Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok).pdf - Jerzy Plechanow - Symulator_Farmy

Jerzy Plechanow

Wstęp do przekładu

pracy Fryderyka

Engelsa „Rozwój

socjalizmu

naukowego”

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2009

Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok)

„Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa

«Rozwój socjalizmu naukowego»” („Введение к

переводу работы Фридриха Энгельса

«Развитие научного социализма»”) napisany

przez Jerzego Plechanowa w lipcu 1902 roku

ukazał się w Genewie tegoż roku („Bibliotieka

Sowremiennowo socjalizma”, Seria I) jako

odpowiedź na broszurę Eduarda Bernsteina „Wie

ist wissenschaftlicher Sozialismus möglich?”

(„Czy możliwy jest socjalizm naukowy?”).

Tytułowa praca Engelsa „Rozwój socjalizmu

naukowego” to w rzeczywistości „Rozwój

socjalizmu od utopii do nauki”.

Podstawa niniejszego wydania: Jerzy Plechanow,

Wybór pism filozoficznych , wyd. Książka i

Wiedza, Warszawa 1951.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Irena Oliwa.

– 2 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok)

Rosyjski przekład broszury Engelsa: „Rozwój socjalizmu naukowego” ukazuje się teraz w trzecim

wydaniu. Drugie wydanie ukazało się w 1892 roku. W międzynarodowej literaturze socjalistycznej nie

wygłaszano jeszcze wówczas poglądów, według których teorii socjalistycznej w ogóle nie można

nazywać naukową . Teraz poglądy takie wypowiadane są bardzo głośno; nie pozostają one bez wpływu na

pewną część czytelników. Dlatego też uważamy za potrzebne rozpatrzeć tu kwestię, co to jest socjalizm

naukowy i czym różni się od socjalizmu utopijnego.

Ale posłuchajmy naprzód jednego z panów „krytyków”. W referacie swoim, wygłoszonym 17

maja 1901 roku w „Berlińskim studenckim stowarzyszeniu nauk społecznych” („Sozialwissenschaftlicher

Studentenverein zu Berlin”) pan Bernstein postawił to samo, choć inaczej sformułowane pytanie: „Czy

możliwy jest socjalizm naukowy?” („Wie ist wissenschaftlicher Sozialismus möglich?”). W rezultacie

swego badania doszedł do odpowiedzi przeczącej. Według jego słów żaden „-izm” nie może być nauką :

„wszelki «-izm» oznacza światopogląd, tendencję, system myśli lub żądań, lecz bynajmniej nie naukę.

Podstawą wszelkiej prawdziwej nauki jest doświadczenie, buduje ona swój gmach na nagromadzonej

wiedzy. Socjalizm zaś jest nauką o przyszłym ustroju społecznym i z tego właśnie względu najbardziej

charakterystyczna jego strona nie może być ustalona w drodze naukowej” 1 .

Czy tak ma się rzecz? Zobaczymy.

Przede wszystkim pomówimy o stosunku między „-izmami” a nauką . Gdyby p. Bernstein miał

słuszność, mówiąc, że żaden „-izm” nie może być nauką, to rzeczą jasną jest, że np. darwin izm też nie jest

„nauką”. Ale czym w takim razie jest darwin izm ? Jeżeli zechcemy trzymać się teorii p. Bernsteina, to

będziemy musieli zaliczyć kierunek ten do rzędu „systemów myślowych” . Lecz czyż system myślowy nie

może być nauką i czyż nauka nie jest systemem myślowym? P. Bernstein oczywiście sądzi, że – nie. Ale

sądzi tak po prostu wskutek nieporozumienia, po prostu dlatego, że w jego własnym „systemie

myślowym” panuje straszliwy nieład.

Że nauka buduje swój gmach na podstawie doświadczenia – o tym wie teraz każdy pojętny uczeń.

Ale bynajmniej nie w tym rzecz. Problem polega na tym, co mianowicie buduje nauka na podstawie

doświadczenia ? Na to zaś można udzielić tylko jednej odpowiedzi: na podstawie doświadczenia nauka

tworzy pewne uogólnienia („systemy myślowe”), które ze swej strony stanowią podstawę pewnego

przewidywania zjawisk. Przewidywanie odnosi się jednak do przyszłości . A więc nie wszystkie sądy o

przyszłości pozbawione są podstawy naukowej.

Jeżeli słuszny jest stary pogląd, że teraźniejszość brzemienna jest w przyszłość, to naukowe

badanie teraźniejszości powinno dać nam możność sądzenia o przyszłości nie na podstawie jakichś

tajemniczych proroctw lub jakichś dowolnych i oderwanych rozważań, lecz właśnie na podstawie

„doświadczenia”, na podstawie wiedzy nagromadzonej przez naukę.

Gdyby p. Bernstein chciał poważnie wniknąć w zadane sobie pytanie co do możliwości socjalizmu

naukowego, to musiałby przede wszystkim rozstrzygnąć, czy w zastosowaniu do zjawisk społecznych

wskazana przez nas myśl jest słuszna czy niesłuszna. Króciutkie zastanowienie się wykazałoby mu, że

myśl ta w danym wypadku jest równie słuszna, jak we wszystkich innych. Przekonawszy się o tym,

powinien by rozpatrzyć, czy obecna nauka społeczna posiada taki zasób wiadomości o teraźniejszych

stosunkach społecznych, aby na podstawie tych wiadomości umiała przewidzieć charakter przyszłego

porządku społecznego. Gdyby spostrzegł, że takiego zasobu wiadomości nie ma i nigdy nie będzie, to

kwestia, czy socjalizm naukowy jest możliwy, byłaby sama przez się rozstrzygnięta w sensie

negatywnym . Gdyby zaś p. Bernstein doszedł do przekonania, że zasób taki albo już istnieje, albo też z

czasem może być nagromadzony, to doszedłby niechybnie do twierdzącej odpowiedzi na poruszoną

kwestię. Ale bez względu na to, w jaki sposób rozstrzygnąłby tę kwestię, wyjaśniłby sobie wtedy to, co

wskutek błędnego sposobu badania, dotychczas ukryte jest dla niego we mgle rozpierzchłego i

nieprzemyślanego „systemu myślowego”. Spostrzegłby wtedy, że niemożliwość istnienia socjalizmu

naukowego dowiedziona być może tylko w tym wypadku, gdy oczywistą się stanie niemożliwość

naukowego przewidywania zjawisk społecznych, czyli że przed rozstrzygnięciem kwestii, czy możliwy

jest socjalizm naukowy, należy przedtem rozstrzygnąć kwestię, czy w ogóle możliwa jest nauka

1 E. Bernstein , „Wie ist wissenschaftlicher Sozialismus möglich?”, Berlin 1901, str. 35.

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok)

społeczna . A spostrzegłszy to p. Bernstein zobaczyłby może i to, że obrany przezeń przedmiot stanowi

„ogromny obszar” i że dla jego wyjaśnienia niewiele uczyni ten, kto nie posiada innych środków analizy,

prócz bezsensownego przeciwstawiania nauki „-izmom”.

Jesteśmy zresztą niesprawiedliwi względem naszego autora. Środki analizy, jakie posiada, nie

ograniczają się do takiego rozróżnienia. Oto dla przykładu na str. 33-34 jego referatu spotykamy jeszcze

myśl, że nauka nie ma żadnego innego celu prócz poznania, gdy tymczasem „doktryny polityczne i

społeczne” dążą do rozwiązania pewnych zadań praktycznych. W czasie dyskusji, jakie towarzyszyły

referatowi p. Bernsteina, ktoś z obecnych zauważył w związku z tą myślą, że medycyna dąży do

praktycznego celu leczenia , a przecież musi być uznana za naukę. Na to referent nasz odpowiedział, że

leczenie jest zadaniem sztuki lekarskiej, która w każdym razie wymaga gruntownej znajomości nauki

medycznej; ale nauka medyczna sama przez się dąży nie do leczenia, lecz do poznania środków i

warunków leczenia. Do tego p. Bernstein dodaje, że „jeżeli to rozróżnianie pojęć weźmiemy za wzór

typowy ( als typhisches Muster ), to w wypadkach najbardziej złożonych z łatwością będziemy mogli

stwierdzić, gdzie kończy się nauka, a zaczyna sztuka lub doktryna” 2 .

Bierzemy tedy za wzór zalecone przez p. Bernsteina „rozróżnienie pojęć” i rozumujemy tak: w

socjalizmie, zarówno jak w medycynie, należy odróżniać dwie strony: naukę i sztukę . Socjalizm jako

nauka bada środki i warunki rewolucji socjalistycznej, a socjalizm jako „doktryna” lub jako sztuka

polityczna dąży do urzeczywistnienia wspomnianego przewrotu, opierając się na wiedzy zdobytej. I

dodajemy, że jeżeli p. Bernstein weźmie za „typowy wzór” rozróżnienie, uczynione przez nas według

jego własnego przykładu, to z łatwością zrozumie, gdzie w systemie socjalistycznym kończy się nauka, a

gdzie zaczyna się doktryna i sztuka.

Robert Owen, zwracając się do „brytyjskiej publiczności” w jednej ze swych odezw stanowiących

przedmowę do jego książki „New views of society or Essays upon the formation of human character”

(„Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozważania nad kształtowaniem się charakteru ludzkiego”),

mówi: „Zwracam się do was, przyjaciele i współobywatele, dlatego że wasze największe i najważniejsze

interesy są ściśle związane z przedmiotami rozpatrywanymi w niniejszych rozważaniach. Znajdziecie w

nich opis zła istniejącego oraz propozycje dotyczące środków jego wyleczenia... Dobroczynne zmiany

wymagają gruntownie obmyślanych i dobrze opracowanych planów... Wielkim jednak sukcesem jest już

samo wykazanie przyczyny zła. Najbliższym potem krokiem winno być wyszukanie lekarstwa... Sprawą

mego życia było właśnie jego wyszukanie oraz jego praktyczne wypróbowanie; a ponieważ znalazłem

takie lekarstwo, które jak wykazuje doświadczenie w zastosowaniu swym jest zupełnie pewne i bez

żadnej wątpliwości działa skutecznie, pałam teraz usilną chęcią dać wam możność skorzystania z jego

dobroczynnych skutków. Ale bądźcie przekonani, że zasady, na których opiera się ten «nowy pogląd na

społeczeństwo» są słuszne, że nie kryje się w nich żadna pomyłka i że do ich ogłoszenia pchnęły mnie

zupełnie czyste pobudki” itd. 3 .

Słowa powyższe pozwalają nam w pełni przeanalizować bieg myśli wielkiego socjalisty

angielskiego z punktu widzenia zalecanego przez p. Bernsteina „rozróżnienia pojęć”: jasna rzecz, że R.

Owen zaczął od badania zła istniejącego i od ujawnienia jego przyczyny. Ta część jego pracy odpowiada

temu, co w medycynie zwie się etiologią . Potem przeszedł do badania środków i warunków leczenia

interesującej go choroby społecznej. Znalazłszy lekarstwo, które wydało mu się bardzo skuteczne, zaczął

je praktycznie wypróbowywać. To nazwać można jego terapeutyką . I dopiero wtedy, gdy doświadczenia

jego dały mu zupełnie zadowalające rezultaty, postanowił zalecić je całej „brytyjskiej publiczności”, czyli

innymi słowy, zabrać się do praktyki lekarskiej . Przedtem zajmował się nauką lekarską, teraz zaczął

wykonywać sztukę lekarską. Mamy tu zupełną analogię i skoro p. Bernstein uznał możność istnienia

nauki medycznej , to musi – oczywiście w tym tylko wypadku, jeżeli chce pozostać wiernym swemu

własnemu „rozróżnieniu pojęć” – uznać również możliwość istnienia nauki o socjalizmie . Ten sam tok

2 Ibid., str. 34, uwaga.

3 Nie mając pod ręką oryginału angielskiego, cytujemy według niemieckiego przekładu prof. Oswalda Collmana, który ukazał

się w Lipsku w 1900 r. pod tytułem „Eine neue Auffassung der Gesellschaft. Vier Aufsätze über die Bildung des menschlichen

Charakters, als Einleitung zu der Entwicklung eines Planes, die Lage der Menschheit allmählich zu verbessern”. Wyżej

cytowany ustęp znajduje się na str. 6.

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok)

badania, który zauważyliśmy u Roberta Owena, na podstawie jego własnych słów, z łatwością zauważono

by może również u współczesnych mu socjalistów francuskich. Dla przykładu wskażemy choćby na

Fouriera. Mówił on, że dał ludziom sztukę , która pozwoli im stać się bogatymi i szczęśliwymi . Ta część

jego doktryny odpowiada sztuce lekarskiej . Ale na czym opierał tę praktyczną część swojej nauki? Na

prawach ciążenia moralnego , których według niego ludzie dopóty nie poznali, dopóki nie odkrył ich

wreszcie po długim i żmudnym badaniu. Tu mamy już do czynienia nie ze sztuką, lecz z teorią , z

„ułożoną w system wiedzą”, tj. z nauką . I Fourier niezmordowanie powtarzał, że sztuka jego oparta jest

na jego odkryciach naukowyc h 4 . Oczywiście p. Bernstein wcale nie musi do odkryć tych przywiązywać

takiego samego wielkiego znaczenia, jakie miały w oczach samego Fouriera lub jego szkoły, nie zmienia

to jednak sprawy. P. Bernstein, rzecz jasna, wcale nie poczuwa się do obowiązku wierzyć w nieomylność

wszystkich teorii medycznych naszych czasów; ale nie przeszkadzało mu to przyjść do przekonania, że co

innego sztuka lekarska, a co innego nauka lekarska i że istnienie sztuki lekarskiej nie tylko nie wyłącza

istnienia nauki lekarskiej, lecz na odwrót, wymaga tego istnienia jako swego koniecznego warunku.

Dlaczego w socjalizmie miałby być niemożliwy taki stosunek między sztuką a nauką? Dlaczego istnienie

socjalizmu jako „doktryny” społeczno-politycznej wyłącza istnienie socjalizmu jako nauki?

Na te pytania p. Bernstein nie daje odpowiedzi. Dopóki zaś nie odpowie na nie, zalecone przez

niego „rozróżnienie pojęć” nie będzie potwierdzało, lecz obalało jego myśli o niemożliwości socjalizmu

naukowego. Nie może zaś udzielić na nie odpowiedzi z tej prostej przyczyny, że nie potrafi na nie

odpowiedzieć. Rozumie się, można by i należałoby powątpiewać o teoretycznej słuszności porównywania

sztuki lekarskiej z socjalizmem. Ale tu właśnie autor nasz nie miał wątpliwości i nie mógł ich mieć, gdyż

jego punkt widzenia na życie społeczne wcale nie wyłącza podobnych porównań.

Tak więc zalecone przez p. Bernsteina „rozróżnienie pojęć” nie tylko nie przekonało nas o

niemożliwości socjalizmu naukowego, lecz na odwrót, skłoniło do przyjęcia poglądu, że nawet socjalizm

R. Owena, Fouriera i innych utopistów był, przynajmniej w części, socjalizmem naukowym . Wskutek tego

staje się dla nas niejasne to „rozróżnienie pojęć”, dzięki któremu dotychczas sądziliśmy, że socjalistyczna

teoria Marksa-Engelsa stworzyła epokę w historii socjalizmu.

I nie tylko dla nas to „rozróżnienie” jest niejasne. Również ze słów p. Bernsteina wynika, że nauka

Marksa-Engelsa, jakkolwiek zawiera w sobie daleko więcej elementu naukowego aniżeli nauki Fouriera,

Owena i St. Simona, to i ona, chociaż w mniejszym stopniu, mieści w sobie obok elementów nauki

również elementy utopii, stąd więc różnica między nimi ma charakter raczej ilościowy aniżeli

jakościowy 5 .

W referacie p. Bernsteina pogląd taki jest zupełnie naturalny: jeżeli naukowy socjalizm jest w

ogóle niemożliwy, to rzecz jasna, marksizm jest jednym z tych „-izmów”, którym właściwa jest większa

lub mniejsza domieszka utopii. Ponieważ jednak przekonanie p. Bernsteina o niemożliwości socjalizmu

naukowego opiera się na takich przesłankach, które przy prawidłowym rozumowaniu prowadzą do wprost

odwrotnego wniosku, tj. zmuszają nas uznać, że socjalizm naukowy – podobnie jak medycyna naukowa –

jest zupełnie możliwy , to nie chcąc zupełnie zaplątać się w logicznych sprzecznościach p. „krytyka”,

opuszczamy utkaną przezeń nić rozumowań i z kolei zapytujemy samych siebie, czymże wreszcie różni

się socjalizm naukowy od utopijnego ? Aby na to odpowiedzieć, należy określić charakterystyczne cechy

obydwu rodzajów socjalizmu.

Na str. 14 niniejszej broszur y 6 Engels mówi:

„Sposób myślenia utopistów panował długo nad wyobrażeniami socjalistycznymi XIX wieku i

panuje nad nimi częściowo dziś jeszcze. Hołdowali mu jeszcze do niedawna wszyscy socjaliści francuscy

i angielscy, a także wcześniejszy komunizm niemiecki wraz z Weitlingiem. Socjalizm jest dla nich

wszystkich wyrazem absolutnej prawdy, rozumu i sprawiedliwości i dość jest go odkryć, aby zdobył świat

4 Por. na przykład „Manuscrits de Fourier”, Paris 1851, str. 4, gdzie porównywa siebie z Kepplerem i Newtonem. Por. także

pierwszy lepszy wykład jego teorii, przygotowany przez jego uczniów. W każdym z tych wykładów praktyczne plany

przebudowy społecznej opierają się na teoretycznych odkryciach Fouriera.

5 W związku z tym por. w szczególności str. 21, 22, 28, 29, 30.

6 Por. F. Engels , „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki”, (patrz: K. Marks i F. Engels , „Dzieła wybrane”, Warszawa 1949, t.

II, str. 117). – Red.

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Wstęp do przekładu pracy Fryderyka Engelsa „Rozwój socjalizmu naukowego” (1902 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: