Prawo spadkowe
SPADEK
I. Pojęcie spadku
o Art. 922. § 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
o Do spadku należą prawa i obowiązki, które jednocześnie spełniają 4 wymagania:
Ø mają charakter cywilnoprawny;
§ Nie należą do spadku prawa i obowiązki wynikające ze stosunków o charakterze prawnoadministracyjnym, prawnofinansowym czy prawnokarnym.
§ Środki zgromadzone na otwartym funduszu emerytalnym – połowa tych środków przekazywana jest małżonkowi w zakresie w jakim środki te były przedmiotem wspólności majątkowej; druga połowa przepada podmiotom wskazanym przez zmarłego. W braku jednakże osób wskazanych, ta druga połowa podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych.
§ Nie wchodzą w skład spadku również uprawnienia do świadczeń emerytalnych i rentowych.
Ø mają charakter majątkowy;
§ bezspornie niemajątkowe są tylko dwie kategorie praw podmiotowych i odpowiadających tym prawom obowiązki:
· wszystkie prawa osobiste, związane z ochroną dóbr osobistych;
· prawa rodzinne, wynikające ze stosunków prawnorodzinnych – jednakże nie wszystkie, albowiem niektóre z nich, chociaż opierają się na więzi natury osobistej, mają określoną treść gospodarczą i są uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego np. prawo do alimentacji.
Ø nie są ściśle związane z osobą zmarłego; Spośród praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które są ściśle związane z jego osobą i wskutek tego nie wchodzą w skład spadku, należy wymienić:
§ Prawa i obowiązki o treści majątkowej wynikające ze stosunków rodzinnych – m.in. prawo do żądania dostarczenia środków utrzymania (alimentów) i odpowiadający mu obowiązek alimentacyjny. Prawo to gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego, a w razie śmierci zobowiązanego odpowiedni obowiązek nie przechodzi na spadkobierców, natomiast może powstać w stosunku do zobowiązanego w dalszej kolejności.
§ Użytkowanie, służebności osobiste, prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, prawo dożywocia.
§ Niektóre umowne stosunki obligacyjne ulegają rozwiązaniu w razie śmierci jednej ze stron – np. umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek śmierci. W wypadku śmierci wspólnika umowa spółki w stosunku do niego ulega rozwiązaniu, jeżeli zaś było tylko dwóch wspólników, a jeden z nich zmarł, to cała spółka przestaje istnieć (w umowie jednak można ten skutek wyłączyć, zamieszczając postanowienie , że do spółki na miejsce zmarłego wejdą jego spadkobiercy.
§ Z chwilą śmierci członka spółdzielni ustaje stosunek członkostwa i gasną wynikające z tego stosunku, a ściśle związane z osobą członka, spółdzielcze prawa organizacyjne (np. prawo do udziału w walnym zgromadzeniu). Natomiast na spadkobierców przechodzą prawa majątkowe członka, jakie przysługiwałby mu w razie wystąpienia ze spółdzielni, w szczególności prawo do udziału i do wkładu.
§ Nie przechodzi na spadkobierców prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych – chyba, że roszczenie z tego tytułu zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
Ø nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami. Przejście określonych praw i obowiązków cywilnoprawnych zmarłego na oznaczoną osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, jest przewidziane w rozmaitych przepisach szczególnych. Wtedy te prawa i obowiązki nie należą do spadku, a ich przejście na określone osoby polega na następstwie szczególnym. Np.:
§ Zgodnie z art. 691 KC w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego wymienione w tym przepisie osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały aż do chwili śmierci, wstępują w stosunek najmu, natomiast w braku takich osób stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.
§ Można umówić się, że służebność mieszkania po śmierci uprawnionego przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkom.
§ Suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia osobowego nie należy do spadku po ubezpieczonym. Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie lub w ogólnych warunkach ubezpieczenia.
- 8 -
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIEDZICZENIA
I. Otwarcie spadku
1. Chwila otwarcia
o Śmierć spadkodawcy jest zdarzeniem prawnym, które pociąga za sobą przejście praw i obowiązków majątkowych zmarłego na jego spadkobierców – jest to otwarcie spadku.
o Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy. Określa ją się nie tylko co do dnia, ale z większą precyzją w odniesieniu do czasu.
2. Doniosłość
I. Znaczenie otwarcia spadku polega przede wszystkim na tym, że z chwilą, kiedy ono nastąpiło, spadkobierca nabywa spadek. Również wg stanu rzeczy istniejącego w chwili otwarcia spadku ocenia się zdolność spadkobiercy do dziedziczenia oraz skład majątku spadkowego.
II. Pojęcie dziedziczenia. Powołanie do dziedziczenia
1. Mechanizm dziedziczenia
o We współczesnych systemach prawnych zwykle przyjmuje się, że spadek przechodzi w drodze dziedziczenia z mocy samego prawa, bezpośrednio na spadkobiercę, i to z reguły z chwilą otwarcia spadku, jak to jest w prawie polskim, co jednak nie wyklucza możliwości odrzucenia spadku w określonym terminie.
2. Sukcesja uniwersalna
o Sukcesja polega na tym, że wskutek jednego zdarzenia prawnego (w wypadku dziedziczenia jest to otwarcie spadku) następca prawny wstępuje w ogół praw i obowiązków majątkowych swego poprzednika.
o Na spadkobiercę przechodzi całość praw i obowiązków majątkowych należących do spadku. Płyną stąd dalsze konsekwencję:
Ø Spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe, zaliczane do spadku (brak odrębnych zasad co do dziedziczenia rzeczy ruchomych i nieruchomości – sprzeciwiałoby się to zasadzie sukcesji uniwersalnej)
Ø Jeżeli jest kilku spadkobierców, nabywają oni wszyscy razem spadek jako całość, przy czym udział każdego z nich – zarówno w tej całości, jak i poszczególnych przedmiotach majątkowych 0 jest określany za pomocą ułamka (w tzw. części idealnej).
Ø Nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym; prawa majątkowe należące do spadku przechodzą na spadkobierców w takim zakresie, w jakim przysługiwały one spadkodawcy.
Ø Na spadkobiercę przechodzą i te prawa majątkowe, które spadkodawca przeznaczył innej osobie w drodze zapisu, a zapisobiorca uzyskuje tylko względem spadkobiercy roszczenie o przeniesienie nań odpowiedniego prawa.
3. Podstawa sukcesji – w prawie polskim powołanie do spadku może wynikać tylko z ustawy albo z testamentu.
4. Skuteczność powołania – powołanie do spadku jest skuteczne tylko wtedy, gdy spadkobierca ma zdolność do dziedziczenia i nie został on uznany za niegodnego, ani nie zrzekł się dziedziczenia.
o Spadkobierca prawa i obowiązki nabywa wprawdzie z chwilą otwarcia spadku z mocy samego prawa, bez potrzeby składnia oświadczenia woli w przedmiocie przyjęcia spadku – jednakże w oznaczonym terminie może on spadek odrzucić. Dopóki zatem termin ten nie upłynął albo dopóki spadkobierca nie złożył wcześniej oświadczenia o przyjęciu spadku, przejście na spadkobiercę praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy ma charakter tymczasowy, prowizoryczny. Staje się ono ostateczne dopiero po upływie wyznaczonego terminu albo po wcześniejszym złożeniu oświadczenia.
o Jeżeli natomiast spadkobierca odrzucił spadek, jest on wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
III. Pojęcie zapisu
o Spadkodawca może pragnąć, aby oznaczona osoba otrzymała na podstawie testamentu określone przysporzenie majątkowe, nie stając się jednak przez to spadkobiercą. Służy temu instytucja zapisu.
o W prawie polskim wszystkim zapisom, bez względu na ich przedmiot, przypisuje się wyłącznie skutki obligacyjne. Choćby spadkodawca uczynił przedmiotem zapisu rzecz oznaczoną co do tożsamości (np. samochód, nieruchomość), z chwilą otwarcia spadku zapisobiorca nabywa nie prawo własności tej rzeczy (jak jest przyjęte w innej konstrukcji zapisu, przyjętej np. w prawie francuskim), lecz tylko roszczenie obligacyjne o przeniesienie na niego prawa własności, skuteczne przeciwko spadkobiercy.
o W chwili otwarcia spadku po stronie zapisobiorcy powstaje odpowiednia wierzytelność, a po stronie spadkobiercy – dług. Zapisobiorca jest tylko jednym z wierzycieli spadku, a jego pozycja jest pod pewnymi względami nawet słabsza niż innych wierzycieli.
o Zapis może być ustanowiony tylko w testamencie. Zapisobiorca może być również spadkobiercą.
Ø Przykład: Spadkodawca ustanowił w testamencie spadkobiercami swoich 3 synów –A, B, C, każdego w 1/3, a ponadto najstarszemu synowi A przeznaczył w drodze zapisu samochód. Każdy z synów, a więc również A, nabywa z mocy dziedziczenia udział w wysokości 1/3 w każdym z przedmiotów wchodzących w skład spadku, nie wyłączając samochodu. Jednakże na mocy zapisu A może żądać od B i C aby przenieśli na niego swoje udziały w prawie własności samochodu.
o Zapis, który spadkobierca otrzymuje ponad swój udział, nosi nazwę prelegatu lub zapisu naddziałowego. Jednakże spadkodawca może postanowić, że zapis ma przypaść spadkobiercy na poczet jego udziału w spadku.
o Na zapisobiorcę nie przechodzą obowiązki majątkowe spadkodawcy, a więc nie odpowiada on za długi spadku, chyba że jest jednocześnie spadkobiercą.
IV. Zdolność do dziedziczenia
1. Istota
o Dziedziczyć może ten, kto może być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Osoba fizyczna ma zatem zdolność do dziedziczenia od chwili urodzenia. Nasciturus – dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe, przy czym domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.
o Jedyną osobą prawną, która może dziedziczyć z ustawy jest Skarb Państwa. Wszystkie inne osoby prawne mogą dziedziczyć jedynie z testamentu. Konieczną przesłanką zdolności do dziedziczenia osób prawnych jest jej istnienie w chwili otwarcia spadku. Wyjątek: ustanowienie fundacji w testamencie – powstanie fundacji jako osoby prawnej następuje dopiero po otwarciu spadku.
2. Zdolność a otwarcie spadku
o W chwili otwarcia spadku spadkobierca musi:
Ø już istnieć,
Ø jeszcze istnieć. Osoba fizyczna musi zatem przeżyć spadkodawcę. Nie dziedziczą osoba, która jednocześnie zmarła ze spadkodawcą, natomiast dziedziczy, jeżeli jest powołana do spadku, osoba, która zmarła choćby tym samym dniu, co spadkodawca, ale w późniejszej chwili.
§ Przykład: Małżonkowie A i B, bezdzietni, pozostający w ustroju majątkowym wspólności małżeńskiej, zginęli jednocześnie w katastrofie samochodowej. Jedynymi krewnymi powołani z ustawy do spadku są ich rodzice. Spadek po każdym z małżonków dziedziczą jego rodzice w częściach równych. Każdemu z rodziców przypadnie ¼ majątku A i B.
§ Przyklad2: Stan faktyczny jak wyżej z tą różnicą, że żona A zmarła po przewiezieniu jej do szpitala, tego samego dnia co mąż, ale godzinę później. Wskutek tego odziedziczyła ona po mężu połowę spadku, która po śmierci jej przypada rodzicom. W rezultacie rodzice żony odziedziczą ¾ majątku A i B, rodzice męża zaś ¼.
V. Niegodność
o Wyłącznie danego spadkobiercy od dziedziczenia ze względów ekonomicznych może następować bądź z samego prawa, bądź też jedynie na podstawie odpowiedniego orzeczenia sądy – rozwiązanie przyjęte przez prawo polski. Podstawą uznania spadkobiercy za niegodnego mogą być określone fakty, które zaszły bądź przed otwarciem sajdaku, bądź później.
o Art. 928. § 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
o We wszystkich wypadkach wchodzi w grę jedynie przestępstwo popełnione z winy umyślnej. Jak się wydaje, do uznania za niegodnego wystarcza, aby spadkobierca był podżegaczem lub pomocnikiem do popełnienia jednego z wymienionych przestępstw przez inną osobę. W wypadku należącym do grupy pierwszej wystarczające jest także usiłowanie.
o Skutki niegodności w prawie polskim następuje na podstawie orzeczenia sądowego, w którym spadkobiercę uznaną za niegodnego. Żądanie uznania za niegodnego sąd rozpoznaje na rozprawie.
o Art. 929. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes
Ø Może żądać tego na pewno Skarb Państwa. W pewnych wypadkach z żądaniem takim może wystąpić zapisobiorca, mianowicie jeżeli został on obciążony dalszym zapisem na rzecz osoby niegodnej. Również prokurator może tego żądać.
o Skutki: Art. 928. § 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku. Skutki te dotyczą tylko samego niegodnego, a nie jego zstępnych.
o Ograniczenia: Z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego nie można wystąpić w dwóch wypadkach:
Ø jeżeli upłynął przewidziany w tym celu termin Art. 929. (…) Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Gdy osoba zainteresowana dowiedziała się o przyczynie niegodności przed otwarciem spadku, termin ten nie może biec dopiero w chwili, kiedy żądanie stało się aktualne, a więc po otwarciu spadku. Są to terminy prekluzyjne. Z ich upływem uprawnienie do żądania uznania spadkobiercy za niegodnego wygasa, w pierwszym przypadku – dla danego zainteresowanego, w drugim – dla wszystkich, a także dla prokuratora.
Ø jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy
§ Art. 930. § 1. Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
§ 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
o Art. 972. Przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów
VI. Zrzeczenie się dziedziczenia
o Zrzeczenie się dziedziczenia jest jedynym wyłomem w stosunku do zasady, że umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Może ona nastąpić tylko w drodze umowy zawartej w drodze aktu notarialnego. Strony tej umowy są ściśle określone w ustawie. Z jednej strony może występować tylko przyszły spadkodawca, z drugiej – jego spadkobierca ustawowy. (Skarb Państwa nie może zrzec się dziedziczenia).
...
prawozaoczne