ROZDZIAŁ VI - TESTAMENT

ROZDZIAŁ VI - TESTAMENT

SWOBODA TESTOWANIA l JEJ GRANICE

istota

»         jest to zasada prawa spad­kowego, która zezwala osobom fizycznym na dysponowanie ich majątkiem przez czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa)

»         Kodeks cywilny dokony­wanie takich czynności nazywa rozrządzeniem majątkiem (art. 941 k.c.), a po­szczególne postanowienia objęte treścią tych czynności — rozrządzeniami

»         swoboda testowania nigdy nie ma charakteru absolutnego i istnieje tylko w granicach, jakie jej wyznacza porządek prawny.

1.       rozrządze­nia spadkodawcy nie mogą naruszać zasad wynikających z licznych w prawie spadkowym przepisów iuris cogentis,

2.       rozrządzenia spadkodawcy mogą być zawarte tylko w takich czynnościach prawnych na wypadek śmierci, które do­puszcza obowiązujące ustawodawstwo.

-          powszechnie przyjętą czynnością praw­ną na wypadek śmierci jest testament; niektórym systemom prawnym znana jest także umowa dziedziczenia(w jej przypadku spadkobierca nie może jednostronnie odwołać jej postanowień, jest nią zwiąazany). W prawie polskim jest ona niedopusz­czalna ze względu na art. 1047 k.c.

Swoboda testowania i dziedziczenie testamentowe ukształtowały się jeszcze w prawie rzymskim, jednak później niż dziedziczenie ustawowe.

funkcje i granice

»         za główny argument przemawiający na rzecz swobody testowania uważa się wzgląd na dobro rodziny.  à rozrządzenia testamentowe umożliwiają spad­kodawcy wprowadzenie do obowiązującego porządku dziedziczenia zmian, które uważa on za pożądane ze względu na konkretny układ stosunków rodzinnych à dzięki swobodzie testowania spadkodawca może w drodze czynności na wypadek śmierci zmienić ustawowy porządek dziedziczenia

»         swoboda testowania niesie zatem ze sobą niebez­pieczeństwo całkowitego pozbawienia najbliższych członków rodziny spadko­dawcy udziałów w spadku. Niebezpieczeństwu temu poszczególne ustawodawstwa starają się przeciw­działać bądź za pomocą:

»         tzw. systemu rezerwy

»         systemu za­chowku à w myśl przyjętego w prawie polskim systemu za­chowku, rozrządzenia na wypadek śmierci pozostają w mocy, choćby pozbawiały one najbliższych członków rodziny zmarłego udziału w spadku, a interes tych członków rodziny jest chroniony za pomocą przyznanego im roszczenia pienięż­nego

»         obok ograniczeń swobody testowania podyktowanych interesem najbliższej rodziny zmarłego spotyka się też ograniczenia uzasadnione interesem społecznym. W obecnie obowiązującym prawie polskim takich ograniczeń brak. W latach 1963-1990 tego rodzaju ograniczeniami dotknięte były rozrządzenia obejmujące gospo­darstwa rolne oraz wkłady gruntowe w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych.

TESTAMENT l JEGO TREŚĆ

pojęcie; cechy charakterystyczne

Termin „testament" ma w prawie dwa znaczenia:

1.       czynność prawna, jednostronna i odwołalna, przez którą spadkodawca, zwany od nazwy czynności testatorem rozrządza swoim majątkiem na wypadek swej śmierci

2.       dokument, który obejmuje odnośne oświadczenie woli testatora à gdy chodzi o testament w zna­czeniu dokumentu, łatwo to wywnioskować z kontekstu np. art. o zniszczeniu testamentu (art. 946 k.c.) albo o złożeniu go w sądzie spadku (art. 646 § 1 k.p.c.).

ad 1.

Jako czynność prawna testament charakteryzuje się następującymi cechami:

1.       jest to świadczenie woli spadkodawcy (testatora) nie jest skierowane do jakiej­kolwiek oznaczonej osoby (adresata) i nie podlega w związku z tym art. 61 k.c:

Art. 61. § 1. Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. § 2. (28) Oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.

-          bezpośrednią tego konsekwencją jest odwołalność testamentu

-          testament własnoręczny jest sporządzony z chwilą, gdy testator go napisał i podpisał, choć­by żadna inna osoba nie znała jego treści, a nawet nie wiedziała o jego istnieniu.

-          ewentualni świadkowie spełniają funkcję dokumentacyjną i nie są adresatami oświadczenia woli

2.       testament wy­wołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy à jest to czynność prawna na wypadek śmierci (morlis causa) à jest ważny z chwilą złożenia, skutki wywołuje po śmiereci

3.       możliwość  odwołania w każdej chwili przez testatora zarówno całego testamentu, jak i jego poszczególnych postanowień (art. 943 k.c.).

4.       ściśle uregulowana

²      wymóg pełnej zdolności do czynności prawnej

²      akt o charakterze formalnym à jeden z istotnych wyjątków

5.       osobista – testament można sporządzić tylko samodzielnie

wyłączny charakter

W myśl art. 941 k.c., rozrządzić majątkiem na wy­padek śmierci można jedynie przez testament. Zasada wyrażona w tym przepisie ma charakter bezwzględny tylko w odniesieniu do rozrządzania majątkiem jako pewną całością. Nie wyłącza natomiast możliwości dysponowania mortis cau­sa — poszczególnymi przedmiotami majątkowymi na podstawie przepisów szcze­gólnych.

treść

Na treść testamentu składają się rozrządzenia co do majątku spadko­dawcy.

(a)   wyraźnie wymienione w k.c. rozrządzenia

1.      powołanie spadkobiercy lub spadkobierców do całości lub części spadku (art. 959 k.c.),

2.      ustanowienie zapisu (art. 969 k.c.),

3.      polecenie (art. 982 k.c.),

4.      powołanie wykonawcy testamentu (art. 986 k.c.) oraz

5.      wydziedziczenie (art. 1008 k.c.).

6.      ustanowienie w testamencie fundacji (art. 927 § 3 k.c.)

(b)   rozrządzenia testamentowe wprost w ko­deksie nie wymienione

1.   pozbawienie małżonka spadkodawcy uprawnień wynikających z art. 939 § l k.c

2.   wyłączenie przyrostu

3.   testament negatywny à polega na tym, że spadkodawca wyłącza od dziedziczenia jednego lub

niektórych ze swych spadkobierców ustawowych, ale nie powołuje innych spadkobierców.

-          spadek przypada wtedy spadkobiercom ustawowym, którzy nie zostali wyłączeni od dziedziczenia, a wyłączonego traktuje się tak, jak gdyby nie żył on w chwili otwarcia spadku, z tym jednak zastrzeżeniem, że przysługuje mu roszczenie o zachowek, jeżeli należy do grona osób wymienionych w art. 991 k.c.

Rozrządzenia testamentowe kodeks nazywa niekiedy również postanowienia­mi

Oprócz rozrządzeń co do majątku spadkodawcy testament może zawierać również w swej treści inne elementy, np.

-          zalecenia spadkodawcy co do pogrze­bu albo

-          wskazanie opiekuna dla dziecka małoletniego (por. art. 149 § l k.r.o.)

PRZESŁANKI WAŻNOŚCI TESTAMENTU

Ważność testamentu ocenia się według ogólnych zasad ważności czynności prawnej, o ile nic innego nie wynika z prze­pisów prawa spadkowego. Spośród tych ogólnych zasad zastosowanie ma przede wszystkim art. 58 k.c.

Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. § 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

TESTAMENT WAŻNY:

1.      jest zgodny z ustawą i z zasadami współżycia społecznego

-          jeżeli sprzeczność ta dotyczy tylko niektórych rozrządzeń testamentowych, pozostałe rozrządzenia pozostają w zasadzie w mocy (art. 58 § 3 k.c.)

-          niekiedy przepisy prawa spadkowego przewidują, że rozrządzenia sprzeczne z ustawą nie są nieważne, ale wywołują inne skutki określone w tych przepisach (np. art. 964 zd. pierwsze, por. art. 58 § 1l in fine k.c.)

2.      sporządzony przez osobę posiadającą zdolność do testowania

-          zdolność testowania jest jednym z przejawów ogólnej zdolności do czynności prawnych à Tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może sporządzić lub odwołać testament

3.      ma charakter osobisty

-          oświadczenie woli spadkodawcy, polegają­ce na sporządzeniu lub odwołaniu testamentu, może być złożone tylko osobi­ście

4.      nie dotknięty jest wadą oświadczenia woli

-          oświadczenie woli spadkodawcy musi być zło­żone nie tylko na serio, w zamiarze wywołania skutków prawnych (animus testandi)

-          skutki wad oświadczenia woli spadkodawcy określa art. 945 k.c.:

W myśl tego przepisu, nieważny jest testament sporządzony:

(a)   w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wy­rażenie woli (ocena wg art. 82 k.c.)

(b)   pod wpływem błędu (oceniany odmiennie niż wedle art. 84 § 2 k.c.)

-          pod uwagę bierze się każdy bląd istotny z subiektywnego punktu widzenia spadkodawcy à , nie należy kierować się kryteriami obiektywnymi

-          nie ma znaczenia, czy błąd dotyczył treści testamentu, czy też okoliczności pozosta­jącej poza jego treścią

Odmienności te uzasadnione są tym, że — w przeciwień­stwie do czynności inter vivos — przy testamencie nie zachodzi potrzeba ochrony zaufania osób trzecich. Z tego względu ustawodawca przyjął tu stanowisko od­powiadające tzw. teorii woli.

(c)    pod wpływem groźby.

-          w art. 945 § 1 pkt 3 k.c. groźba nie została określona jako bezprawna (por. art. 87 k.c.), ponieważ pojęcie to mieści się już w hipotezie przepisu à bezpraw­na jest każda groźba mająca na celu nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu określonej treści

Zgodnie z brzmieniem art. 945 § 1 à we wszystkich wymienionych sytuacjach testament jest dotknięty nieważ­nością (tzw. bezwzględną)

1.      nieważność może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny

2.      nieważność testamentu z przyczyn wy­mienionych w art. 945 § l k.c. jest ograniczona w czasie:

-          do lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważno­ści

-          w każdym razie — do lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2).

Bieg terminu trzyletniego nie może rozpo­cząć się wcześniej niż od otwarcia spadku,.

Po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku również sąd nie może z urzędu podnieść sprawy nieważności testamentu, co jest równoznaczne z jego konwalidacją. Ma to na celu ochronę pewności obrotu.

5.       nie jest testamentem wspólnym à  testament może bowiem zawierać rozrządzenia tyl­ko jednego spadkodawcy

-          naruszenie tego zakazu pociąga za sobą bezwzględną nieważność wszyst­kich rozrządzeń zawartych w testamencie wspólnym.

-          postanowienie to zwykle uzasadnia się tym, że wspólne testamenty są źródłem komplikacji w praktyce i ograniczają swobodę testatorów w zakresie odwołania ich ostatniej woli

-          w prawie polskim zakaz ten nie przewiduje żadnych wyjątków.

-          testament wspól­ny polega na połączeniu oświadczeń ostatniej woli dwóch lub więcej osób w jed...