Świadczenie polegające na naprawieniu szkody jest to szczególny rodzaj świadczeń. Wiąże się z nim pojęcie szkody, które jest bardzo trudne do zdefiniowania. Ustawodawca polski nie definiuje tego pojęcia w kodeksie .
SZKODA - to każdy uszczerbek w dobrach i interesach osoby prawnie chronionych, który nastąpił wbrew woli poszkodowanego
LUCRUM ILLICTUM VEL INHONESTUM – „nieuczciwy interes nie podlega ochronie prawnej”
USZCZERBEK to strata (umniejszenie) bądź nieuzyskanie spodziewanych korzyści
Istnieją dwa wymiary szkody(postacie szkody)
1. damnum emergens – szkoda; strata; umniejszenie które nastąpiło
2. lucrum cessans – (łac. lucrum = zysk); nieuzyskanie spodziewanych korzyści
Możemy wskazać na dwa rodzaje szkody:
1. majątkowa – gdy naruszone zostają interesy czy dobra majątkowe. Daje się ją wyrazić pieniądzu. Szkoda polega na zmniejszeniu majątku rozumianego jako zespół aktywów i pasywów.
2. niemajątkowa – zwana też krzywdą. Może powstać gdy naruszone zostają dobra nie mające charakteru majątkowego. Nie daje się jej wyrazić w pieniądzu. Szkodą niemajątkową będzie na przykład ból, cierpienie, naruszenie czci czy dobrego imienia
Jak się ma szkoda do naruszenia dobra?
Czy szkodą jest zniszczenie rzeczy czy dopiero skutki tego zniszczenia? Ma to znaczenie przy dobrach osobistych – gdzie możliwe jest wystąpienie skutków majątkowych (koszty leczenia) jak i skutków niemajątkowych (krzywda)
Naruszenie nie jest równoznaczne ze skutkiem naruszenia.
SZKODY MAJĄTKOWE tzn. zmniejszające majątek możemy podzielić na:
1. szkody na osobie – skutki majątkowe związane z naruszeniem dóbr osobistych np. utrata zarobków przez potrąconego przechodnia związana z wynikłą z wypadku niezdolnością do pracy. Kalkulacja szkody majątkowej na osobie jest mocno utrudniona . Ustawodawca w sposób szczególny reguluje tą szkodę.
2. szkody na mieniu – uszczerbek majątkowy nie mający związku z osobą
KRYTERIUM: przeciw komu (czemu) działa naruszenie
Z naruszenia dóbr osobistych może wynikać szkoda niemajątkowa tj. krzywda.
Zasadą było, że naprawiana przez świadczenie pieniężne jest tylko szkoda majątkowa. Szkoda niemajątkowa podlega naprawieniu przez świadczenie pieniężne tylko w drodze wyjątku (zadośćuczynienie). Co do zasady podlega naprawieniu środkami niemajątkowymi
Szkoda – 3 elementy:
1. jest to uszczerbek dobrach i interesach
2. ten uszczerbek, musi dotyczyć dóbr i interesów prawnie chronionych
3. uszczerbek uczyniony został wbrew woli poszkodowanego
ad 2.
Nie będzie szkodą w rozumieniu prawa utrata korzyści osiągniętych w sposób sprzeczny z prawem np. utrata dochodów z przemytu czy z prostytucji zgodnie z zasadą „LUCRUM ILLICTUM VEL INHONESTUM”
Ze szkodą mamy do czynienia przede wszystkim w wyniku zachowań naruszających prawa podmiotowe stojące na straży określonych dóbr i interesów. Na tym jednak pojęcie szkody się nie kończy. Naruszenie bowiem innych interesów nie chronionych za pośrednictwem konstrukcji praw podmiotowych może być również uznawane za szkodę. Naruszenie posiadania większość doktryny uważa za szkodę. Samo wykonywanie posiadania jest prawnie chronione, nawet jeśli nie posiada się tytuł prawnego. Posiadanie jest interesem posiadacza, który powinien być prawnie chroniony. Oczywiście w tym wypadku nie może być tak, żeby posiadacz mógł dochodzić naprawienia szkody gdy sprawcą naruszenia był właściciel rzeczy.
Prawo chroni nie tylko poszczególne dobra, ale także całość interesów gospodarczych danej osoby, sytuację gospodarczą danego podmiotu – sytuację umożliwiającą dane osobie osiąganie korzyści gospodarczych czy zawodowych. Na straży sytuacji gospodarczej danego podmiotu nie stoi żadne konkretne prawo podmiotowe. Szczególne problemy z naprawieniem takiej szkody pojawiają się na gruncie prawa niemieckiego i common law gdzie brak jest ogólnej klauzuli odpowiedzialności cywilnej, a w związku z tym pojawia się problem ustalenia podstawy prawnej takiej odpowiedzialności
W systemach prawnych jak prawo polskie czy prawo francuskie, gdzie istnieje ogólna klauzula odpowiedzialności możliwe jest kwalifikowanie tego typu szkód jako szkody podlegającej naprawieniu na podstawie ogólnej klauzuli.
Typową szkodą czysto ekonomiczną (gospodarcza) jest szkoda powstała w wyniku naruszenia zasad uczciwej konkurencji np. spowodowanie spadku zaufania do danego przedsiębiorcy a przez to spadku jego obrotów.
Nie każde wyrządzenie szkody ma charakter bezprawny. Należy oddzielić pojęcie szkody od pojęcia zgodności bądź niezgodności z prawem, które to pojęcie odnosi się do zachowania . Szkoda jako pewien efekt, skutek nie może być oceniany jako zgodny czy niezgodny z prawem
W wielu wypadkach szkoda polega na naruszeniu praw podmiotowych bezwzględnych tzn. skutecznych erga omnes. To wiąże się z pewnego rodzaju domniemaniem bezprawności naruszenia praw podmiotowych bezwzględnych Żadne jednak prawo nie jest chronione w sposób absolutny – np. działanie w ramach obrony koniecznej wyłącza bezprawność takiego działania, wyrządzenie szkody mimo działania w sposób zgodny z zasadami uczciwej konkurencji
Ad 3.
Naruszenie dóbr i interesów musi nastąpić wbrew woli poszkodowanego. Nie będzie szkodą dobrowolne zniszczenie rzeczy, czy dokonanie dobrowolnie nawet najbardziej nieracjonalnych wydatków. Kryterium dobrowolności musi być odpowiednio ściśle rozumiane – ocena dobrowolności musi uwzględniać wszystkie okoliczności
Np.
« ofiara wypadku dobrowolnie ponosi koszty leczenia aby się wyleczyć. Wydatki są jednak wymuszone wypadkiem i w związku z tym nie możemy w tym przypadku mówić o dobrowolności
« wydatki poczynione na zawarcie umowy – gdy umowa stała się nie ważna z przyczyn leżących o drugiej stronie (np. culpa in contrahendo) początkowo dobrowolne wydatki uznaje się za szkodę, ponieważ nie doprowadziły do osiągnięcia zamierzonego celu
KWESTIA ZGODY POSZKODOWANEGO à zgoda wyłącza bezprawność naruszenia konkretnego dobra np. zawody bokserskie
Funkcja to pewne stałe, typowe skutki jakie rodzi stosowanie i obowiązywanie przepisów o odpowiedzialności cywilnej.
Można wskazać 4 funkcje odpowiedzialności cywilnej:
1. funkcja kompensacyjna
Odpowiedzialność cywilna to instytucja prawa cywilnego, która ma chronić poszkodowanego. Służy naprawieniu szkody. Ma ona na celu przeniesienie ciężaru uszczerbku z poszkodowanego na sprawcę, przywrócenie naruszonej równowagi majątkowej.
Rozwój historyczny tej funkcji wskazuje na wyraźną tendencję zmierzającą do rozszerzenia funkcji kompensacyjnej co przejawia się poprzez
1. rozszerzenie kręgu dóbr i interesów podlegających ochronie – na gruncie prawa rzymskiego chodziło o naprawienie bardzo konkretnej, materialnej szkody. Później zakres ochrony rozszerza się na bardziej nieuchwytne interesy jak sytuacja gospodarcza, czy możliwość niezakłóconego prowadzenia działalności gospodarczej. Wreszcie zaczynają być chronione szkody niemajątkowe tj. polegające na ujemnych doznaniach psychicznych – najpierw na zasadzie wyjątku, później dalej rozszerzane
2. rozszerzenie wielkości szkody podlegającej naprawieniu – początkowo odpowiedzialność obejmowała tylko określone elementy szkody, później zaczęła kształtować się zasada pełnego odszkodowania w myśl której szkoda ma być naprawiona w całości. Odszkodowanie ma w pełni odpowiadać rozmiarowi szkody
3. rozszerzenie kręgu zdarzeń przed których skutkami odpowiedzialność cywilna chroni – Początkowo zdarzenia te wskazane były w sposób kazuistyczny, punktowy. Do dziś jest tak w prawie anglosaskim (instytucja: tort) Stopniowo zakres ochrony rozszerzał się. Na kontynencie wykształciła się zasada winy. Najpierw w kodeksie cywilnym francuskim później w innych kodeksach cywilnych została ogólna klauzula odpowiedzialności cywilnej. W prawie polskim wyraża ją art. 415 w myśl którego każde zachowanie zawinione rodzi odpowiedzialność cywilną
Art. 415. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
4. Rozszerzenie odpowiedzialności cywilnej – zasada winy przestaje być zasadą wyłączną; pojawia się odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka gdy szkoda powstaje w związku z działalnością szczególnie niebezpieczną. Kształtuje się też odpowiedzialność absolutna, niczym nie ograniczona, tam gdzie jest szczególne ryzyko (np. dziedziny, gdzie wykorzystywane jest promieniowanie jonizujący; prawo atomowe), gdzie odpowiedzialność obejmuje wszelkie wynikłe z jej prowadzenia szkody. Brak jest tutaj okoliczności wyłączających czy ograniczających odpowiedzialność.
2. funkcja prewencyjno – wychowawcza
Prawo poprzez swoje regulacje oddziałuje w sposób prewencyjny – skłania podmioty prawa, aby unikały powodowania szkód ze względu na przewidziane prawem konsekwencje ich wyrządzania, w szczególności te majątkowe. Oddziaływanie wychowawcze przejawia się w skłanianiu podmiotów prawa do działania w sposób staranny i ostrożny.
Trudno jest zmierzyć to oddziaływanie i określić do jakiego stopnia zagrożenie sankcją pieniężną wpływa na ograniczenie wyrządzania szkód. Tam gdzie odpowiedzialność cywilna oparta jest na zasadzie ryzyka i istnieje możliwość ubezpieczenia się od tej odpowiedzialności funkcja prewencyjno - wychowawcza w ogóle nie działa.
3. funkcja represyjna
Ta funkcja odpowiedzialności cywilnej ma charakter marginalny bowiem podstawowym celem odpowiedzialności cywilnej nie jest czynienie dolegliwości sprawcy, ale kompensacja powstałej szkody. Pojawiają się jednak takie przepisy i konstrukcje prawne w których wyraźnie widać element represyjny w postaci czynienia osobistych dolegliwości sprawcy. Przykładem może być instytucja kary umownej (art. 484 k.c.), gdzie rozerwany zostaje całkowicie związek między zakresem obowiązku odszkodowawczego wysokością szkody.
Art. 484. § 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. § 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Funkcja represyjna pozostawiona jest prawu karnemu. Na gruncie prawa cywilnego pojawia się wyjątkowo
W prawie anglosaskim istnieje tzw. odszkodowanie karne (przykładowe) – wysokość takiego odszkodowania może być wielokrotnie wyższa od wysokości szkody. Zasądzane jest w sytuacji gdy szkoda została wyrządzona przez sprawcę np. szczególnie złośliwego.
4. funkcja repartycyjna
Pojawia się w ostatnich dekadach. Jest widoczna kiedy patrzymy na mechanizm odpowiedzialności cywilnej jak na mechanizm, którego zadaniem jest zdjęcie ciężaru szkody z poszkodowanego. W klasycznym ujęciu ciężar szkody przenoszony był na sprawcę. To jednak może doprowadzić sprawcę do ruiny. W niektórych sytuacjach wydaje się być lepszym rozwiązaniem rozłożenie ciężaru szkody na większą liczbę osób. Mechanizm odpowiedzialności cywilnej zaczyna to zadanie wypełniać przy udziale ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. Na przykład osoba prowadząca przedsiębiorstwo poruszane siłami przyrody odpowiada na zasadzie ryzyka za każdą szkodę. Jeżeli ubezpieczy się od odpowiedzialności cywilnej zostanie rozłożony na wszystkie osoby, które się ubezpieczyły i pokryty zostanie z funduszu zbiorowego. Podobnie jest w przypadku szkody wynikającej z wypadku drogowego à każdy posiadacz samochodu ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia. Jak widać mechanizm odpowiedzialności cywilnej w połączeniu z mechanizmem ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej pozwala na dokonanie repartycji.
Rola odpowiedzialności cywilnej przy funkcji repartycyjnej polega także na takim wyznaczeniu osoby odpowiedzialnej, aby ta osoba miała jak najszersze możliwości przeniesienia ciężaru szkody na inne osoby. Prowadzący przedsiębiorstwo ma największe możliwości skalkulowania ryzyka, może starać się je zmniejszyć przez odpowiednią organizację bądź może zawrzeć umowę ubezpieczenia
W inny sposób à za szkodę czyni się odpowiedzialny Skarb Państwa, lub inną jednostkę której działalność opiera się na budżecie.
Czasem rolą przepisów cywilnych jest zwolnienie (wyłączenie) od odpowiedzialności cywilnej osoby , która ewentualnie mogłaby odpowiadać a zasadzie winy za wyrządzoną szkodę i przerzucenie (skupienie) odpowiedzialności na osoby, które najłatwiej mogą dokonać repartycji. Za przykład można podać rozwiązanie w prawie amerykańskim gdzie w pewnym ustawodawstwie stanowym wyłączono możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od straży pożarnej. Właściciele nieruchomości powinni ubezpieczać się od odpowiedzialności cywilnej i to jest droga do repartycji.
ŹRÓDŁA OBOWIĄZKU NAPRAWIENIA SZKODY – wyróżniamy trzy źródła tego obowiązku:
1. z czynu niedozwolonego (ex delictu) (odpowiedzialność deliktowa, reżim odpowiedzialności deliktowej)
« Obejmuje odpowiedzialność za szkody wyrządzone niezależnie od istnienia uprzednio stosunku prawnego między danymi osobami.
« Obowiązek naprawienia szkody pojawia się jako skutek jej wyrządzenia.
« Świadczenie odszkodowawcze jest od początku świadczeniem głównym
Np. w wypadku szkody wyrządzonej przez wypadek drogowy, kolizja rodzi zobowiązanie.
2. z umowy (odpowiedzialność kontraktowa)
...
prawozaoczne