"Leksykon ucznia" Historia El�bieta Mazur, Andrzej Po�piech Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1992 Leksykon zawiera ponad 700 hase� dotycz�cych historii Polski i historii powszechnej. Jego zadaniem jest u�atwienie uczniom szko�y podstawowej zrozumienia poj�� og�lnych z zakresu historii politycznej, spo�ecznej, gospodarczej i dziej�w kultury, uwzgl�dnianych w podr�cznikach dla klas V-VIII. W leksykonie umieszczonych tak�e zosta�o kilkadziesi�t hase� dodatkowych, kt�re b�d� pomocne w zrozumieniu istoty zjawisk oraz ci�g�o�ci proces�w historycznych. Ka�de has�o wydrukowane jest pismem p�grubym. Umieszczony pod nim odsy�acz "Por." (= por�wnaj) wskazuje na inne, tematycznie zwi�zane z nim has�a. Odsy�acz "Zob." ( = zobacz) kieruje do has�a, w kt�rym znajduje si� definicja danego poj�cia. A ABDYKACJA - zrzeczenie si� tronu przez panuj�cego. ABSOLUTYZM - nie ograniczona i nie kontrolowana w�adza panuj�cego. "Pa�stwo to ja" - mawia� kr�l francuski Ludwik XIV, wybitny przedstawiciel absolutyzmu. W�adca absolutny dysponowa� siln� armi�, kierowa� pa�stwem przy pomocy rozbudowanego aparatu urz�dniczego i policyjnego, kontroluj�cego wszystkie sfery �ycia spo�ecze�stwa. Absolutyzm panowa� w cz�ci Europy w XVII-XVIII w., m.in. we Francji, Prusach, Rosji, Austrii; absolutyzm o�wiecony - faza absolutyzmu charakterystyczna dla II po�owy XVIII w., w kt�rej w�adcy odwo�ywali si� do hase� o�wiecenia. D���c do wzmocnienia si�y pa�stwa �agodzili napi�cia spo�eczne, brali pod opiek� ni�sze warstwy; (mieszcza�stwo, ch�op�w) dbali o rozw�j gospodarki, ograniczali uprawnienia ko�cio�a, rozbudowywali armi�. ADMINISTRACJA - zarz�dzanie, np. maj�tkiem pa�stwowym, prywatnym, przedsi�biorstwem, urz�dem publicznym. Terminem tym okre�lane s� tak�e instytucje w�adzy wykonawczej: rz�d (rada ministr�w), prezydent oraz organizacje samorz�du (rady wojew�dzkie, gminne, miejskie) odpowiedzialne za zarz�dzanie pa�stwem. Por. Rz�d; Samorz�d. AGENTURA - grupa szpieg�w i dywersant�w na us�ugach obcego pa�stwa. AGRESJA - zbrojna napa�� jednego pa�stwa (agresora) na drugie. AKADEMIA - nazwa pochodzi od szko�y filozoficznej za�o�onej przez Platona w IV wieku p.n.e. w Atenach. W dawnej Polsce nazywano tak szko�y wy�sze, uniwersytety, wszechnice obejmuj�ce wszystkie dziedziny nauk, np. Akademi� Krakowsk� (1370), czyli obecny Uniwersytet Jagiello�ski, zwany tak od II po�owy XIX w. Nazw� akademii nosz� tak�e dzisiejsze wy�sze uczelnie, np. Akademia Sztuk Pi�knych, Akademia Rolnicza, Akademia Teologii Katolickiej. Nazwa ta dotyczy tak�e instytucji skupiaj�cych wybitnych uczonych i artyst�w, np. Akademia Umiej�tno�ci (1872), Akademia Literatury, Polska Akademia Nauk. Por. Uniwersytet. AKCJA - zorganizowane dzia�anie, podejmowanie konkretnych czynno�ci, np. akcja wyborcza, spo�eczna, zbrojna, misyjna. Wyraz oznacza tak�e papier warto�ciowy stwierdzaj�cy udzia� w sp�ce akcyjnej i prawo do cz�ci jej dochod�w, proporcjonalnie do wk�adu kapita�u. AKT - inaczej dokument. Mo�e dotyczy� spraw politycznych (np. akt 5 listopada 1916 - niezrealizowany manifest cesarzy Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka J�zefa I, proklamuj�cy na nowo utworzenie Kr�lestwa Polskiego) lub zagadnie� prawnych (np. akta s�dowe, miejskie, archiwalne, stanu cywilnego). ALFABET - zestaw liter, znak�w pisma, z kt�rych ka�dy pozwala zapisa� pojedyncze d�wi�ki mowy, np. alfabet fenicki - pierwsze pismo alfabetyczne, sk�adajace si� z 22 znak�w. Por. Pismo. ALIANCI - inaczej sprzymierze�cy; nazw� t� okre�lano pa�stwa walcz�ce w I i II wojnie �wiatowej z Niemcami i ich sojusznikami. AMNESTIA - zbiorowy akt �aski, polegaj�cy na cz�ciowym lub ca�kowitym darowaniu kary za okre�lone przest�pstwa. ANARCHIA - stan bez�adu, chaosu, zam�tu, brak sprawnie funkcjonuj�cej w�adzy. ANARCHIZM - kierunek spo�eczno-polityczny, upatruj�cy �r�d�o wszelkiego z�a w istnieniu pa�stwa, postuluj�cy zniesienie wszelkiej w�adzy politycznej i organizacji pa�stwowej. G��wnymi teoretykami anarchizmu byli: Pierre Proudhon (1809-1865), Michai� Bakunin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1824-1921). ANARCHISTA - zwolennik anarchizmu. ANEKSJA - przy��czenie si��, wcielenie, zagarni�cie w ca�o�ci lub w cz�ci terytorium jednego pa�stwa przez inne. Por. Rozbiory Polski. ANTYK - okre�lenie oznaczaj�ce �wiat staro�ytny, kultur� i cywilizacj� antycznej Grecji i Rzymu. Tak�e zabytek lub przedmiot dawnej sztuki. ANTYSEMITYZM - wrogi stosunek do �yd�w, najcz�ciej wzbudzany i podsycany w spos�b �wiadomy i zorganizowany przez ugrupowania nacjonalistyczne. Por. Nacjonalizm; Rasizm. ANTYTRYNITARZE - wyznawcy radykalnego od�amu reformacji, kt�ry nie uznawa� dogmatu o istnieniu Tr�jcy �wi�tej ani boskiej natury Chrystusa, przypisujac mu wy��cznie cechy ludzkie. Odznaczali si� r�wnocze�nie radykalnymi pogl�dami spo�ecznymi, byli zwolennikami r�wno�ci wszystkich wiernych, pot�piali bogactwo, odrzucali przemoc i wojny, nawo�ywali do utrzymywania si� z pracy r�k w�asnych. Pot�piani byli zar�wno przez katolik�w jak i protestant�w. W dawnej Polsce w XVI-XVII w. zwani arianami lub bra�mi polskimi. Uchwa�� sejmu (1658) nakazano im powr�t do katolicyzmu lub opuszczenie kraju. ARBITR� - pozas�dowe rozstrzygni�cie sporu. W polityce mi�dzynarodowej jedna z form pokojowego rozstrzygania konflikt�w mi�dzy pa�stwami. ARCHEOLOGIA - nauka badaj�ca dzieje, zw�aszcza najdawniejszych spo�ecze�stw, na podstawie �r�de� materialnych (resztek przedmiot�w, budowli itp.), pochodz�cych g��wnie z wykopalisk. ARCHIDIECEZJA - zob. Arcybiskupstwo. ARCHIWUM - instytucja, w kt�rej s� gromadzone, przechowywane i udost�pniane dawne dokumenty, akta urz�dowe i prywatne. ARCYBISKUP - dostojnik ko�cielny, znaczniejszy ni� biskup, zarz�dzaj�cy arcybiskupstwem. W dawnej Polsce by�o dw�ch arcybiskup�w: gnie�nie�ski (prymas) oraz lwowski. Por. Biskup; Prymas. ARCYBISKUPSTWO - inaczej archidiecezja; prowincja ko�cielna obejmuj�ca kilka biskupstw, podleg�a w�adzy arcybiskupa. ARIANIE - zob. Antytrynitarze. ARMIA - og� si� zbrojnych pa�stwa; w w�szym znaczeniu ich cz��, bior�ca podczas wojny bezpo�redni udzia� w walkach. ARSENA� - budynek przeznaczony na sk�ad broni. ARTYKU�Y HENRYKOWSKIE - podstawowe prawa szlacheckiej Rzeczypospolitej, sformu�owane podczas pierwszego bezkr�lewia w 1573 r., zaprzysi�one przez Henryka Walezego a nast�pnie przez kolejnych kr�l�w elekcyjnych. Na mocy artyku��w henrykowskich kr�l uznawa� woln� elekcj�, zobowi�zywa� si� do zwo�ywania sejmu co dwa lata, niepodejmowania bez zgody sejmu decyzji o wojnie, pokoju, podatkach i pospolitym ruszeniu. Artyku�y henrykowskie wyklucza�y powo�ywanie nast�pcy tronu za �ycia panujacego. Nieprzestrzeganie tych praw zwalnia�o szlacht� z obowi�zku pos�usze�stwa kr�lowi. Por. Bezkr�lewie; Elekcja; Demokracja szlachecka. ARYSTOKRACJA - niewielka cz�� szlachty, zajmuj�ca najbardziej uprzywilejowan� pozycj� spo�eczn� dzi�ki pochodzeniu z bogatych i wp�ywowych rod�w, wyr�niona dziedzicznymi tytu�ami ksi���t, hrabi�w, baron�w. Z warstwy tej rekrutowali si� najwy�si urz�dnicy pa�stwowi. W Polsce przedrozbiorowej nie by�a wyodr�bniona prawnie, a w praktyce termin ten dotyczy� przedstawicieli najznaczniejszych rod�w magnackich Por. Magnateria. AUGUR - starorzymski kap�an zajmuj�cy si� wr�bami. AUTONOMIA - prawo mieszka�c�w zamieszkuj�cych cz�� terytorium danego pa�stwa do zachowania w�asnej odr�bno�ci politycznej, kulturalnej, j�zykowej i wyznaniowej. Np. Kr�lestwo Polskie otrzyma�o autonomi� wchodz�c w sk�ad Cesarstwa Rosyjskiego (1815); po Powstaniu Listopadowym autonomia ta zosta�a ograniczona, a po...
henioka