Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok).pdf - Jerzy Plechanow - Symulator_Farmy

Jerzy Plechanow

Materialistyczne

pojmowanie dziejów

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2009

Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok)

„Materialistyczne pojmowanie dziejów”

(„Материалистическое понимание истории”) to

cykl czterech wykładów napisanych przez Jerzego

Plechanowa w 1901 r., który został wydrukowany

po raz pierwszy w Moskwie w 1926 r. w zbiorze

pt. „Grupa «Wyzwolenie Pracy»”. W artykułach

wyłożone są ogólne tezy Plechanowa dotyczące

materialistycznego pojmowania dziejów i jego

zasadnicze poglądy na pochodzenie i rolę sztuki.

Podstawa niniejszego wydania: Jerzy Plechanow,

Wybór pism filozoficznych , wyd. Książka i

Wiedza, Warszawa 1951.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Ryszard

Radwiłowicz.

– 2 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok)

WYKŁAD PIERWSZY

(8 marca 1901 r.)

Szanowne Panie i Szanowni Panowie!

Kiedy historyk – oczywiście historyk nie pozbawiony daru uogólniania – ogarnia myślą przeszłość

i teraźniejszość rodu ludzkiego, odsłania się przed nim widok wspaniały i porywający. W istocie, jak

Państwu zapewne wiadomo, wedle przypuszczeń nauki współczesnej, człowiek żyje na kuli ziemskiej od

początków czwartorzędu, czyli co najmniej od dwustu tysięcy lat. Gdy jednak pominiemy te niepewne z

konieczności wyliczenia, gdy założymy, jak to czyniono w dawnych dobrych czasach, że człowiek

pojawił się na ziemi około cztery tysiące lat przed erą chrześcijańską, będziemy mieli do czynienia z

jakimiś dwustu pokoleniami, pojawiającymi się jedno po drugim, aby zginąć, jak giną liście w lesie z

nastaniem jesieni. Każde z tych pokoleń, co więcej – każda jednostka, wchodząca w skład każdego

pokolenia, dążyła do swych własnych celów: każda z nich walczyła o własny byt lub o byt swych

najbliższych. I tak dokonywał się rozwój jednolity, to, co nazywamy historią rodu ludzkiego .

Jeśli uprzytomnimy sobie położenie, w jakim znajdowali się nasi dalecy przodkowie, jeśli

porównamy na przykład życie tych spośród nich, co gnieździli się w tzw. nadwodnych osadach, z życiem

współczesnych Szwajcarów – stwierdzimy olbrzymią różnicę. W życiu rodu ludzkiego zachodził bowiem

nie tylko rozwój – było też to, co nazywamy postępem . Rośnie odległość między człowiekiem a jego

mniej lub bardziej człeko-podobnymi przodkami. Zwiększa się władza człowieka nad przyrodą. Powstaje

więc w sposób zupełnie naturalny – narzuca się wręcz – pytanie: jakie były przyczyny tego rozwoju i

postępu?

Zagadnienie to, Szanowni Państwo, jest wielkim zagadnieniem przyczyn historycznego rozwoju i

postępu rodu ludzkiego; jest to problem, którego treścią jest to, co przedtem nazywano filozofią historii, a

co – jak mi się zdaje – należałoby raczej określić terminem „pojmowanie historii”, historii rozpatrywanej

jako nauka, czyli historii, która nie poprzestaje na zbadaniu tego, w jaki sposób przebiegały zjawiska, ale

pragnie wiedzieć, dlaczego przebiegały one w taki właśnie, a nie inny sposób.

Podobnie jak każda dyscyplina naukowa, filozofia historii miała swe własne dzieje. Chcę przez to

powiedzieć, że w różnych historycznych epokach ludzie, którzy zajmowali się zagadnieniem przyczyn

rozwoju historycznego, rozmaicie rozwiązywali to wielkie zagadnienie. Każda epoka posiadała swoją

własną filozofię historii.

Powiecie mi, Państwo, może, że często w tym samym okresie historycznym istniała nie jedna

tylko, lecz kilka szkół filozofii historii. Zgoda, proszę jednak wziąć pod uwagę, że różne szkoły

filozoficzne, działające w danym okresie historycznym, łączy zawsze coś wspólnego, co upoważnia do

rozpatrywania ich jako różne odmiany tego samego gatunku. Rzecz jasna, można też zaobserwować w

nich różne przeżytki przeszłości! Dlatego też, chcąc uprościć omawiane zagadnienie, możemy

powiedzieć, że każdy okres historyczny posiada swoją własną filozofię historii .

W toku naszych spotkań zaznajomimy się właśnie z pewnymi kierunkami w zakresie filozofii

historii. Zacznę od filozofii teologicznej , czyli od teologicznego pojmowania dziejów .

Czym jest filozofia teologiczna, czyli teologiczne pojmowanie dziejów ? Jest to pojmowanie

najbardziej prymitywne. Wiąże się ściśle z pierwszymi wysiłkami myśli ludzkiej, dążącej do

zorientowania się w otaczającym świecie.

W istocie najprostsze wyobrażenie, jakie człowiek może wyrobić sobie o przyrodzie, polega na

tym, że się widzi w niej nie zjawiska wzajemnie od siebie zależne i przebiegające zgodnie z

niezmiennymi prawami, ale zdarzenia będące rezultatem działań jednej woli lub kilku, podobnych do jego

własnej woli. Francuski filozof Guyot opowiada w jednej ze swych prac, że pewne dziecko nazwało w

jego obecności księżyc złym , gdyż nie chciał się ukazać na niebie 1 .

1 Plechanow ma na myśli pracę M. Guyota „Areligijność przyszłości”. W pierwszej części tej pracy pt. „Pochodzenie religii w

społeczeństwach pierwotnych” (w rozdziale pierwszym „Religijna fizyka”) czytamy: „Rozumiejąc świat jako ogół fizycznie

niebywale potężnych woli, człowiek klasyfikuje te wole pod względem moralnym i społecznym według linii postępowania, jaką

powodowały się one wobec niego. «Dzisiaj wieczorem księżyc jest zły – powiedziało dziecko – nie chce się ukazać». Człowiek

pierwotny także mówił, że huragan jest zły, grzmot zły itp., słońce zaś, księżyc, ogień, gdy tylko zechcą, są dobre i przyjazne.

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok)

Dziecko to uważało księżyc za istotę ożywioną . Również człowiek pierwotny, podobnie jak to

dziecko, animizuje całą przyrodę. Animizm (ożywianie przyrody) – to pierwsza faza rozwoju religijnego

myślenia. Toteż pierwszym krokiem nauki jest odrzucenie animistycznego sposobu tłumaczenia zjawisk

przyrody i uznanie ich za zjawiska podległe określonym prawom. Podczas gdy dziecko myśli, że księżyc

nie ukazuje się, gdyż jest zły, przyrodnik tłumaczy nam ogół warunków przyrody, które w danej chwili

pozwalają lub przeszkadzają nam widzieć takie czy inne ciało niebieskie.

Jednak o ile w poznawaniu i pojmowaniu przyrody nauka posuwała się naprzód stosunkowo

szybko, nauka o ludzkim społeczeństwie i jego historii rozwijała się znacznie wolniej. Animistyczny

sposób tłumaczenia zjawisk historycznych dopuszczalny był jeszcze w czasach, gdy animistyczny sposób

tłumaczenia zjawisk przyrody wydawał się już tylko śmieszny. W stosunkowo cywilizowanym

środowisku, często nawet w wysoce cywilizowanym, uważano za rzecz zupełnie możliwą tłumaczyć

historyczny rozwój ludzkości jako przejaw woli jednego lub kilku bóstw. Właśnie takie tłumaczenie

procesu historycznego przy pomocy woli boskiej nazywamy teologicznym tłumaczeniem historii .

Pragnąc dać Państwu dwa przykłady tego rodzaju sposobu myślenia zatrzymam się teraz na

filozofii historii dwóch słynnych postaci: św. Augustyna, biskupa z Hippony (dzisiejszy Algier) i

Bossueta, biskupa miasta Meaux we Francji.

Św. Augustyn (354–430) uważa, że zdarzenia historyczne zależą od boskiej opatrzności, co więcej

– jest przekonany, że nie podobna ich traktować inaczej. „Bóg – powiada – jedyny i wszechmocny,

stwórca i sprawca wszelkiej duszy i wszelkiego ciała... ten, który człowieka uczynił istotą rozumną, z

duszy i ciała złożoną... ten, od którego wszelki pochodzi sposób, wszelki kształt i wszelki porządek, i

miara wszelka, i liczba i waga; ten, od którego pochodzi wszystko, cokolwiek w przyrodzie istnieje,

wszelkiego rodzaju i ceny; ... ten Bóg, nie podobna, iżby miał królestwa ludzkie, ich panowanie lub ich

upadek i niewolę wyłączać spod praw Opatrzności swojej.” („Cité de Dieu”, traduction d’Emile Saisset,

livre V, chap. XI, p. 292-293 ) 2 .

Ten ogólny punkt widzenia zajmuje św. Augustyn we wszystkich swych interpretacjach zdarzeń

historycznych.

Gdy więc chodzić będzie o wytłumaczenie potęgi Rzymian – biskup z Hippony wyłoży nam

niezwykle szczegółowo, że potęga ta była jakoby potrzebna boskiej opatrzności. „Po długim okresie

rozkwitu państw wschodnich – pisze św. Augustyn – chciał Bóg, aby mocarstwo zachodnie, choć

późniejsze od tamtych, lecz obszarem swym i potęgą jeszcze znakomitsze było. I ku ukróceniu

występków wielu narodów dał Bóg to państwo takim przeważnie ludziom, co miłując zaszczyty i pragnąc

chwały, ojczyźnie się przez to przysłużyli; bo właśnie w jej chwale własnej chwały szukali i jej

pomyślność nad osobistą swą pomyślność przekładali. Nadto jeszcze tą jedną wadą, to jest pragnieniem

chwały, pognębili w sobie chciwość bogactw i wiele innych wad. Boć słusznie sądzi ten, co i pragnienie

chwały też za wadę uważa...” itd. (t. I, str. 301) 3 .

A kiedy trzeba wytłumaczyć powodzenie pierwszego cesarza chrześcijańskiego Konstantyna, na

scenie ukaże się wola boża, która wszystko z łatwością rozstrzyga i tłumaczy. „Ażeby ludzie... – mówi

nam św. Augustyn – nie myśleli, że wysokie stanowiska w tym życiu i królowanie ziemskie ten tylko

mieć może, co czartów czci... Bóg dobry napełnił cesarza Konstantyna, nie oddającego czci demonom,

lecz samemu Bogu prawdziwemu, takim mnóstwem darów doczesnych, o jakim nikt nigdy nawet marzyć

nie śmiał.” (t. I, str. 328-329) 4 .

Kiedy zaś wreszcie należy wytłumaczyć, dlaczego jedna wojna trwała dłużej od innej, św.

Augustyn oświadcza, że taka była wola boska: „Nawet i czas trwania wojen, tj. żeby jedne rychlej, inne

Tak więc mamy do czynienia z wolami dobrymi bądź też złymi, obdarzonymi niezwyciężoną siłą, łatwo pobudliwymi i

poddającymi się uczuciu zemsty, jednym słowem, z wolami o właściwościach samego człowieka. Czegóż jeszcze potrzeba, aby

je nazwać bogami?...”. – Red.

2 „Państwo Boże”, przekład polski ks. Władysława Kulickiego, księga V, rozdz. XI, str. 278. – Red.

3 Tamże, str. 286. – Red.

4 Tamże, str. 310. – Red.

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok)

później się kończyły, zależny jest od tego, jak długo wola Boska i sprawiedliwość, i miłosierdzie chcą

pognębić lub pocieszyć ludzi” (t. I, str. 323 ) 5 .

Jak Państwo widzą, św. Augustyn pozostaje niezmiennie wierny swej podstawowej zasadzie.

Niestety, aby znaleźć właściwy sposób tłumaczenia zjawisk historycznych, nie wystarczy być wiernym

określonej zasadzie. Przede wszystkim trzeba właściwie wybrać tę podstawową zasadę, a po drugie –

trzeba, aby ten, kto zajmuje się filozofią historii, pozostając wierny swej podstawowej zasadzie, dokładnie

zapoznał się ze wszystkimi faktami, które poprzedzały i towarzyszyły zjawisku, a które pragnie objaśnić.

Podstawowa zasada może i powinna być zawsze jedynie nicią przewodnią w analizie rzeczywistości

historycznej.

Tymczasem teoria św. Augustyna nie wytrzymuje krytyki pod obu tymi względami. Nie wysuwa

żadnej metody analizy rzeczywistości historycznej. Co się zaś tyczy jej podstawowej zasady, to proszę

zauważyć rzecz następującą. Św. Augustyn mówi o tym, co nazywa prawami opatrzności, z taką siłą

przekonania i tak szczegółowo, że czytając go, człowiek zapytuje siebie mimo woli, czy nie wyjawił mu

jego bóg przypadkiem swych tajemnic. Jednakowoż ten sam autor z równą siłą przekonania, pozostając

równie wierny swej „podstawowej zasadzie” mówi w tym samym dziele, że drogi boskie są niezbadane .

A w takim razie, po co zajmować się niewdzięcznym i jałowym z konieczności zadaniem dociekania tych

„dróg”? I po co powoływać się na owe niezbadane drogi jako na wytłumaczenie zdarzeń życia ludzkiego?

Sprzeczność jest oczywista. Ponieważ zaś jest oczywista, przeto nawet ludzie gorącej i niewzruszonej

wiary zmuszeni są wyrzec się teologicznej interpretacji historii, o ile liczą się w jakimkolwiek stopniu z

prawami logiki i o ile nie chcą utrzymywać, że to, co niezbadane, czyli nie dające się wytłumaczyć ani

pojąć, tłumaczy wszystko i sprawia, że wszystko jest zrozumiałe.

Z kolei zajmiemy się Bossuetem (1627 – 1704). Podobnie jak św. Augustyn, Bossuet podziela w

dziedzinie interpretacji historii stanowisko teologiczne. Jest przekonany, że historycznymi losami

narodów albo – jak się wyraża – ruchami mocarstw ( revolutions des empires ) kieruje opatrzność. „Losy

tych mocarstw – mówi w «Discours sur l’histoire universelle » 6 – wiążą się ściśle z historią narodu

wybranego. Bóg posługiwał się Asyryjczykami i Babilończykami, żeby naród ten ukarać; Persami, żeby

go podnieść; Aleksandrem i jego pierwszymi sukcesorami, żeby go ustrzec; sławnym Antiochem i jego

następcami, żeby go doświadczyć; Rzymianami, żeby bronić jego wolności przed zakusami królów

syryjskich, którzy dążyli za wszelką cenę do jego zagłady. Przed Jezusem Chrystusem Żydzi byli pod

panowaniem tychże Rzymian. Kiedy zaś wyparli się go i ukrzyżowali, Rzymianie, nie wiedząc o tym, byli

wykonawcami Boskiego odwetu i wyniszczyli ten niewdzięczny naród” itd. („Discours”, wydawnictwo

Garniers fréres, str. 334 ) 7 . Jednym słowem, wszystkie narody i wszystkie wielkie państwa, które jedno po

drugim występowały na dziejowej arenie, wszelkimi sposobami sprzyjały jednemu i temu samemu celowi

– rozkwitowi religii chrześcijańskiej i chwale bożej .

Na podstawie objawienia Ducha Świętego św. Janowi, które ten ostatni wytłumaczył w

Apokalipsie, Bossuet wyjawia swemu uczniowi tajemny wyrok boży na rzymskie imperium i na sam

Rzym. Bossuet opowiada o tym wszystkim w taki sposób, jak gdyby drogi boskie przestały być

niezbadane, natomiast – co warto specjalnie podkreślić – zaznajomienie się z procesem dziejów podsuwa

mu jedynie myśli o marności spraw ludzkich . „Otóż, kiedy widzicie – powiada – jak w jednej chwili

przemykają się nam przed oczyma, nie mówiąc już o królach i cesarzach, owe wielkie mocarstwa,

wprawiające w drżenie cały wszechświat; kiedy widzicie, jak kolejno przesuwają się przed nami i

upadają, rzec można, jedni po drugich, starożytni i nowi Asyryjczycy, Medowie, Persowie, Grecy,

Rzymianie – to ta straszliwa nietrwałość wskazuje nam jak najdobitniej na to, że nie ma u ludzi nic

trwałego i że zmienność i niepokój właściwe są prawom ludzkim” („Rozprawa”, str. 339).

Pesymizm ten jest jedną z najbardziej znamiennych cech filozofii historii Bossueta.

Zastanowiwszy się uważnie, należy stwierdzić, że cecha ta trafnie odzwierciedla zasadniczy charakter

chrześcijaństwa. W rzeczywistości też chrześcijaństwo obiecuje swym wyznawcom pocieszenie, a nawet

wiele pocieszenia. Ale jak ich pociesza? Odwracając uwagę od wszystkiego, co ziemskie, i zapewniając,

5 Tamże, str. 305. – Red.

6 „Rozprawa o historii powszechnej”. – Red.

7 „Rozprawa”, wyd. braci Garniers, str. 334. – Red.

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Jerzy Plechanow – Materialistyczne pojmowanie dziejów (1901 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: