIX nie

istniały naukowe metody badań historycznych i że nawet jeśli jakiś poszczególny intelektualista, pisząc o

jakiejś określonej epoce, przejawiał zmysł krytyczny, to jednak nigdy ta krytyka nie przybierała formy reguł

i kanonów 2 . Od czasu, kiedy zaistniała potrzeba krytycznego traktowania historii, z poszczególnych doktryn

uformowały się i wykrystalizowały różne teorie egzegezy i interpretacji, które pozwalają stwierdzić, że ktoś

się dzisiaj przygotowuje filologicznie do stania się na przykład włoskim mediewistą.

A zatem nie historia w sensie narracyjnym stała się nauką ścisłą, gdyż narracja związana jest zawsze

z dziedziną intuicji, tylko nasze sposoby odtwarzania przeszłości stały się poprawne, stały się naukowe, na

przykład na polu lingwistyki, epigrafii itp. Gdyby ludzie rozprawiający o tych rzeczach raczej na chybił

trafił chcieli postawić zagadnienie w sposób właściwy, powinni by je sformułować tak: Jaki stopień

naukowego przygotowania jest potrzebny, aby sięgnąć do dokumentów, które trzeba zbadać dogłębnie,

chcąc odtworzyć sylwetkę przeciętnego florentczyka z początku wieku XIV?

Jeśli natomiast postawimy dylemat „nauka czy sztuka” w odniesieniu nie do naszych metod, ale do

całokształtu wydarzeń, przekonamy się wkrótce, że dylemat ten się nie ostoi. Przypuszczalnie nikomu nie

przyjdzie do głowy pytać fizjologa, czy trawienie jest sztuką czy nauką, jakkolwiek o fizjologii jako takiej

można powiedzieć, że jest równocześnie sztuką, albo też techniką doświadczalną, a w swoich konkluzjach

jest nauką. A kiedy mówimy, że historia, jako suma wydarzeń, nie podpada pod dylemat „sztuka czy

nauka”, to nie jest to zwykła, oczywista uwaga, lecz coś sięgającego w głąb zagadnienia. Jeśli, jak było

powiedziane wyżej, potrzebujemy rozlicznych sposobów i metod naukowych, aby ustalić prawdę wydarzeń,

które chcemy następnie odtworzyć jako sztukę opowiadania czy ekspozycji, to dlatego, że historia w sensie

obiektywnym obecnie nie ukazuje nam się już jako przypadkowy produkt pewnej sumy dowolnych czynów

ani też jako emanacja woli wyższej, co byłoby jej wytłumaczeniem teologicznym, ale jako coś będącego w

automatycznym ruchu, coś, co przedstawia sumę działalności ludzkiej w procesie przemian samego

człowieka od stanu zwierzęcego aż po jego stan obecny. A skoro zaznajomiliśmy się już z tym

wielopostaciowym procesem, który jest historią w sensie obiektywnym, absurdem jest zadawać sobie

pytanie, czy to sztuka czy nauka – jest to bowiem podstawa zarówno wszelkiej sztuki, jak nauki. Wszystkie

dziedziny sztuki i nauki są aspektami czy momentami tego samego procesu kształtowania się człowieka.

Kiedy na przykład ustalamy w estetyce kanony poematu epickiego, albo też w dyscyplinach praktycznych

1 Termin historica używany był już w dawnej literaturze, np. w książce Vossia z r. 1622. ( Przyp. red. wł. ).

2 Również i to twierdzenie należałoby złagodzić, rozumiejąc je w pewnym przybliżeniu: zob. G. Gentile, Contribution à

l'histoire de la méthode historique , w «Revue de synthèse historique», V, 129-152. ( Przyp. red. wł. ).

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902/1903 rok)

ustalamy zasady prawa i ekonomii, jest to tylko wydobywaniem z historii pewnych jej form szczytowych,

pewnych elementów decydujących – nie dlatego, jakoby stały ponad nią jako jej reguła i wzór, ale dlatego,

że są one samą historią w procesie jej stawania się. Rozumie się więc, że przy tym sposobie pojmowania

historii jako obiektywnej sumy wydarzeń, z tej nowej koncepcji naukowej wynika – dla tych, którzy

uprawiają historię jako dyscyplinę ekspozycyjną i narracyjną – konieczność zmiany kierunku badań.

Wszystko to wypowiedziałem w sformułowaniach raczej trudnych, właśnie po to, by przez tę

trudność wypowiedzi przypomnieć wam, że znajdujemy się na gruncie nauki, filozofii, nie zaś literatury.

Albowiem największą trudność, zwłaszcza dla umysłowości włoskiej, która, jak mówią, jest z natury

artystyczna, stanowi zrozumienie, że historia nie jest rodzajem literackim i nie należy jej uważać, jak to

bywało niegdyś w książkach traktujących o retoryce, za jeden z działów elokwencji. Ryzykując, że wyda się

to niepotrzebnym powtarzaniem, powtórzę jednak, w nowym sformułowaniu, co następuje:

Termin historia wyraża dwa rodzaje pojęć: a parte obiecti oznacza sumę wydarzeń; a parte subiecti

– sztukę ich opowiadania. Sztuka ta zrodziła się z początku przypadkowo, dla drugorzędnych celów

wychowania moralnego lub apologii politycznej, a także w związku z upodobaniem czy talentem

narracyjnym. Dopiero w XIX w. zaczęły kształtować się wokół badań historycznych dyscypliny mniej lub

więcej naukowe. I oto zaczyna się zależność opowieści historycznej od naukowego przygotowania badań.

Jeżeli chcecie mieć jasne pojęcie o tym procesie, skonfrontujcie pierwsze księgi Tytusa Liwiusza z

pierwszymi rozdziałami Teodora Mommsena: Romulus, Remus, Rea Silvia znikną, za to na ich miejsce

wejdzie dokładna znajomość stanu społecznego antycznych Italików; dzisiaj możemy już z niejakim

uśmiechem spoglądać na naszego przodka Dantego, który naprawdę sądził, że Eneasz przybył do Italii po

to, by przygotować papiestwo.

Ale pojęcie historii a parte obiecti zmieniło się dlatego, że zmieniła się nasza podstawowa wiedza o

człowieku, że utorowaliśmy sobie drogę do powiązania historii z prehistorią, a prehistorii z teologią, że

zastąpiliśmy koncepcję indywidualnej wynalazczości jasną znajomością sił kolektywnych, innymi słowy –

znaleźliśmy prawdziwy podmiot procesu historycznego w kształtowaniu się i powstawaniu społeczeństwa. I

to jest właśnie prawdziwy przedmiot filozofii historii – o tyle, o ile dąży ona do zrozumienia przyczyn

wydarzeń zweryfikowanych już drogą badań naukowych. Te właśnie badania, o ile nie dotyczą problemów

ogólnych, dają początek temu, co tradycyjnie nazywa się historią, czyli opowiadaniu i ekspozycji.

Nie zamierzam tu encyklopedycznie opisywać rozlicznych dyscyplin ważnych dla tych, którzy się

przygotowują do badań historycznych. Ten wstęp metodyczny nie ogranicza się do małej książeczki

Gervinusa (tego, który wprowadził termin historica ), ale rozciąga się, między innymi, na gruby tom

Bernheima – Podręcznik metodyki historycznej . Oczywiście, w zakres przygotowania historycznego

wchodzą wszystkie dyscypliny wydziału filologii, ale i na tym nie koniec. Rozumie się, że w tym

przygotowaniu zmienia się zarówno materia, jak środki – w zależności od tego, czy chodzi o historię

starożytną, czy nowożytną. Istnieje dzisiaj filologia Rewolucji Francuskiej, podobnie jak filologia Nowego

Testamentu; i nikogo nie dziwi, że w tej dziedzinie pracuje tak wielu specjalistów, ukazuje się tyle

szczegółowych publikacji, tyle jest czasopism historycznych i akademii roztaczających nad tymi studiami

protektorat.

Na tym polu wciąż zagraża nam nadmierny empiryzm, który wyczerpując się w szczegółach,

przysparza w rezultacie erudytów, nie będących wcale myślicielami.

Nie trzeba nawet mówić, jak w miarę wzrastania masy szczegółów zmniejsza się zdolność

ekspozycji artystycznej; nadmiar szczegółów zawsze pociąga trudność ich koordynowania, wiązania

między sobą i ujawniania ich wzajemnych zależności.

Toteż warto zawsze pamiętać to, co mówi Mommsen, że do pisania historii potrzebna jest przede

wszystkim wyobraźnia; jest to największy, jaki sobie można wyobrazić, policzek dla zawodowych

erudytów.

Tutaj nadarza się okazja do rzucenia nowego światła na stosunek między dwoma znaczeniami

terminu historia , o których była wyżej mowa. Każdy, kto zabiera się do opowiadania, bez względu na ilość

szczegółów, które zgromadził, i na to, ile trudu włożył w usiłowanie odtworzenia przeszłości z wyczuciem i

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902/1903 rok)

zrozumieniem, zaledwie przyłożył rękę do tej pracy, daje sobą powodować pewnym nawykom myślowym i

uprzedzeniom odnośnie do natury ludzkiej, przeznaczenia człowieka oraz etycznego, teologicznego czy

filozoficznego sensu wydarzeń.

Pojęcia dotyczące obiektywnej natury wydarzeń oddziałują na sposób ich przedstawiania, toteż nie

ma historyka, który mógłby o sobie twierdzić, że jest naprawdę bezstronny, gdyż na to musiałby stać poza

wszelkimi punktami widzenia, co jest przeciwne naturalnej pozycji umysłu, tak samo jak naturalnej pozycji

oka. Chcę przez to powiedzieć, że ludzi przygotowujących się do studiów historycznych nie można uważać

za naukowo przygotowanych, dopóki oprócz opanowania właściwych metod poznawania faktów nie

zdołają także wytworzyć sobie właściwego pojęcia o zasadach kierujących tymi wydarzeniami, zasady te

bowiem zawarte są w samych wydarzeniach. Chcę także powiedzieć, że historykiem naukowo

przygotowanym jest ten, kto osiągnął pewien stopień dojrzałości intelektualnej, polegający na tym, że

potrafi on odpowiedzieć sobie na pytania, które stanowią kwintesencję filozofii historii. Jakże bowiem

można by nazwać naukowo przygotowanym takiego historyka, który po opanowaniu środków

lingwistycznych, paleograficznych, epigraficznych i tak dalej, potrzebnych na przykład do badania

najdawniejszych dziejów Egiptu, stanie w obliczu faktów lepiej lub gorzej wydobytych na jaw, nie

zająwszy żadnego stanowiska wobec teorii ras czy teorii naturalnego podłoża, nie wiedząc na przykład, czy

religia jest przyczyną, czy wynikiem warunków społecznych? albo nie zająwszy stanowiska w kwestii

zwyczajowego czy autorytatywnego pochodzenia prawa? albo nie posiadając tyle znajomości psychologii,

ile jej potrzeba do określenia wartości jednostki niezależnie od przypadku czy opatrzności, od predestynacji

czy przyczynowości mechanicznej? Chciałbym, jeśli wolno, zapytać Villariego, jak to możliwe, żeby po

tylu polemikach, w których uparcie utrzymywał, że historia nie jest nauką 3 – sam usiłował w szeregu prac

wyjaśnić pochodzenie przeciętnego florentczyka.

Widzimy teraz, do czego się sprowadza dylemat: sztuka czy nauka? Obstając przy dwojakim

znaczeniu terminu historia , wykazaliśmy najpierw, że badanie faktów staje się coraz bardziej naukowe. To

nie znaczy, żeby ostatecznym celem badań nie było o p o w i a d a n i e . Po drugie, przekonaliśmy się, że

zrozumienie faktów wydobytych na jaw i sprawdzonych zależne jest od owej filozofii, jaką historyk

przyjmuje, implicite lub explicite , za podstawę swojej interpretacji. W obecnym stanie nauk społecznych

oraz filozofii naukowej byłoby absurdem, gdyby liczne rzesze badaczy historii chciały w interpretacji

faktów zdawać się wyłącznie na własne wyczucie i własną inteligencję, niby nowi Tukidydesowie,

Tacytowie czy Machiavellowie. Dobrze natomiast uczynią, czerpiąc z wiedzy innych tę dopełniającą

filozofię, która może im być potrzebna.

Rzeczy te wydawałyby się herezją dwadzieścia czy trzydzieści lat temu, w okresie upadku filozofii

w całej Europie. Teraz natomiast Bernheim w zakończeniu swojej rozprawy o metodzie historycznej mówi

o filozofii historii, czyli o tej interpretacji uzasadniającej, bez której fakty nie mają sensu.

Jest rzeczą oczywistą, że filozofia historii dotyczy wyłącznie historii a parte obiecti , czyli faktów

stwierdzonych, nie dotyczy zaś historii a parte subiecti , czyli poszukiwania faktów.

Zawsze, gdy mówimy o filozofii historii, odwołujemy się do zasad, którymi się kierujemy badając

następstwo wydarzeń i które, z chwilą gdy je sobie przyswoimy, pomagają nam zrozumieć same

wydarzenia.

Załóżmy, że taką naczelną zasadą w odniesieniu do historii jest postęp – w najszerszym tego słowa

znaczeniu; pojęcie to, zauważyć trzeba, było nie znane ludziom starożytnym, podobnie zresztą jak nie znane

było na całej przestrzeni średniowiecza; jest to idea, która nabrała mocy i wyraźnych zarysów dopiero w

XVIII w. Pojęcie to, raz się pojawiwszy, staje się miarą i kryterium pozwalającym klasyfikować fakty

historyczne nie w układzie perspektywicznym, ale po linii wznoszącej się ku górze. Stąd też mówimy o

warunkach prymitywnych i warunkach zaawansowanych, o względnej regresji i zastoju. Pojęcie postępu,

coraz częściej stosowane do różnych warunków bytu ludzkiego, przybiera obraz jak gdyby drabiny,

wznoszenia się, doskona lenia się człowieka na drodze cywilizacji. Odkąd przyzwyczailiśmy się

3 Aluzja do znanego artykułu Villariego Czy historia jest nauką? , drukowanego w «Nuova Antologia» w r. 1891 i

przedrukowanego później. ( Przyp. red. wł. ).

- 5 -

Antonio Labriola – Historia, filozofia, socjologia i materializm historyczny (1902-1903 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: