Wielcy myśliciele religijni nieraz nas tak uczyli: kiedy o Bogu mówimy, nie wiemy, o czym, o kim mówimy. Mówić łatwo, bo wykształciła się ta moda przez liczne wieki i osiadła w naszych zasobach kulturalnych, ale chwila zastanowienia wystarcza, by sobie to właśnie z przykrością uprzytomnić: nie wiemy naprawdę, o czym, o kim mówimy
Leszek Kołakowski
O Bogu
Tekst ten ukazał się wcześniej na łamach "Gazety Wyborczej" oraz w zbiorze "Mini-wykłady o maxi-sprawach część druga" oraz był na żywo prezentowany w Telewizji Polskiej przez samego autora
Największa trudność jest taka oto. Czytamy w Biblii o Bogu, który prarodziców w raju upomina, Noemu polecenia wydaje, z Abrahamem przymierze zawiera, do Mojżesza przemawia. Tak mówi jak Pan, władca, monarcha. Ale od teologów dowiadujemy się - jakoby na podstawie rozbioru tejże Biblii - że jest to Byt bezczasowy, nieskończony, wszechmocny, wszechwiedzący, wszystkie rzeczy przez siebie samego znający, nigdy z zamkniętości swojej nie wychodząc, że jest Bytem wszystkiego. To wszystko łatwo nam powiedzieć, bośmy przywykli, ale my tego nie pojmujemy naprawdę. Nie wiemy, co to znaczy poza czasem przebywać, całą przeszłość i przyszłość w wiecznej teraźniejszości swojej unosząc. Nie wiemy, co to znaczy wszechmoc, i spierali się o to nieraz teologowie (w greckich symbolach wiary zwą Go pantokrator, jakby władca czy rządca wszechrzeczy, a to łatwiej zrozumieć niż łaciński odpowiednik: omnipotens). Nie wiemy, co to znaczy świata stworzenie z nicości. Nie wiemy też, co to jest wszechwiedza, wszechobecność, toższamość istoty i istnienia, Trójca Święta.
To prawda, w nauczaniu chrześcijańskim zawsze było obecne wyznanie tajemnicy: w kanonach I Soboru Watykańskiego czytamy przecie, że wyklęty ma być ten, co by rzekł, że w objawieniu nie ma tajemnic w sensie właściwym, lecz wszystkie dogmaty dają się rozumem pojąć i udowodnić. Prawdą jest także, że tajemnic dziwnych spotyka nasz umysł o wiele więcej, niż o tym teologia i Pismo mówią, że dość się skupić trochę, aby zobaczyć, że najprostsze na pozór rzeczy i zdarzenia, w doświadczeniu codziennym zastane, mogą obudzić poczucie tajmenicy niezgłębionej: czas, wolność, istnienie, przestrzeń, przyczyna, świadomość, materia, liczba, miłość, "ja", śmierć. Różnica między tymi dwoma rodzajami tajemnic polega na tym, że tajemniczość tych ostatnich może do nas w ogóle nie dotrzeć, że możemy poprzestać na obracaniu tymi pojęciami w granicach zdrowego rozsądku, a nawet postanowić, że żadnej tajemnicy tu nie ma, bo fizycy i chemicy już wszystko wytłumaczyli.
A chociaż można podobnie o Bogu mówić, po prostu bez zastanowienia, to jednak tutaj tajemnica ujawnia się od razu, na powierzchni, a ponadto człowiek wierzący może być w każdej chwili wyzwany do składania rachunku: "a skąd tywiesz, że Bóg istnieje?", podczas gdy pytanie, "co to jest czas?", rzadko się pojawia w powszednich kontaktach ludzkich, a i przyznanie się do niewiedzy nikogo nie kompromituje ani ambarasuje.
A ta właśnie tajemnica należy do najokrutniejszych: jakże to jest możliwe, aby absolut był zarazem osobą - nieskończenie od nas wyższą, większą, epszą, ale jednak osobą w takim samym sensie jak każdy z nas? Czy możemy dopuścić myśl, że Byt Parmanidesa, znieruchomiały w samotoższamości swojej, uczył Noego szczegółowow, jak ma arkę zbudować? Że bezczasowe Jedno platoników tłumaczyło Hiobowi jego sprawy, kazało ludziom, by nie pobierali procentu od pożyczek, nie jedli zajęcy i krabów, nie zaprzęgali jednocześnie osła i wołu do pługa? Gdy się o tym myśli, pokusa nachodzi, żeby odróżnić, wzorem niektórych gnostyków, starotestamentowego Jahwe od prawdziwego miłującego Boga albo, jak mistrze Eckhart, Boga-osobę od bezdennej, bezimiennej otchłani Boskości.
Chrześcijaństwo ułatwia nam sprawę i łagodzi dyskomfort, a to dzięki osobie pośrednika, dwojga natur Jezusa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem chrześcijan: w odróżnieniu od Ojca imię jego jest nam znane, znane jest jego życie i nie wątpi nikt chyba, że prawdziwie po ziemi chodził, do Ojca swego w niebiosach się modlił i naukę swoją ludziom głosił. Wcielenie Boga, synostwo boże i Trójca należa wprawdzie do najbardziej zagadkowych części korpusu doktrynalnego chrześcijaństwa, ale w obliczu tego jezusa, którego z Ewangelii znamy, możemy o tajemnicach i zawiłościach teologicznych zapomnieć. Jezus nas z teologii egzaminować nie będzie, on kocha nas z wszystkimi naszymi ułomnościami i nędzą, chce, byśmy jego kochali, i każe nam do Ojca się modlić. Reszty dowiemy się może na drugim brzegu, a może i tam nie.
O zawiłościach teologicznych zapomnieć można, ale o sprawie Boga-stworzyciela zapomnieć niepodobna. Nie jest wprawdzie wiarygodne mniemanie, że wszyscy "ideę" Boga w duszy z przyrodzenia nosimy, bo gdyby tak było, istnienie ateistów byłoby niepojęte: wiarygodne jest jednak, że zarówno myśl nasza, gdy usiłuje pretensjonalnie całość byty ogarnąć, jak też nasza wola ładu i pragnienie sensu instynktownie niejako poszukują tego, co jest zarazem zwornikiem i korzeniem bytu i do bytu wprowadza sens. Wielu o tym mówiło, wielu ateistów także o tym wiedziało, Nietzsche wśród nich: ład i sens są z Boga, a jeśli zaprawdę Bóg umarł, to na próżno wmawiamy sobie, że sens może ocaleć; obojętna próżnia wysysa nas i unicestwia, nic z życia i trudu naszego nie ocaleje, żaden ślad nie zostanie po nas w bezsensownym tańcu atomów, wszechświat niczego nie chce, do niczego nie dąży, o nic się nie troszczy, nie naradza ani karze. Kto mówi, że Boga nie ma i jest wesoło, sobie kłamie.
Chociaż więc wiara w Boga przechowuje się w ciągłości kultury, chociaż dochodzi do wyrazu w ogromnej rozmaitości słów i obrazów, wszystkie z nich znaczone przypadłościami naszego doczesnego istnienia, to jednak Bóg nie jest tymczasowym porduktem zmiennych i przygodnych okoliczności kulturalnych, ale jest miejscem, które trwale przyciąga Rozum, Imaginację i Serce. Jest On tym, który nie ma racji poza sobą i co do którego nie można sensownie pytać: "a kto Boga stworzył?" albo "po co Bóg istnieje?".
Bóg, który sens w byt wprowadza, musi być osobą, a żeby osoba była absolutem, jest to, powtórzmy, zagadka porażająca i niedocieczona. Lecz i tego nie dosyć. Musi być ponadto nosicielem i rozdawcą Dobra. Zło ludzkie i cierpienie miały być przez wieki świadectwami przeciwko dobremu Bogu i przez wieki tłumaczyli obrońcy wiary, że nie są takimi świadectwami: to, co z naszej woli się dzieje, powiadali, jest nieuchronnym skutkiem wolności naszej, która sprawia, że mamy moc przeciw Bogu się buntować i wszystkie Jego przykazania łamać, a bez tej wolności nie bylibyśmy ludźmi. Cierpienie zaź, którym sama Natura nas nęka, mówiono, jest karą sprawiedliwą za nasze grzechy; wyjaśnienie to wydawało się jednak zawsze sceptykom bez siły, jako że rozkład cierpienia naturalnego najoczywiściej nie ma nic wspólnego z rozkładem i ciężarem grzechów, jakie popełniamy.
Można było jednak inaczej rozumować, by tę sprawę rozjaśnić: Bóg, gdy świat fizyczny do bytu powołał, wyposażył go w pewne prawa czy regularności, które działają samoczynnie, nie mają moralnych względów i których wynikiem jest m.in. cierpienie fizyczne ludzi. A czy nie mógł inaczej świata zbudować?, pytają. Gdyby świat nasz nie podlegał żadnym prawom fizyki, lecz był nieskończoną masą cudów, za których pomocą Bóg chroniłby nas w każdej chwili przed cierpieniem, nie byłby to świat materialny w jakimkolwiek znaczeniu. A czy mógłby być rządzony prawami, a jednak nic złego nam nie czynić? Nie mamy co do tego pewności i wyobraźni nam brakuje, by sobie taki świat przedstawić.
Domyślamy sie wszelako, że Bóg nie jest w tym sensie wszechmocny, by mógł wszystko ze wszystkim w dowolnych układach połączyć i zostawić nas wśród praw natury, co by same czuwały nad naszym dobrobytem i szczęściem. Pewnie Bóg też musi płacić jakąś cenę za wszystko, co czyni. Prawdą też bywa, że cierpienie ma moc oczyszczającą: nie każde jednak, nie zawsze, nie u każdego. Chrześcijaństwo każe nam wierzyć, że jest sens w każdym cierpieniu, chociaż nie ożemy tego zobaczyć, powinniśmy tedy ufać Bogu z góry, bez kalkulacji, przyjmować bez buntu i bez rozpaczy los nasz, nad którym nie mamy władzy. Błogosławieni ci, u których wiara taka jest niezachwiana.
A może Bóg jest po prostu zły, może Szatan świat stworzył i nad nim panuje? Byli tacy, co tak właśnie wierzyli, a kaznodzieje, którzy zostawili nam szczegółowe opisy piekła, zdawali się w to wierzyć, chociaż tak nie mówili. Lecz jest dobro na świecie, chociaż nie mamy narzędzi, by stosunek jego masy do masy zła i cierpienia wymierzyć. Jest miłość, przyjaźń, miłosierdzie, poświęcenie i przebaczenie. Jest także Piękno i Rozum, jest sztuka, literatura, matematyka, muzyka, niezwykłe działa techniki. Jest także taka rzecz jak radość istnienia. Jest Dobro, a nie byłoby go, gdyby złośliwy demiurg rządził światem. Dlatego, gdybybśmy sprawę istnienia lub nieistnienia Boga rozstrzygali przez odwołanie się do obecności Dobra i Zła w świecie takim, jaki jest, Dobro o wiele silniej przemawiałoby za dobrocią Boga aniżeli zło i cierpienie za tym, że jest On zły: nie dlatego, by dobra było więcej niż zła, ale dlatego, że gdyby Bóg był zły, nie byłoby dobra wcale, lecz tylko wieczny ogień w infernalnym mroku.
Ludzie cierpieli zawsze, ale zdaje się, że dopiero w naszych czasach cierpienie stało się tak oczywistym, tak nieopartym argumentem przeciwko Bogu. Czy jest go więcej, niż było, nie wiemy, ale pewnie czujemy je dotkliwiej:każde cierpienie wydaje nam się niesprawiedliwe (co jest raczej wynikiem, nie zaś przyczyną naszej niewiary). A może Bóg - na co są dobre argumenty w Biblii - jest bardziej do nas podobny, czasem dobry, czasem zły, ale jednak nigdy tak zły, by grzeszników na wieczne męczarnie posyłać? A co do owej niepojętej otchłani boskości, w którą lepiej nie próbować zaglądać, to atrybuty zła i dobra nie stosują się do niej.
Poszukiwany