PROPOZYCJE ĆWICZEŃ LOGOPEDYCZNYCH DO WYKORZYSTANIA NA
ZAJĘCIACH PROWADZONYCH METODĄ OŚRODKÓW PRACY PRZEZ
NAUCZYCIELA SZKOŁY SPECJALNEJ.
Nauczyciel szkoły specjalnej organizując proces dydaktyczno-wychowawczy powinien
brać pod uwagę wszystkie zaburzenia, które w różnym nasileniu mogą mieć wpływ na rozwój
mowy dzieci upośledzonych umysłowo. Słownik ich jest ubogi , a przy budowie dłuższych
zdań oraz kilkuzdaniowych wypowiedzi, napotykają one na ogromne trudności. Występują u
tych dzieci zaburzenia mowy objawiające się w zniekształceniach wypowiedzi.
Najczęściej występujące zniekształcenia u dzieci upośledzonych umysłowo dotyczą
wadliwej realizacji fonemów – dyslalie, oraz prozodemów (melodii, akcentu i rytmu
wypowiedzi).
Usuwanie zniekształceń wypowiedzi u dzieci upośledzonych umysłowo jest bardzo
trudne z uwagi na ich złożoność i częste nawarstwianie się. Dodatkowym utrudnieniem jest
małe zaangażowanie rodziców w kontynuowanie ćwiczeń logopedycznych w domu. W
związku z tym wskazane jest, by pracę logopedy wspierał nauczyciel (w naszym przypadku
również wychowawca danej grupy). Harmonijna współpraca nauczyciela (wychowawcy) z
logopedą może przynieść pomyślne efekty terapii.
Taka ścisła współpraca umożliwia stałą kontrolę oraz utrwalanie poprawnej artykulacji
wywołanych głosek, a także ułatwia osiągnięcie etapu automatyzacji poprawnej wymowy w
każdej sytuacji.
Biorąc pod uwagę potrzeby dzieci oraz możliwość wspierania pracy logopedy przez
nauczyciela klas młodszych (zespołów edukacyjno-terapeutycznych), proponuję prowadzenie
ćwiczeń logopedycznych w ramach zajęć metodą ośrodków pracy, z całym zespołem
klasowym.
Proponowane przeze mnie ćwiczenia logopedyczne to:
I. Ćwiczenia oddechowe
II. Ćwiczenia usprawniające narządy mowne (artykulacyjne)
III. Ćwiczenia słuchu mownego (fonematyczno-fonetycznego)
IV. Ćwiczenia logorytmiczne
V. Ćwiczenia artykulacyjne.
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej,
rozruszanie przepony, a także zapobieganie arytmii oddechowej.
ZESTAW ĆWICZEŃ:
1) ćwiczenia wdechu i wydechu przeponą w pozycji stojącej i siedzącej,
2) ćwiczenia wdechu i wydechu przepona z równoczesnym podnoszeniem i
opuszczaniem rąk,
3) ćwiczenia przepony – naśladowanie śmiechu różnych ludzi;
- kobiety ha-ha-ha
- mężczyzny ho-ho-ho
- chłopca ha-ha-ha (hałaśliwie)
- dziewczynki hi-hi-hi (piskliwie)
4) ćwiczenia wdechu i wydechu – przy wdechu głowa uniesiona, przy wydechu głowę
opuszczamy,
5) ćwiczenia poprawnego oddechu z zastosowaniem form zabawowych:
- dmuchanie na płomień świecy
- dmuchanie na paski bibuły
- dmuchanie na kulki z waty
- dmuchanie na skrawki papieru
opracowanie: mgr Dorota Gudebska1
- zdmuchiwanie papierków z gładkiej lub chropowatej powierzchni
- dmuchanie na zawieszone na nitce krążki lub kulki waty
- wydmuchiwanie kółek na lustrze
- dmuchanie w trąbkę, baloniki, gwiazdki, itp.
- puszczanie baniek mydlanych
- chłodzenie gorącej zupy na talerzu – dmuchanie ciągłym strumieniem
- odtajanie zamarzniętej szyby – długie chuchanie
- wypuszczanie pary przez lokomotywę: ff lub szszsz
- wypuszczanie powietrza z piłki lub dętki – długie sss
- dmuchanie wolne na świecę, żeby nie zgasła, mecz piłek pingpongowych na stoliku
lub na podłodze (według wcześniej ustalonych reguł)
- wykonywanie ćwiczeń oddechowych połączonych z podrzucaniem piłeczki
- śpiewanie piosenek.
Stosując ćwiczenia oddechowe dzieci uczą się właściwej regulacji wdechu i wydechu w
czasie mówienia. Szczególną trudność sprawia dziecku właściwe gospodarowanie
powietrzem, np. w czasie wygłaszania wiersza lub w czasie napięcia nerwowego. Wówczas
pojawiają się nienormalne artykulacje na wdechu.
Z ćwiczeń oddechowych proponuje jeszcze kilka zabaw, których celem jest
powiększenie pojemności płuc dziecka:
1. Wyścig łódek
Do dwóch misek napełnionych wodą wkładamy łódki wykonane z papieru. W zabawie
zwycięża to dziecko, którego łódka najszybciej przepłynie jedno okrążenie. Przesuwając
łódkę dzieci używają siły wydychanego powietrza.
2. Wiatraczek
Dzieci dmuchają każdy swój wiatraczek. Zwycięża to dziecko, którego wiatraczek
dłużej będzie się kręcił.
3. Wąchanie kwiatów
Dzieci stoją lub siedzą z kwiatkiem w ręku. Powoli wciągają powietrze nosem i
równie powoli, aby zapamiętać ich zapach robią wydech ustami.
4. Długie głoski
Wdech i wydech należy usprawniać także w czasie artykulacji. W zabawie „Długie
głoski” posługujemy się głoskami, których artykulację można swobodnie przedłużyć, np. i, y,
e, a, o, u, r, m, n, f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch.
W zabawie biorą udział dzieci poprawnie wymawiające wybraną przez nauczyciela
głoskę. Z uwagi na dużą możliwość wyboru każde dziecko może uczestniczyć w zabawie.
Zwycięża ten uczeń, który najdłużej poprawnie wymawiał daną głoskę. Zabawa ta powinna
zachęcać do intensywnych ćwiczeń logopedycznych te dzieci, które niepoprawnie lub w ogóle
nie wymawiają danej głoski.
Ćwiczenia usprawniające narządy mowne (artykulacyjne) mają na celu wypracowanie
celowych ruchów języka, warg, podniebienia miękkiego.
Dziecko ćwiczy umiejętność wyczuwania określonego ruchu i położenia narządów
mownych podczas artykulacji danej głoski. Dzieci upośledzone umysłowo charakteryzuje
obniżona sprawność ruchowa narządów mownych, której symptomem jest niedbały sposób
mówienia. Bywa, że sama gimnastyka narządów artykulacyjnych wystarczy do usunięcia
prostych zniekształceń wypowiedzi.
opracowanie: mgr Dorota Gudebska2
1. Ćwiczenia usprawniające język
- wysuwanie języka do przodu, unoszenie go na górną wargę, opuszczanie do brody
- kierowanie języka w kąciki ust (w kierunku lewego i prawego ucha)
- oblizywanie podniebienia od górnych zębów do podniebienia miękkiego
- oblizywanie warg ruchem okrężnym
- dotykanie czubkiem języka górnych zębów i górnej wargi oraz dolnych zębów i
wargi
- skrobanie grzbietu języka poprzez przesuwanie go przez zbliżone szczęki
- zwijanie języka w rulonik
- wysuwanie języka jak najdalej z ust i chowanie go jak najdalej
- mlaskanie czubkiem języka, mlaskanie środkiem języka, przyssanie języka do
podniebienia przy szeroko otwartych ustach (ssania cukierka).
2. Ćwiczenia warg
- wysuwanie warg, jak przy „u” rozchylanie warg, jak przy „e”. Ruchy wysuwania i
rozchylania warg należy wykonywać naprzemiennie
- rozciąganie warg, jak przy „i”
- układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną
- wysunąć wargi do przodu, ściągnąć je i przesuwać w kąciki ust
- dmuchanie przez złączone wargi lekko wysunięte do przodu
- gwizdanie, parskanie, cmokanie
- podnoszenie wargami ołówka lub innego przedmiotu
- nabieranie powietrza pod górną, później pod dolną wargę
- ssanie górnej i dolnej wargi
- podtrzymywanie wargami kartki papieru
- wymawianie spółgłosek: i-u, a następnie a, e, u, i, o, y (należy zachować tę
kolejność).
Powyższe ćwiczenia języka i warg można prowadzić w formie zabawowej, np.
oblizujemy się, jak kotek po wypiciu mleka, lub miś po zjedzeniu miodu, itp.
Rodzaj stosowanych zabaw zależy od inwencji nauczyciela oraz od tematyki
realizowanego ośrodka pracy.
Zabawa „Zjadacz makaronu”, ma na celu poprawienie muskulatury warg. Polega ona na
stopniowym wciąganiu do ust nitki makaronu (stopniowo coraz dłuższej). W przypadku
zawodów zwycięża to dziecko, które pierwsze wciągnie do buzi nitkę makaronu.
3. Ćwiczenia szczęki dolnej
- opuszczanie i unoszenie szczęki (naśladowanie ziewania)
- przesuwanie dolnej szczęki w lewą a następnie w prawą stronę
- przy rozchylonych wargach wysuwanie dolnej szczęki do przodu oraz cofanie
- wykonywanie ruchów żucia
- chwytanie dolnymi zębami górnej wargi.
4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego
- głębokie oddychanie – wdech nosem, wydech ustami
- oddychanie tylko przez nos lub tylko ustami
- energiczna wymowa połączeń głoskowych: ku, gu, ko, go, oko, ogo, uchu, ugu, np.
naśladowanie głosów ptaków
- chrapanie, naśladowanie kaszlu.
Powyższe ćwiczenia należy prowadzić w formie zabawowej.
Ćwiczenia słuchu mownego służą usprawnianiu zdolności precyzyjnego słyszenia i
różnicowania dźwięków w wypowiedziach własnych i otoczeniu. Dzieci upośledzone
opracowanie: mgr Dorota Gudebska3
umysłowo mają ogromne trudności w tym zakresie. Tak więc istnieje potrzeba prowadzenia
ćwiczeń w sposób zamierzony i celowy.
1. Ćwiczenia słuchowe
- rozpoznawanie odgłosów naturalnych z otoczenia, np. z ulicy
- rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków za pomocą słuchu, np. uderzenie łyżeczką
o szklankę
- rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków tylko słuchowo (polecamy dzieciom
zamknąć oczy lub odwrócić się)
- rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku przez potrząsaniem
pudełkiem, np. kamyki, gwoździe, groch
- rozpoznawanie źródła dźwięku, odszukiwanie go, np. zegarka lub radia
- nadawanie, odtwarzanie i różnicowanie głosów zwierząt i ptaków
- różnicowanie i odtwarzanie odgłosów otoczenia, np. stukot pociągu, świst czajnika
- rozpoznawanie osób po głosie, tzn. poszczególnych dzieci w klasie lub głosu
dziecka, które naśladuje głosy zwierząt
- rozróżnianie i naśladowanie dźwięków wydawanych przez instrumenty muzyczne.
W ramach ćwiczeń słuchowych, stosujemy również takie, których celem jest
rozpoznawanie przez dzieci melodii nuconej przez nauczyciela, rozpoznawanie jej rytmy,
tempa i czasu trwania.
2. Ćwiczenia związane z mówieniem
- wyróżnianie wyrazów w zdaniu (ile wyrazów, tyle klocków ustawiają dzieci, tyle
razy klaszczą, rysują kółka, itp.). Początkowo nauczyciel posługuje się zdaniami
prostymi, później stosuje zdania bardziej rozbudowane.
- wydzielanie sylab w wyrazach; punktem wyjścia jest rysunek ilustrujący wyraz
dwusylabowy, np. kura. Dzieci wyklaskują i wystukują sylaby w wyrazach.
Nauczyciel prowadzi ćwiczenia na podstawie zestawów obrazków, potem bez nich,
np. rzucanie woreczka do dziecka z jednoczesnym wypowiadaniem pierwszej sylaby
wyrazu, który ono musi skończyć.
- wyodrębnianie samogłoski w nagłosie wyrazu, np. E-la, O-la, u-le. Wymawiając
wyrazy należy przedłużać trwanie samogłoski nagłosowej.
- wyodrębnianie spółgłoski nagłosowej poprzez przedłużanie jej trwania, np. ssssanki,
szszszafa, itp.
- wyszukiwanie przedmiotów (zestawy obrazków lub zabawek) rozpoczynających się
np. spółgłoską „s”
- wyodrębnianie głoski w łatwych wyrazach, np. w imionach dzieci P-a-w-e-ł
- wyodrębnianie spółgłoski w wygłosie, np. lasss (zestawy obrazków lub zabawek)
- różnicowanie wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską, np.:
domek – Tomek
góra – kura
biurko – piórko
bije – pije
kasa – kasza
buty – budy.
Zakres proponowanych ćwiczeń słuchu mownego należy poszerzyć w miarę realizacji
programu z języka polskiego.
Ćwiczenia logorytmiczne odgrywają również dużą rolę w pracy rewalidacyjnej z dziećmi,
których rozwój psychoruchowy nie przebiega w sposób prawidłowy. Dzieci te cechuje słabe
poczucie rytmu oraz niezborność ruchowa. Ma to swoje odzwierciedlenie w sposobie
mówienia przez dziecko, jako, że czynności oddychania, fonacji, artykulacji mają charakter
opracowanie: mgr Dorota Gudebska4
ruchowy. Tak więc doskonalenie motoryki całego ciała łączymy ściśle z usprawnianiem
motoryki narządów mownych i ćwiczeniami oddechowymi.
Bardzo dobre efekty rewalidacyjne w zakresie usprawniania rozwoju
psychoruchowego daje stosowanie metody dobrego startu, w której wyodrębnia się trzy
podstawowe rodzaje ćwiczeń:
- ćwiczenia ruchowe (usprawniające analizator kinestetyczno-ruchowy)
- ćwiczenia ruchowo-słuchowe (usprawniające analizator kinestetyczno-ruchowy i
słuchowy)
- ćwiczenia ruchowo-słuchowo-wzrokowe (usprawniające analizatory: kinestetycznoruchowy,
słuchowy i wzrokowy).
Zainteresowanych tą metodą odsyłam do książki M. Bogdanowicz „Metoda dobrego startu”.
Ćwiczenia artykulacyjne (korekta głosek) należy prowadzić tylko w porozumieniu z
logopedą, który opiekuje się dzieckiem. Logopeda może zalecić ćwiczenia w szkole, ale tylko
utrwalające wywołane głoski.
Ponadto chciałabym również zaproponować nauczycielom i wychowawcom klas i
gryp młodszych aby wykorzystywali podczas prowadzonych zajęć, ćwiczenia ortofoniczne.
Poniżej przedstawiam przykłady tychże ćwiczeń.
ĆWICZENIA ORTOFONICZNE - to ćwiczenia wymowy w tekstach językowych
słownych stosowane w celu prawidłowego kształtowania wymowy oraz zapobiegania
zaburzeniom artykulacyjnym.
Rodzaje:
1) wstępne ćwiczenia ortofoniczne:
a) ćwiczenia oddechowe
b) ćwiczenia fonacyjne – mające na celu ustawienie prawidłowej emisji głosu
c) ćwiczenia logorytmiczne – muzyczno-ruchowe i słowno-ruchowe, których
składnikiem wiodącym jest rytm
d) ćwiczenia słuchu fonematycznego – mające na celu rozwijanie zdolności
różnicowania głosek opozycyjnych
e) ćwiczenia usprawniające narządy mowy – mające na celu podniesienie poziomu
sprawności ruchomych narządów mowy oraz zdobycie umiejętności układania
narządów mowy w sposób charakterystyczny dla danej głoski
2) ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia – ćwiczenia artykulacyjne.
Stosowanie ćwiczeń ortofonicznych szczególnie zalecane jest w przedszkolach. Przeprowadza
się je ze wszystkimi dziećmi:
- przy prawidłowym rozwoju mowy jako utrwalanie prawidłowej artykulacji,
- przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom wymowy
- w przypadku zaburzeń mowy, jako kontynuację terapii rozpoczętej przez logopedę.
Ćwiczenia ortofoniczne należy przeprowadzać w formie zabawy jako integralną część
wychowania. Podczas ćwiczeń ortofonicznych należy stosować wszystkie podstawowe
elementy (oddychanie, fonację, logorytmikę, kształcenie słuchu fonematycznego, gimnastykę
narządów mowy i artykulację). Wszystkie grupy ćwiczeń łączą się ze sobą i należy
wykonywać je równolegle-łączyć np. proste ćwiczenia oddechowe z prostymi fonacyjnymi
czy logorytmicznymi. Należy przy tym tak dobierać zabawy, by zwiększając stopień trudności
opracowanie: mgr Dorota Gudebska5
przyzwyczajać dzieci do poprawnego wypowiadania się na co dzień. Ćwiczenia na głoskach
należy zawsze poprzedzić ćwiczeniami usprawniającymi narządy mowy.
PRZYKŁADY ĆWICZEŃ ORTOFONICZNYCH
A. ćwiczenia 2-minutowe
Ćwiczenia na głoskach
1. Po obserwacji trzmiela lub pszczoły dzieci naśladują dźwięki ,,żż..., zz...". Jest to
ćwiczenie wyrabiające przód języka, który zbliża się do dziąseł (ż) lub do zębów (z), tworząc
szczelinę. Jednocześnie przy wymawianiu głoski ż wargi wysuwają się naprzód, przy
wymawianiu głoski z cofają się ku tyłowi; jest to więc również ćwiczenie na wyrobienie
mięśni warg. Ćwiczenie nadaje się dla 4 — 4,5-letnich dzieci jako indywidualne, dla 5 - 6-
letnich — jako grupowe.
2. Usypiając lalki w ich łóżeczkach lub w wózkach na dworze, dzieci powtarzają
rytmicznie dźwięk ,,a-a-a, a-a-a". Lalka nie może usnąć i cichutko płacze — dzieci
wymawiają cicho, ale bardzo wyraźnie: ,,u-u-u... u-u-u.... Jest to ćwiczenie mięśni szczęki i
warg, które rozwierają się szeroko (a), a następnie wysuwaj ą się ku przodowi i zwężają (u).
Ćwiczenie odpowiednie dla trzylatków w niewielkich grupkach, dla dzieci 4-letnich — w
całym zespole.
3. Podczas opowiadania o koniu, względnie podczas omawiania obserwacji poczynionych
o koniu, dzieci naśladują jego rżenie: ,,e-e-e-e-e... e-e-e-e-e-e" i głos źrebięcia: „i-i-i-i-i-i... i-ii-
i-i", przy czym wargi cofają się ku tyłowi, rozwarcie ich zwęża się, język nieznacznie
wysuwa się ku przodowi. Ćwiczenie odpowiednie dla dzieci 5—6-letnich jako zbiorowe.
ćwiczenia na zgłoskach i wyrazach
1. Dzieci wybrały się na wycieczkę na łąkę, gdzie zobaczyły bociana. Naśladują jego głos
i głos żab: ,,kle-kle-kle-kle", ,,rech-rech- rech-rech" lub ,,kum-kum-kum-kum". Ćwiczenie ma
na celu pracę mięśni warg (e, u, m), tyłu języka (k), przodu języka (r, l), Odpowiednie jest dla
dzieci 4 — 5-letnich. Wartość ćwiczenia jest większa, o ile odbywa się ono na świeżym
powietrzu. Przy rytmicznym czterokrotnym powtarzaniu zgłoski staje się doskonałym
ćwiczeniem oddechowym. Można też przeprowadzić to ćwiczenie przy oglądaniu i
omawianiu odpowiednich ilustracji, np. w książce Łąka Różańskiej, Wiosna Siemaszkowej.
2. Oglądając książkę Las Juriewicza, omawiając niektóre ilustracje, dzieci naśladują
szum wiatru w krzewach: „szszu-szszu" lub usłyszany podczas wycieczki głos kukułki: ,,kuku,
ku-ku".Ćwiczenie ma na celu pracę przodu języka (sz) i warg (u), przy wymawianiu „kuku"
— tyłu języka (k), ćwiczenie nadaje się również do wykonywania podczas pobytu na
powietrzu. Odpowiednie dla dzieci 4- i 5-letnich a nawet 6 letnich.
3. Podczas 4-minutowej gimnastyki dzieci naśladują ruchy wykonywane przy szorowaniu
podłogi i wypowiadają zgłoski: ,,szuru--buru". Jest to ćwiczenie na wyrobienie warg (sz, b, u)
i przodu języka (r). Nadaje się dla dzieci 5—6-letnich.
4. Ćwiczenia ortofoniczne stosowane podczas zabaw ruchowych.
Podczas zabawy w samochody, wyjeżdżające i wracające do garażu, można zachęcić
dzieci do powtarzania dźwięku trąbki samochodowej ,,truu, truu" lub ,,tru"tru- „tru-tru”, ,,
tuu... tuu... tuu" (zabawa dla grupy średniej — dzieci 5-letnie).
W zabawie „Myszki i kot" dzieci mogą powtórzyć kilka razy miauczenie kota.
Po zabawie „Wiatraki i wiatr" można zaproponować dzieciom naśladowanie szumu
wiatru, zmieniając natężenie głosu ,,szu-szu-szu, szu-szu-szu". Podczas trwania samej zabawy
nie należy jednak stosować powtarzania dźwięków, gdyż łączenie intensywnego ruchu dzieci
z jednoczesnym wypowiadaniem dźwięków jest nie wskazane, a nawet szkodliwe.
Wykorzystując niektóre zabawy ruchowe do ćwiczeń ortofonicznych, należy pamiętać, że te
opracowanie: mgr Dorota Gudebska6
ostatnie — w tym wypadku — są jedynie drobnym elementem i nie mogą w żadnym razie
przesłonić celu ruchowej zabawy.
5. Podczas krótkiego opowiadania, np. o lalce zapomnianej w parku, dzieci naśladują jej
wołanie „ma-ma", „ma-ma" — to ciszej, to znów głośniej. Jest to ćwiczenie mięśni warg.
ćwiczenie nadaje się dla dzieci 3—4-letnich.
6. Podczas opowiadania wychowawczyni O tym, jak się rzep do psiego ogona przyczepił
L. Krzemienieckiej dzieci włączają się, powtarzając po słowach „Odczep się rzepie!: „A
właśnie że się nie odczepię".
Jest to ćwiczenie przodu języka (przy wymawianiu grupy spółgłoskowej dcz; stosować je
można dla 5,5— 6-letnich dzieci.
B. ćwiczenia ortotoniczne jako zajęcia 10—20-minutowe
Zabawy oparte na wymawianiu głosek
l. Dzieci siedzą półkolem przed wychowawczynią, która wyraźnie, prawidłowo wymawia
głoski a, i, u. Nas...
marzena_kaszowska