ochrona dziedziczenia.doc

Rozdział XI

OCHRONA DZIEDZICZENIA

§48. ROSZCZENIE O OCHRONĘ DZIEDZICZENIA

I. Istota roszczenia. Spadkobierca, wstąpiwszy z mocy dziedziczenia w prawa 320 majątkowe należące do spadku, może te prawa wykonywać i korzystać z odpo­wiednich roszczeń. Może np. żądać wydania rzeczy, której własność należała do spadkodawcy, lub spełnienia świadczenia od dłużnika, którego wierzycielem był spadkodawca. Musi w tym celu wykazać, po pierwsze — że prawo, którego do­chodzi przysługiwało spadkodawcy, po drugie — że jest spadkobiercą (co do tego ostatniego dowodu —> 309-310). Niezależnie od tego w historycznym rozwoju pra­wa spadkowego wykształciło się szczególne roszczenie, które służy do ochrony całości uprawnień spadkobiercy do spadku i zwraca się przeciwko temu, kto bezpodstawnie przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy. Jest to roszczenie o ochronę dziedziczenia. Wynika ono z podmiotowego prawa do spadku (prawa dziedziczenia), o którym była mowa na wstępie (—♦ 5—8).

Początki instytucji ochrony dziedziczenia sięgają prawa rzymskiego, gdzie nosiła ona nazwę hereditatis petiłio. Ochrona dziedziczenia jest przyjęta współcześnie w wielu systemach prawnych, a nawet w tych, w których nie przewiduje jej ża­den wyraźny przepis, została uznana przez orzecznictwo i doktrynę.

W prawie polskim ochronie dziedziczenia jest poświęcony art. 1029 k.c. Ten     321 równie lakoniczny, jak bogaty w treść przepis normuje w niewielu słowach wie­le zagadnień, które możemy podzielić na następujące grupy:

a)          określenie podmiotów — uprawnionego i zobowiązanego — oraz przesła­
nek roszczenia o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku
(art. 1029 § 1 k.c); roszczenie to możemy nazwać roszczeniem zasadniczym przy
ochronie dziedziczenia;

b)          określenie zakresu i przesłanek ewentualnych dalszych roszczeń o ochro­
nę dziedziczenia, mianowicie roszczeń o wynagrodzenie za korzystanie z przed­
miotów należących do spadku, o zwrot pobranych z nich pożytków lub ich rów-

166

). Ochrona dziedziczę

48. Roszczenie o ochro

ziedziczenia

167

nowartości oraz o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utra­ty tych przedmiotów (art. 1029 § 2 k.c);

c)               określenie uprawnień zobowiązanego do wydania spadku z tytułu nakła­
dów, jakich dokonał on na przedmioty należące do spadku (art. 1029 § 2 k.c);

d)              dyspozycja o odpowiednim stosowaniu postanowień o ochronie dziedzicze­
nia do wypadków, gdy osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uzna­
nie jej za zmarłą, żąda wydania swego majątku (art. 1029 § 3 k.c).

Wykładnia tego przepisu jest trudna i nasuwa wiele wątpliwości. Nie zostały one w pełni naświetlone w naszej doktrynie, która — poza opracowaniami J. Gwiazdomorskiego — na zagadnienia te nie zwróciła dotąd baczniejszej uwagi. Natomiast cenne wyjaśnienia zawiera uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów SN z 20 kwietnia 1964 r., OSN 1965, poz. 200, o którym będzie jeszcze mowa.

322 II. Uprawniony i zobowiązany. Spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spa­dek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku (art. 1029 § 1 k.c).

Uprawnionym, któremu roszczenie przysługuje, jest zatem rzeczywisty spad­kobierca.

Natomiast podmiotem obowiązku odpowiadającego temu roszczeniu (pozwa­nym w procesie) jest osoba, co do której spełnione są jednocześnie trzy następu­jące przesłanki:

a)              Osoba ta włada spadkiem, częścią spadku, niektórymi przedmiotami
należącymi do spadku albo choćby jednym takim przedmiotem, np. nierucho­
mością spadkową. Określenie „włada" nie jest tu zresztą użyte całkiem ściśle.
Roszczenie o ochronę dziedziczenia może bowiem zwracać się również przeciw­
ko  osobie,  która już  zużyła   lub  utraciła  przedmiot  należący  do  spadku,
i obejmować także inne wartości majątkowe niż samo tylko władztwo nad rze­
czą (-+ 324-326).

b)              Osoba ta przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy, tzn. daje wyraz swe­
mu przekonaniu, że prawa do przedmiotów należących do spadku nabyła w dro­
dze dziedziczenia. Roszczenie o ochronę dziedziczenia nie przysługuje zatem
przeciwko temu, kto nie przypisuje sobie uprawnień spadkobiercy, lecz powo­
łuje się na inną podstawę prawną nabycia, np. twierdzi, że nabył dany przedmiot
lub dane przedmioty przez czynność prawną inter vivos od spadkodawcy lub innej
osoby. W takim wypadku spadkobierca, który kwestionuje fakt lub skuteczność
nabycia, może uczynić użytek tylko z odpowiedniego roszczenia (np. z roszcze­
nia windykacyjnego) na zasadach ogólnych.

c)              Osoba ta w rzeczywistości nie jest spadkobiercą. Roszczenie o wydanie
przedmiotów należących do spadku jest przy tym uzasadnione bez względu na
to, czy osoba ta wie, że nie jest spadkobiercą, czy też sądzi, iż nim jest. Ta
kwestia ma znaczenie tylko z punktu widzenia dalszych ewentualnych roszczeń
spadkobiercy (-> 328-329).

Osobę, która włada spadkiem lub poszczególnymi przedmiotami należącymi do spadku jako spadkobierca, lecz nim nie jest, nazywa się niekiedy posiadaczem spadku. Określeniem tym można się posługiwać, zdając sobie jednak sprawę z jego nieścisłości: spadek nie jest bowiem rzeczą ani zbiorem rzeczy, wskutek czego w sensie technicznym nie można go „posiadać"

Sytuacje, w których spadkiem włada jako spadkobierca osoba nie będąca w rze­czywistości spadkobiercą, mogą być wynikiem różnorodnych stanów faktycznych.

Przykład I: Załóżmy, że rzeczywistym spadkobiercą jest A, natomiast spadkiem wtada B. Oto typowe sytuacje takiego władania:

1)           A jest spadkobiercą ustawowym powołanym do całego spadku w pierwszej kolejności (np. sy­
nem spadkodawcy), B zaś — spadkobiercą ustawowym powołanym w dalszej kolejności (np. bra­
tem spadkodawcy), objął jednak spadek, nie wiedząc o istnieniu A albo też sądząc, że ten spadek od­
rzuci;

2)           B przy dziedziczeniu ustawowym byłby powołany do całości spadku i objął go, nie wiedząc o ist­
nieniu testamentu (lub zatajając fakt jego istnienia), w którym spadkodawca jedynym swym spadko­
biercą ustanowił A;

3)           B został powołany do całości spadku na podstawie testamentu, jednak testament jest nieważny,
wskutek czego spadek przypada spadkobiercy ustawowemu A;

4)           B, powołany do całego spadku, został uznany za niegocl-.iego, w związku z czym spadek przy­
pada A jako spadkobiercy powołanemu z ustawy w najbliższej kolejności.

Jak się wydaje, roszczenie o ochronę dziedziczenia przysługuje również przeciwko współspadko-biercy, który — władając spadkiem lub jego częścią — bezpodstawnie twierdzi, iż przypadł mu cały spadek, albo przypisuje sobie udział w spadku większy niż to odpowiada rzeczywistości. W takim wypadku współspadkobierca występujący z roszczeniem mógłby żądać niewydania przedmiotów spad­kowych, lecz tylko dopuszczenia do ich współposiadania, zob. J. Gwiazdomoraki, Dwa problemy z za­kresu wspólności spadkowej, PiP 1977, nr 3. Problem ma jednak charakter raczej teoretyczny, ponie­waż dla współspadkobiercy, który nie włada spadkiem, najczęściej dogodniejsze będzie wystąpienie

0              dział.

III. Treść roszczenia. Zasadnicza treść roszczenia o ochronę dziedziczenia polega na żądaniu wydania przedmiotów, a więc przede wszystkim rzeczy należących do spadku. Omawiane roszczenie przypomina zatem roszczenie windykacyjne, acz­kolwiek inna jest jego podstawa (—> 326). Jak się wydaje, żądanie wydania rze­czy jest aktualne tylko o tyle, o ile dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości

1              o ile te rzeczy znajdują się nadal we władaniu posiadacza spadku.

Jak wynika z mających tu odpowiednie zastosowanie art. 224 § 2 i 225 k.c. (por. art. 1029 § 2 k.c), roszczenie o ochronę dziedziczenia może też obejmo­wać żądanie zapłaty określonych kwot pieniężnych. Spadkobierca może przy tym żądać świadczenia pieniężnego bądź to obok, bądź to zamiast żądania wydania rzeczy. Z pierwszą z tych ewentualności będziemy mieli do czynienia w razie żądania przez spadkobiercę wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, dochodze­nia naprawienia szkody z tytułu pogorszenia rzeczy należących do spadku, jak też żądania wartości pożytków pobranych lub też takich, których posiadacz spad­ku nie uzyskał z powodu złej gospodarki. Ewentualność druga, a więc zastąpie­nie roszczenia windykacyjnego roszczeniem pieniężnym, wchodzi w rachubę

166

Y7. Ochrona dziedziczeń

§ 48. Roszczenie o och:     jdziedziczenia

167

nowartości oraz o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utra­ty tych przedmiotów (art. 1029 § 2 k.c);

c)               określenie uprawnień zobowiązanego do wydania spadku z tytułu nakła­
dów, jakich dokonał on na przedmioty należące do spadku (art. 1029 § 2 k.c);

d)              dyspozycja o odpowiednim stosowaniu postanowień o ochronie dziedzicze­
nia do wypadków, gdy osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uzna­
nie jej za zmarłą, żąda wydania swego majątku (art. 1029 § 3 k.c).

Wykładnia tego przepisu jest trudna i nasuwa wiele wątpliwości. Nie zostały one w pełni naświetlone w naszej doktrynie, która — poza opracowaniami J. Gwiazdomorskiego — na zagadnienia te nie zwróciła dotąd baczniejszej uwagi. Natomiast cenne wyjaśnienia zawiera uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów SN z 20 kwietnia 1964 r., OSN 1965, poz. 200, o którym będzie jeszcze mowa.

322 II. Uprawniony i zobowiązany. Spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spa­dek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku (art. 1029 § 1 k.c).

Uprawnionym, któremu roszczenie przysługuje, jest zatem rzeczywisty spad­kobierca.

Natomiast podmiotem obowiązku odpowiadającego temu roszczeniu (pozwa­nym w procesie) jest osoba, co do której spełnione są jednocześnie trzy następu­jące przesłanki:

a)              Osoba ta włada spadkiem, częścią spadku, niektórymi przedmiotami
należącymi do spadku albo choćby jednym takim przedmiotem, np. nierucho­
mością spadkową. Określenie „włada" nie jest tu zresztą użyte całkiem ściśle.
Roszczenie o ochronę dziedziczenia może bowiem zwracać się również przeciw­
ko  osobie,   która już   zużyła   lub  utraciła  przedmiot  należący  do  spadku,
i obejmować także inne wartości majątkowe niż samo tylko władztwo nad rze­
czą (-* 324-326).

b)              Osoba ta przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy, tzn. daje wyraz swe­
mu przekonaniu, że prawa do przedmiotów należących do spadku nabyła w dro­
dze dziedziczenia. Roszczenie o ochronę dziedziczenia nie przysługuje zatem
przeciwko temu, kto nie przypisuje sobie uprawnień spadkobiercy, lecz powo­
łuje się na inną podstawę prawną nabycia, np. twierdzi, że nabył dany przedmiot
lub dane przedmioty przez czynność prawną int...