Malinowski Bronisław, ur. 7 IV 1884, Kraków, zm. 16 V 1942, New Haven (USA), etnolog i antropolog społ.; współtwórca i przedstawiciel funkcjonalizmu; wybitny badacz kultur Nowej Gwinei i Wysp Trobrianda, prekursor intensywnych badań terenowych, stanowiących odtąd podstawę nowoczesnej antropologii społ.; od 1927 prof. antropologii Uniw. Londyńskiego, od 1942 Uniw. Yale w New Haven; od 1930 czł. PAU; wykładowca wielu uczelni eur. i amer., znakomity nauczyciel akademicki, autor wielu prac nauk., z których największy rozgłos zyskały monografie trobriandzkie. Rozpoczął studia z zakresu matematyki i fizyki na Uniw. Jagiellońskim, by w końcu poświęcić się filozofii, z której 1908 uzyskał tytuł doktora na podstawie rozprawy O zasadzie ekonomii myślenia. W młodości uczestniczył w życiu nauk.-artyst. Krakowa, jeździł często do Zakopanego, przyjaźnił się z wieloma przedstawicielami Młodej Polski, m.in. S.I. Witkiewiczem, który jako rysownik i fotograf towarzyszył mu później w pierwszym etapie wyprawy do Australii. W 1909 wyjechał na dalsze studia do Lipska, gdzie zetknął się m.in. z K. Bücherem i W. Wundtem; uczeni ci wywarli ogromny wpływ na kształt rozwijanej przez M. funkcjonalnej teorii kultury. W 1910 podjął studia podyplomowe w London School of Economics, współpracował tam m.in. z E. Westermarckiem, Ch.G. Seligmanem i innymi antropologami brytyjskimi. W 1916 na podstawie prac The Family Among the Australian Aborigines (1913) i The Natives of Mailu (1915) uzyskał drugi doktorat. W 1914 rozpoczął badania terenowe na Nowej Gwinei, początkowo wśród plemienia Mailu, a 1915–16 i 1917–18 na Wyspach Trobrianda. Zwieńczeniem prowadzonych tam prac była seria klas. monografii: Argonauci zachodniego Pacyfiku (1922, wyd. pol. 1967), Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich (1926, wyd. pol. 1938), Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (1929, wyd. pol. 1938) oraz Ogrody koralowe i ich magia (t. 1–2 1935, wyd. pol. t. 1–2 1986–87). Po powrocie do W. Brytanii (1922) zrezygnował z objęcia katedry etnologii i etnografii na Uniw. Jagiellońskim i podjął pracę wykładowcy na Uniw. Londyńskim, gdzie 1927 objął specjalnie dla niego utworzoną katedrę antropologii społecznej. W 1934 odbył kilkumiesięczną podróż nauk. do Afryki Pd. i Afryki Wschodniej. W 1935 przyjął obywatelstwo brytyjskie. Od 1938 przebywał w USA; 1942 wspólnie z innymi uczonymi pol. pochodzenia zał. Inst. Polski w Nowym Jorku. M. prowadził aktywną działalność dydaktyczną, w jego słynnych seminariach uczestniczyli m.in.: R. Firth, M. Fortes, S. Nadel, I. Schapera, L. Mair, E.R. Leach i E.E. Evans-Pritchard, którzy przyczynili się do rozwoju antropologii społ., a także R. Bunche, A. Davis, J. Kenyatta, W. Koppers. Kształcił również Polaków, m.in. M. i S. Ossowskich, J. Obrębskiego, T. Grossa, K. Dobrowolskiego, A. Waligórskiego.
M. wszedł do historii antropologii społ. jako współtwórca funkcjonalnej teorii kultury, której najpełniejszą wykładnię przedstawił w pracy Naukowa teoria kultury (1944, wyd. pol. w: Szkice z teorii kultury 1958). Genezy jego poglądów należy upatrywać w pozytywist. filozofii nauki, zwł. w wersji E. Macha, oraz socjologii É. Durkheima. M. ujmował kulturę jako aparat instrumentalny służący zaspokajaniu ludzkich potrzeb, całościowy i zintegrowany system złożony z oddziałujących na siebie instytucji, w którym zależności między elementami mają charakter funkcjonalny. Stąd przekonanie, że każdy fakt kulturowy winien być rozpatrywany i interpretowany w jego własnym kontekście (teza relatywizmu kulturowego), natomiast nacz. celem antropologii jest wyjaśnienie funkcji, jaką pełni on w doskonale zintegrowanym systemie. Stanowisko takie było w opozycji do ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu, legło także u podstaw metody funkcjonalnej, której istota polegała na analizie aktualnego funkcjonowania instytucji kulturowych. W ujęciu M. były to najmniejsze dające się analitycznie wydzielić, choć zachowujące odrębność podsystemy kulturowe, które w sposób bezpośredni (instytucje pierwotne) lub pośredni (instytucje wtórne i integratywne) służyły zaspokajaniu potrzeb biol., społ. i kulturowych człowieka. Podczas 2-letniego pobytu na Wyspach Trobrianda, M. systematycznie gromadził i szczegółowo dokumentował fakty dotyczące funkcjonowania wybranych instytucji, np. wymiany, systemu prawnego i ekon., magii, związków pokrewieństwa, które następnie opisał w kolejnych monografiach. Odczytane razem dostarczają one pełnego i wielowymiarowego opisu kultury trobriandzkiej. Zgodnie z ustanowionym na Trobriandach „kanonem”, oprócz wykorzystywania różnorodnych technik badawczych (m.in. obserwacji, wywiadów, tablic genealogicznych i danych statyst.), wymagają one od badacza długotrwałego pobytu w badanej społeczności, znajomości lokalnego języka, przyjęcia „tubylczego punktu widzenia”. Prowadzić to ma do poznania systemu kulturowego z pozycji jej uczestnika, od wewnątrz, choć przy zachowaniu niezbędnego obiektywizmu. Wkład M. do rozwoju badań terenowych jest niekwestionowany i trudny do przecenienia. Nieco inaczej ocenia się jego dorobek teoret. (zwł. ogólną teorię kultury), który wcześnie został poddany surowej krytyce i rewizji. Nie zmienia to faktu, że M. jest powszechnie uznawany za jednego z twórców nowoczesnej antropologii społecznej. Całość jego dorobku obejmują Dzieła (do 2001 — t. 1–10); 2002 ukazał się Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu (część dotycząca Nowej Gwinei i Wysp Trobrianda została przetłumaczona na język ang. i opublikowana 1967 jako A Diary in the Strict Sense of the Therm).
A. Paluch Malinowski, Warszawa 1981
K.J. Brozi Antropologia funkcjonalna Bronisława Malinowskiego, Lublin 1983
Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego, red. M. Flis, A. Paluch, Warszawa 1985
Między dwoma światami — Bronisław Malinowski, red. G. Kubica, J. Mucha, Warszawa 1985.
Wojciech Dohnal
eatalive