Świadomość
Świadomość - obecność umysłu dla siebie samego w akcie pojmowania i sądzenia. Należy odróżnić dwa elementy: poznawaną treść od aktu poznawczego. „Być świadomym” ma dwa wymiary:
1. „wiedzieć coś” - intencjonalność świadomości
2. „wiedzieć, że się wie” - świadomość refleksyjna (różna od naturalnej obecności, świadomość II-go stopnia).
Samoświadomość - świadomość tego, że to ja poznaję. Ona jest warunkiem możliwości, czyli fundamentem świadomości.
Refleksja filozoficzna stopniowo i powoli dochodziła do rozróżnienia między świadomością a rzeczami.
· W starożytności tylko pewne echa:
Þ Platon: „wiedza o wiedzy”
Þ Sokrates: „Poznaj samego siebie”
Þ Arystoteles: świadomość należy do poznania, jakie zdobywamy za pomocą rozumu.
Þ Augustyn: świadomość przynależy tylko człowiekowi, który wie, że nie wie.
· Chrześcijaństwo: świadomość sprawuje funkcję świadka i „sędziego”, funkcję sumienia.
Nowożytność:
Þ Kartezjusz: świadomość pierwszą oczywistością zatrzymującą wszelkie myślenia (myślę, więc jestem). Myślenie to to wszystko, co w nas zachodzi, gdy jesteśmy świadomi, o ile jest w nas świadomość tych rzeczy.
Dla Augustyna istnieje relacja między cogitare (akt świadomości) a esse (fundament dla cogito; istnienie): istnienie człowieka podstawą do tego, że on myśli (myślenie przypadłością).
Kartezjusz podkreśla identyczność myślenia i istnienia (świadomość zsubstancjalizowana - res cogitans).
· Po Kartezjuszu myślenie o świadomości idzie w dwóch kierunkach:
Þ funkcjonalne - forma, struktura w człowieku, która znajduje fundament w jego podmiotowej konstytucji.
Rozwija się przez XVII-wieczny racjonalizm, filozofię Kanta aż do współczesnej fenomenologii i egzystencjalizmu.
* Leibniz: świadomość jest związana z indywidualną substancją, czyli monadą. Monady (wiele ich jest) tworzą jeden szereg uporządkowany zgodnie z zasadą ciągłości. Miejsce danej monady w szeregu zależy od stopnia jej postrzegania i apercepcji, czyli świadomości (samowiedzy). Wprowadził rozróżnienie między postrzeżenem (perception) - wewnętrzny stan monady przedstawiający rzeczy zewnętrzne, a apercepcją (apperception) - refleksyjne poznanie tego wewnętrznego stanu. Przejście od postrzeżenia do apercepcji dokonuje się łagodnie (nie jest skokiem) na skutek małego dodatku lub wzmocnienia.
Niemieckie Oświecnie czerpie z tego:
* Wolff: świadomość to zdolność odróżniania rzeczy.
* Sulzer i Tetens: świadomość to ta działalność ducha, poprzez którą odróżniamy nasz byt od idei, którymi się zajmujemy (wiemy jasno, co czynimy i czym się zajmujemy).
* Kant: świadomość antropologicznym konstytutywnym fundamentem, dzięki któremu człowiek może czynić przedmiotem swego poznania zarówno świat, jak i siebie. Rozróżnienie między świadomością czystą, transcendentalną (o charakterze racjonalno-funkcjonalnym) a świadomością empiryczną (o charakterze empiryczno-psychologiczno-materialnym). Świadomość jest możliwa dzięki aktom jednoczenia (jedność syntetyczna), zwanemu także czystą apercepcją lub czystą świadomością, którą Kant pojmuje jako formę świadomości w ogólności. Pełni ona funkcję syntetyczną, czyli jest ona ostateczną zasadą jendości. Jedność świadomości jest podstawą wszelkiej konstytucji przedmiotów. (Verstand). Czym jest świadomość sama w sobie nie można powiedzieć, bo nie mamy poznania zmysłowego (nie doświadczamy jej umysłem).
Idealiści niemieccy:
* Fichte: aktywność czystego ja, które stawia nie-ja, nie jest jeszcze aktywnością świadomą. świadomość występuje dopiero wtedy, gdy nie-ja „zderza się” z ja.
* Schelling: u źródeł świadomości tkwi aktywność, która sama w sobie nie jest jeszcze świadomością: świadomość jest bowiem rezultatem tej aktywności. Jest ona dojściem do siebie samej, jest efektem stawania się świadomym siebie samego.
* Hegel: filozofia jako rozumna refleksja pragnie wyjaśnić istotę ducha absolutnego. W pierwszej fazie naturalny duch żyje w „sympatycznej jedności z naturą”, jest pogrążony w materialności (tą fazą zajmuje się antropologia). O następnej fazie traktuje fenomenologia, której przedmiotem jest już świadomość: myśl przechodzi tutaj od świadomości naiwnej do pełnej świadomości siebie jako rozumu. Najwyższą formą jest natomiast psychologia, która zajmuje się duchem jako takim.
Współczesna fenomenologia:
* Husserl: świadomość interesowała go nie jako pewien fakt psychiczny, ale ze względu na czystą treść obiektywną, którą jest ona w stanie ukazać. Aby dojść do tej czystej obiektywności , należy zastosować redukcję (epoche) fenomenologiczną (wzięcie w nawias całego, w naturalny sposób uznawanego świata). W ten sposób dochodzi się do „czystej świadomości z jej czystymi odpowiednikami świadomościowymi”. Ta świadomość jest czymś knecznym, bo jest źródłowo i absolutnie dana w swojej istocie i istnieniu.
* Sartre: odrzucając „złudzenie immanencji”, według którego wyobrażenia znajdują się w świadomości, twierdzi, że istnieje świadomość wyobrażająca, której życie należy oddzielić od życia przedmiotu tej świadomości.
Þ materialne - całość danych dokonujących się w człowieku i ukazanych człowiekowi przez obserwację i samoobserwację (pojęcia: fakty, strumień, pole - świadomości).
Empiryści angielscy:
* Locke: świadomość jest postrzeżeniem (percepcją) tego, co się odbywa we własnej duszy człowieka. Dusza substancjalna jest niepoznawalna (nie jak u Kartezjusza i Leibniza).
* Hume: świadomość to jedyne to, co odbywa się we własnej duszy człowieka czyli całość idei (postrzeżenia zewnętrzne, i doświadczenia wewnętrzne, ich kopie powstające w umyśle lub całość impresji i idei). Na treści umysłu składają się impresje (powstają pod wpływem kontaktu zmysłowego) i idee (myśli powstające pod wpływem zastanawiania się nad impresjami). Mówi się więc o treściach umysłu a odrzuca się substancjalność Ja. Świadomość to pole (forum, theatrum internum). Odrzuca istnienie duszy.
Wiek XIX:
* pozytywizm: świadomość pojmowana materialistycznie:
- dana antropologiczna o specyficznym rodzaju, która mieści się w „wyższych sferach” i którą można określić jako pewną duchwość czy jako pewne uświadomienie.
Dwa kierunki ówczesnego pojmowania świadomości:
- świadomość: całość subiektywnych przedstawień, idei (zarówno w odniesieniu do jednostki jak i kolektywu, klasy). (Marks: świadomość nadbudową, ideologią).
- czysto materialistyczne koncepcje:
* Haeckel: świadomość to „mechaniczna praca komórek nerwowych”, która „jest spowodowana procesami chemicznymi i fizycznymi zachodzącymi w ich plazmie”.
* Oswald: świadomość jest „własnością pewnej energii nerwowej”.
* Inni: świadomość jest uzależniona od całego organizmu.
* Bergson: odrzuca koncepcję, że świadomość jest sumą oddzielnych wyobrażeń, powstałych na drodze kojarzenia. Jaźń powierzchowna: to, co w świadomości jest jednorodne, ustabilizowane, przestrzenne, uchwytne dla intelektu. Jaźń głęboka - wyobrażenia i związana z nimi pamięć, znajdująca się w ciągłym rozwoju, ujawniająca się w czasie, w postaci strumienia przeżyć - ona stanowi o natruralności świadomości.
Świadomość jest refleksyjna - człowiek nie tylko wie, ale także wie, że wie. To jest najbardziej zadziwiające w człowieku. Pokazuje, jak bardzo w swym bycie człowiek wykracza poza ten świat, transcenduje. Zwraca uwagę, że myślenie jest przejawem wielkości człowieka. Świadomość jest funkcją rzeczywistości duchowej znajdującą swój fundament w duszy ludzkiej.
Wolność - kolejny wymiar transcendencji człowieka. Pojęcie zrodziło się w Starożytnej Grecji: eleuteria = uwolnienie od więzów (niewolniczych). Ścisły związek z kręgiem kultury środkowoeuropejskiej i śródziemnomorskiej. Uchodziła tu i nadal uchodzi za najważniejszą wartość.
Heglowski pochód ducha do wolności:
1. Kultura wschodnia (jeden wolny - król; wszyscy zdani na jego łaskę).
2. Starożytna Grecja (wolni obywatele).
3. Chrześcijaństwo - prawdziwa rewolucja rozumienia wolności (wolność przynależy do każdego człowieka): wolnym człowiek żyjący z Bogiem (charakter duchowy kryterium).
Brak definicji wolności. Wolność wszędzie tam, gdzie jest działalność człowieka. Różne jej rodzaje w zależności od pola działania: religijna, społeczna, pracy itd.
Wolność jawi się jako pewna idea, do której dążymy.
Od nowożytności tendencje do przyjmowania determinizmu w miejsce wolności.
Determinizm - doktryna o konieczności przynajmniej wykluczająca jakąkolwiek dobrowolność i przypadkowość:
· fizyczny (fizyka Newtonowska): ta sama przyczyna w tych samych warunkach daje w sposób konieczny takie same skutki.
· psychologiczny: nasza wolność tak dalece uwarunkowana przez inne władze duchowe człowieka, że w gruncie rzeczy podejmowane przez nas decyzje nie mogą być inne (nie ma miejsca na autodeterminzm, wolny wybór - liberum arbitrum). Sokrates: jeżeli człowiek postępuje źle, to dlatego, że ne wie na czym polega dobro.
Nie zgadza się z naszym podstawowym doświadczeniem, któremu wyraz dał św. Paweł: wiemy, co dobre a czynimy zło (rozdarcie na skutek mysterium inicvitatis).
Freud: w jego modelu świadomości nie ma wolności, człowiek zdeterminowany przez siły drzemiące w podświadomości (siły irracjonalne, libido - ślepe siły)
Strukturalizm (Claude Levi-Strauss): wszelki przejaw ludzkiego życia duchowego (język, sposób myślenia, zachowanie moralne, sztuka, religia, kultura, prawodawstwo) wyrazem nieświadomej, przedkolektywnej struktury, którą możemy określić za pomocą ścisłych praw naukowych. Ferdynand Saussure badając języki stwierdził, że istnieje w nich podstawowa struktura - fonem, która gwarantuje głęboką tożsamość bytów empirycznych i dzięki której można przejść od języka szczegółowego świadomego do ogólnego nieświadomego rządzącego całym naszym mówieniem. Nasze mówienie jest określone przez nasz język (bez niego nie możemy nawet myśleć). Zawsze, niezależnie od rodzaju języka, mamy do czynenia z tymi strukturami, które określają ten język i w jakiś sposób nas samych. Strauss: tworząc antropologię strukruralną abstrahuje od rzeczy konkretnej i indywidulanej i pragnie dojść do tego, co jednorodne i powtarzalne. Jesteśmy całkowicie uzależnieni od tych struktur, nie zdając sobie nawet z tego sprawy.
Układ społeczny da się wymenić za pomocą 3 struktur:
a) wymiana dóbr
b) wymiana kobiet (zakaz kazirodztwa we wszystkich społecznościach)
c) wymiana informacji
W strukturze nieuświadomionej należy odróżnić elementy:
a) diachroniczny: pojawia się coś nowego w czasie
b) synchroniczny: są pewne te same podstawowe elementy sychroniczne w tych diachronicznych, niezależne od czasu (było, jest i będzie).
Dzięki temu elementy te mogą być wyjaśnione przez naukę niezależnie od historycznych warunków. Strukturalizm dąży do wyeliminowania tego, co szczegółowe, konkretne, indywidualne, historyczne, a chce dojść do tego, co podświadome i co ogólne. Jest to swoiste zabicie człowieka: dochodzi się do pewnych struktur, które rządzą człowiekiem. Strauss: ostatecznym celem nauk humanistycznych nie konstytuowanie całości osobowej człowieka ale rozczłonkowanie w te struktury. Nie ważne, co z nich powstanie; istotne to, że można rozłożyć i budować na nowo. Cel antropologii Straussa: nie ma wolności, jesteśmy zdeterminowani przez podstawowe struktury.
· Metafizyczny - istnieje absolutna konieczność rządząca nami i naszymi odniesieniami do innych. 5 podstawowych jego form:
1. Mechanistyczny: wszelkie zdarzenia zachodzące w rzeczywistości da się wytłumaczyć przez ruch i konieczność przyczynową. Zachodzą więc tylko zmiany ilościowe. Każda wyższa forma sprowadza się do niższej, która determinuje, wyjaśnia wyższą. Każdy ruch ma swoje źródło, nie ma przyciągania do celu (brak teleologii). Głoszony najczęściej przez materialistów.
Demokryt: jest niezmienność - istnieje tylko pełnia i próżnia (nie ma mieszaniny). Rzeczywistość cała zbudowana z atomów, które łączą się w różne konfiguracje, bez porządku, bez przyczyny.
Nowożytne konepcje mechanistyczne związane z filozofią Kartezjusza: człowiek doskonałym mechanizmem dającym się wytłumaczyć prawami mechaniki.
Hobbes: drgania przez nerwy przenoszone są do mózgu - koncepcja czysto naturalistyczna. Teoria „monarchy absolutnego”. Każda jednostka rządzi się egoistycznymi prawami („człowiek człowiekowi wilkiem”).
La Mettrie: „Człowiek maszyna” - człowiek to maszyna, świadomość przejawem działania sił mechanistycznych. Działani ludzkie zdeterminowane przez działające na nas, także na myśli, siły.
2. Panteistyczny:
Spinoza (XVIIw.): istnieje tylko jedna boska substancja, której dwa przedmioty są nam znane - rozciągłość i substancjalność. To, co się dzieje, musi się dziać; cała przyroda (także człowiek) poddana prawom mechanki. Poza swoim odniesieniem do Boga, człowiek nie ma innej racji bytu. „Wolna konieczność” (libera necesitas) - wolność polegająca na tym, że człowiek zgadza się na to, co się w sposób konieczny stanie. Pokusa „skuteczności”.
Hegel: autorealizacja Absolutu dokonuje się w historii. Wolność ma postać historii i jest charakterystyczna dla każdej epoki. Dzieje świata to postęp w uświadamianiu sobie swojej wolności (ale postęp dokonujący się w sposób konieczny). Jednostki i narody mają wolność taką, jaką sobie uświadomią. Jednostka nie liczy się, pionkiem w rękach Absolutu rządzącego światem. Jest się wolnym o tyle, o ile wejdzie się w wielki rytm dziejów (muszę podporządkować się duchowi narodu, w którym żyję, a ten duch najbardziej urzeczywistnia się przez państwo (pogodzenie ogólnego ze szczegółowym). Człowiek urzeczywistnia się przez państwo, które to określa sposób tego urzeczywistniania się.
Marksizm: o świadomości decydują środki produkcji, byt kształtuje świadomość. Prowadzi to do relatywizmu: nikt z nas za nic nie jest odpowiedzialny, myślę tak, jak myśli klasa, do której należę. Świadomość - zwykłe przeniesienie na rzeczywistość świadomościową tych relacji, jakie istniały na poziomie bazy.
3. Faktyczny:
Leibniz: monadologia; teoria o wprzód ustanowionej harmonii - ścisłe określenie miejsca monady (a wieć brak wolności). Bóg musiał stworzyć najdoskonalszy ze światów - teoria ta przekreśla wolność świata i Boga. Skrajny determinizm: w istotę wpisana jest cała jej historia i działanie - to wszystko, co przyjdzie nam wykonać (przykład Judasza).
4. Mitologiczny: podkreśla rolę pewnych „sił transcendentnych” (fatum, gwiazdy, demony), które działają na człowieka i określają jego wolność (zgoda na te wyroki, na konieczny bieg rzeczy).
5. Teologiczny: wyklucza wolność człowieka ze względu na wszechmoc i wszechwiedzę Boga. Łaska, grzech, wolność, zbawienie - tajemnice, do których nie będziemy mogli dojść.
„Łaska Boża do zbawienia konieczne potrzebna” - wiele pytań z tym związanych.
Starożytność (czasy św. Augustyna):
- manicheizm: nasze postępowanie zależne od tego, czy aktualnie zwyciężają siły dobra czy zła (zupełny brak wolności)
- pelagianizm i semipelagianizm: człowiek jest w stanie, jeśli tego chce, sam się zbawić (jeśli będzie dobry Bóg będzie musiał go zbawić).
Reformacja (XV/XVIw.):
- Luter: człowiek po grzechu pierworodnym zdolny tylko do czynienia zła; zbawienie - Chrystus okrywa swoim płaszczem zasług naszą nędzę; nauka o predestynacji; wielki pesymizm w patrzeniu na człowieka, jego naturę; ślepy los.
- Kalwin: Bóg jedyną siłą realnie działającą we wszechświecie, od której wszystko zależy; Jego wola dotyczy każdego człowieka; Bóg sprawił, zę zaistniał grzech pierworodny i że wszyscy jesteśmy jego dziedzicami; nauka o predestynacji; kryterium rozpoznania przeznaczenia (zbawienie lub potępiene) - powodzenie materialne.
Teoria Webera w związku z nauką o predestynacji: te losy zadecydowały o dzisiejszym obrazie Europy (kult pracy w państwach protestanckich; „Ordnung muss sein”).
Wniosek: Determinizm przeciwieństwem wolności; związany jest z materialistycznymi koncepcjami świata i z naukami przyrodniczymi. Badania w dziedzinie fizyki molekularnej przekreśliły zasadę determnizmu (prawa dynamiczności zachodzą tylko na pewnym odcinku) - runął więc podstawowy aksjomat Newtonowski. Teoria nieoznaczoności Heisenberga: nie jesteśmy w stanie określić miejsca, gdzie znajduje się jakaś cząstka atomu w przestrzeni, bo brak nam dwóch równoczesnych danych: aktualnego miejsca w przestrzeni i jej prędkości (jeśli mamy jedną, to brak drugiej). Na pewnym poziomie rzeczywistości panuje indeterminizm. Z tego wynika, że na płaszczyźnie fizyki przeciwieństwem determinizmu jest indeterminizm a nie wolność.
Wolność jest czymś jeszcze bardziej skomplikowanym. Wiąże się z wyborem fundamentalnym, wobec którego można być posłusznym lub nie (ale to nie jest determinizm). Dokonując takiego wyboru następuje scementowanie (patos i siła), uszlachetnienie ...
eatalive