Rozdział XI
OCHRONA DZIEDZICZENIA
§48. ROSZCZENIE O OCHRONĘ DZIEDZICZENIA
I. Istota roszczenia. Spadkobierca, wstąpiwszy z mocy dziedziczenia w prawa 320 majątkowe należące do spadku, może te prawa wykonywać i korzystać z odpowiednich roszczeń. Może np. żądać wydania rzeczy, której własność należała do spadkodawcy, lub spełnienia świadczenia od dłużnika, którego wierzycielem był spadkodawca. Musi w tym celu wykazać, po pierwsze — że prawo, którego dochodzi przysługiwało spadkodawcy, po drugie — że jest spadkobiercą (co do tego ostatniego dowodu —> 309-310). Niezależnie od tego w historycznym rozwoju prawa spadkowego wykształciło się szczególne roszczenie, które służy do ochrony całości uprawnień spadkobiercy do spadku i zwraca się przeciwko temu, kto bezpodstawnie przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy. Jest to roszczenie o ochronę dziedziczenia. Wynika ono z podmiotowego prawa do spadku (prawa dziedziczenia), o którym była mowa na wstępie (—♦ 5—8).
Początki instytucji ochrony dziedziczenia sięgają prawa rzymskiego, gdzie nosiła ona nazwę hereditatis petiłio. Ochrona dziedziczenia jest przyjęta współcześnie w wielu systemach prawnych, a nawet w tych, w których nie przewiduje jej żaden wyraźny przepis, została uznana przez orzecznictwo i doktrynę.
W prawie polskim ochronie dziedziczenia jest poświęcony art. 1029 k.c. Ten 321 równie lakoniczny, jak bogaty w treść przepis normuje w niewielu słowach wiele zagadnień, które możemy podzielić na następujące grupy:
a) określenie podmiotów — uprawnionego i zobowiązanego — oraz przesłanek roszczenia o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku(art. 1029 § 1 k.c); roszczenie to możemy nazwać roszczeniem zasadniczym przyochronie dziedziczenia;
b) określenie zakresu i przesłanek ewentualnych dalszych roszczeń o ochronę dziedziczenia, mianowicie roszczeń o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pobranych z nich pożytków lub ich rów-
166
). Ochrona dziedziczę
48. Roszczenie o ochro
ziedziczenia
167
nowartości oraz o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów (art. 1029 § 2 k.c);
c) określenie uprawnień zobowiązanego do wydania spadku z tytułu nakładów, jakich dokonał on na przedmioty należące do spadku (art. 1029 § 2 k.c);
d) dyspozycja o odpowiednim stosowaniu postanowień o ochronie dziedziczenia do wypadków, gdy osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznanie jej za zmarłą, żąda wydania swego majątku (art. 1029 § 3 k.c).
Wykładnia tego przepisu jest trudna i nasuwa wiele wątpliwości. Nie zostały one w pełni naświetlone w naszej doktrynie, która — poza opracowaniami J. Gwiazdomorskiego — na zagadnienia te nie zwróciła dotąd baczniejszej uwagi. Natomiast cenne wyjaśnienia zawiera uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów SN z 20 kwietnia 1964 r., OSN 1965, poz. 200, o którym będzie jeszcze mowa.
322 II. Uprawniony i zobowiązany. Spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spadek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku (art. 1029 § 1 k.c).
Uprawnionym, któremu roszczenie przysługuje, jest zatem rzeczywisty spadkobierca.
Natomiast podmiotem obowiązku odpowiadającego temu roszczeniu (pozwanym w procesie) jest osoba, co do której spełnione są jednocześnie trzy następujące przesłanki:
a) Osoba ta włada spadkiem, częścią spadku, niektórymi przedmiotaminależącymi do spadku albo choćby jednym takim przedmiotem, np. nieruchomością spadkową. Określenie „włada" nie jest tu zresztą użyte całkiem ściśle.Roszczenie o ochronę dziedziczenia może bowiem zwracać się również przeciwko osobie, która już zużyła lub utraciła przedmiot należący do spadku,i obejmować także inne wartości majątkowe niż samo tylko władztwo nad rzeczą (-+ 324-326).
b) Osoba ta przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy, tzn. daje wyraz swemu przekonaniu, że prawa do przedmiotów należących do spadku nabyła w drodze dziedziczenia. Roszczenie o ochronę dziedziczenia nie przysługuje zatemprzeciwko temu, kto nie przypisuje sobie uprawnień spadkobiercy, lecz powołuje się na inną podstawę prawną nabycia, np. twierdzi, że nabył dany przedmiotlub dane przedmioty przez czynność prawną inter vivos od spadkodawcy lub innejosoby. W takim wypadku spadkobierca, który kwestionuje fakt lub skutecznośćnabycia, może uczynić użytek tylko z odpowiedniego roszczenia (np. z roszczenia windykacyjnego) na zasadach ogólnych.
c) Osoba ta w rzeczywistości nie jest spadkobiercą. Roszczenie o wydanieprzedmiotów należących do spadku jest przy tym uzasadnione bez względu nato, czy osoba ta wie, że nie jest spadkobiercą, czy też sądzi, iż nim jest. Takwestia ma znaczenie tylko z punktu widzenia dalszych ewentualnych roszczeńspadkobiercy (-> 328-329).
Osobę, która włada spadkiem lub poszczególnymi przedmiotami należącymi do spadku jako spadkobierca, lecz nim nie jest, nazywa się niekiedy posiadaczem spadku. Określeniem tym można się posługiwać, zdając sobie jednak sprawę z jego nieścisłości: spadek nie jest bowiem rzeczą ani zbiorem rzeczy, wskutek czego w sensie technicznym nie można go „posiadać"
Sytuacje, w których spadkiem włada jako spadkobierca osoba nie będąca w rzeczywistości spadkobiercą, mogą być wynikiem różnorodnych stanów faktycznych.
Przykład I: Załóżmy, że rzeczywistym spadkobiercą jest A, natomiast spadkiem wtada B. Oto typowe sytuacje takiego władania:
1) A jest spadkobiercą ustawowym powołanym do całego spadku w pierwszej kolejności (np. synem spadkodawcy), B zaś — spadkobiercą ustawowym powołanym w dalszej kolejności (np. bratem spadkodawcy), objął jednak spadek, nie wiedząc o istnieniu A albo też sądząc, że ten spadek odrzuci;
2) B przy dziedziczeniu ustawowym byłby powołany do całości spadku i objął go, nie wiedząc o istnieniu testamentu (lub zatajając fakt jego istnienia), w którym spadkodawca jedynym swym spadkobiercą ustanowił A;
3) B został powołany do całości spadku na podstawie testamentu, jednak testament jest nieważny,wskutek czego spadek przypada spadkobiercy ustawowemu A;
4) B, powołany do całego spadku, został uznany za niegocl-.iego, w związku z czym spadek przypada A jako spadkobiercy powołanemu z ustawy w najbliższej kolejności.
Jak się wydaje, roszczenie o ochronę dziedziczenia przysługuje również przeciwko współspadko-biercy, który — władając spadkiem lub jego częścią — bezpodstawnie twierdzi, iż przypadł mu cały spadek, albo przypisuje sobie udział w spadku większy niż to odpowiada rzeczywistości. W takim wypadku współspadkobierca występujący z roszczeniem mógłby żądać niewydania przedmiotów spadkowych, lecz tylko dopuszczenia do ich współposiadania, zob. J. Gwiazdomoraki, Dwa problemy z zakresu wspólności spadkowej, PiP 1977, nr 3. Problem ma jednak charakter raczej teoretyczny, ponieważ dla współspadkobiercy, który nie włada spadkiem, najczęściej dogodniejsze będzie wystąpienie
0 dział.
III. Treść roszczenia. Zasadnicza treść roszczenia o ochronę dziedziczenia polega na żądaniu wydania przedmiotów, a więc przede wszystkim rzeczy należących do spadku. Omawiane roszczenie przypomina zatem roszczenie windykacyjne, aczkolwiek inna jest jego podstawa (—> 326). Jak się wydaje, żądanie wydania rzeczy jest aktualne tylko o tyle, o ile dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości
1 o ile te rzeczy znajdują się nadal we władaniu posiadacza spadku.
Jak wynika z mających tu odpowiednie zastosowanie art. 224 § 2 i 225 k.c. (por. art. 1029 § 2 k.c), roszczenie o ochronę dziedziczenia może też obejmować żądanie zapłaty określonych kwot pieniężnych. Spadkobierca może przy tym żądać świadczenia pieniężnego bądź to obok, bądź to zamiast żądania wydania rzeczy. Z pierwszą z tych ewentualności będziemy mieli do czynienia w razie żądania przez spadkobiercę wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, dochodzenia naprawienia szkody z tytułu pogorszenia rzeczy należących do spadku, jak też żądania wartości pożytków pobranych lub też takich, których posiadacz spadku nie uzyskał z powodu złej gospodarki. Ewentualność druga, a więc zastąpienie roszczenia windykacyjnego roszczeniem pieniężnym, wchodzi w rachubę
Y7. Ochrona dziedziczeń
§ 48. Roszczenie o och: jdziedziczenia
a) Osoba ta włada spadkiem, częścią spadku, niektórymi przedmiotaminależącymi do spadku albo choćby jednym takim przedmiotem, np. nieruchomością spadkową. Określenie „włada" nie jest tu zresztą użyte całkiem ściśle.Roszczenie o ochronę dziedziczenia może bowiem zwracać się również przeciwko osobie, która już zużyła lub utraciła przedmiot należący do spadku,i obejmować także inne wartości majątkowe niż samo tylko władztwo nad rzeczą (-* 324-326).
b) Osoba ta przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy, tzn. daje wyraz swemu przekonaniu, że prawa do przedmiotów należących do spadku nabyła w drodze dziedziczenia. Roszczenie o ochronę dziedziczenia nie przysługuje zatemprzeciwko temu, kto nie przypisuje sobie uprawnień spadkobiercy, lecz powołuje się na inną podstawę prawną nabycia, np. twierdzi, że nabył dany przedmiotlub dane przedmioty przez czynność prawną int...
prawozaoczne