Andrzej Zaj�czkowski Szlachta polska Kultura i struktura Semper Warszawa 1993 Na ok�adce: Dw�r w Mereczowszczy�nie w powiecie s�onimskim. Ilustracja zaczerpni�ta z Materya�y do architektury polskiej. Tom 1. Wie� i miasteczko. Wydawnictwo Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przesz�o�ci, Warszawa 1916 (nr 517, s. 195). � Copyright by Andrzej Zaj�czkowski, Warszawa 1993 � Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form of by any means without the prior permission of the publisher, Wydawnictwo Naukowe Se.mper � Wszelkie prawa zastrze�one. Przedruk lub odtwarzanie fragment�w tej ksi��ki w mediach ka�dego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Wydawnictwa Naukowego Scmper Jftk W ISBN 83-85810-03-X Redakq'a, redakcja techniczna, projekt ok�adki, sk�ad komputerowy, opracowanie graficzne i kolporta�: WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper ul. Bednarska 2/4,00-310 Warszawa, teL 27 60 83 w. 15 Spis tre�ci Przedmowa .................................5 Wst�p ....................................9 I. Powstanie szlachty i og�lny obraz jej kultury .........18 II. Granice spo�eczno�ci szlacheckiej i jej struktura wewn�trzna 30 III. Ruchy strukturowe i jedno�� stanu ...............36 IV. Naczelne warto�ci ideologii szlacheckiej ............49 V. Spo�eczno�� lokalna i s�siedztwo ................59 VI. Rzeczpospolita federacj� .....................68 VII. Rewolucja 3 Maja ..........................81 VIII. Szlachta polska. Kultura i struktura ...............94 IX. Rozk�ad szlachty ..........................99 Wybrana literatura ........................... Przedmowa Szlachta polska. Kultura i struktura � ksi��ka ta jest w istocie drugim wydaniem ksi��ki G��wne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury spo�eczne opublikowanej przez Ossolineum w r. 1961. By�a to praca z dziedziny socjologii historycznej, by�a socjologiczn� analiz� okre�lonego tytu�em przedmiotu z przesz�o�ci. Szlachta polska merytorycznie nie r�ni si� niczym od G��wnych element�w..., cechuje j� tylko szereg redakcyjnych poprawek. Powtarzam: poprawek redakcyjnych maj�cych na celu uwolnienie tekstu od akademickiego �argonu, uproszczenie paru uj�� problemowych, redukcj� liczby przypis�w maj�cych �wiadczy� o erudycji autora itp. G��wne elementy... wydane technik� tzw. ma�ej poligrafii (co brzmi dumnie, a faktycznie oznacza zwyk�y powielacz) w liczbie 800 egzemplarzy rozesz�y si� w ci�gu paru dni. Przypomnijmy: by� to rok 1961 gdy 0 szlachcie nale�a�o pisa� inwektywnie (a najlepiej nie pisa� wcale) tak wi�c publikacja nie b�d�ca ujadaniem na karmazynow� przesz�o�� w j�zyku rzekomo naukowym wzbudzi�a ju� nie zainteresowanie, ale wr�cz sta�a si� sensacj�. Wzbudzi�a te� zainteresowanie za granic�. Artyku� zawieraj�cy g��wne jej tezy og�oszony zosta� przez ojca wsp�czesnej francuskiej nauki historycznej F. Braudela (�Annales� 1963,1) a ca�o�� w t�umaczeniu niemieckim ukaza�a si� w serii �Wissenschaftli-sche Ubersetzungen�, wydawanej przez J. G. Herder Institut (Mar-burg/Lahn 1967). Z twierdze� zawartych w G��wnych elementach... korzystali tak�e uczeni obcy. Ostatni, o kt�rym wiem, to Norman Davies w God"s Play Ground. A History ofPoland, Oxford 1987. Wa�niejsze dla mnie jednak okaza�o si� zainteresowanie ksi��k� r�nego kalibru polskich pracownik�w nauki, uczonych lub tylko �naukowc�w". Je�eli zajrze� dzisiaj do katalogu jakiej� biblioteki uniwersyteckiej, to oka�e si�, �e pod has�em �Andrzej Zaj�czkowski" figuruj� G��wne elementy... oraz Muntu dzisiaj � analiza polskiej kultury szlacheckiej 1 studium osobowo�ci kulturowej wsp�czesnego Afrykanina. Chodzi tu o tego samego autora. Rzecz wygl�da dziwnie, ale przedstawia si� bardzo interesuj�co. Jak dosz�o do tego, �e nobiligraf zosta� afrykanist�? Odpowied� na to pytanie by�aby przyczynkiem do studium z socjologii nauki, �ci�lej: wyja�ni�aby dzia�anie jednego z mechanizm�w ni� rz�dz�cego. By�aby... poniewa� na tym miejscu dok�adnego przedstawi�- ni� wydarze� do tej przemiany prowadz�cych dokona� nie chc�. Liczni bohaterowie tej historii s� na tamtym �wiecie, w pewnym wi�c stopniu znale�li si� pod ochron�, a bohaterowie �ywi, kt�rzy Przedm�w? przeczytaj�, swobodny ten szkic pojm� tak dobrze, jakby mieli do czynienia z naukowym opracowaniem przeprowadzonego eksperymentu. Ot� G��wne elementy... razem z paru pracami historycznymi by�y w r. 1962 podstaw� przewodu habilitacyjnego przeprowadzonego w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, kt�ry sko�czy� si� nadaniem mi stopnia przez Rad� Naukow� (w niej 5 akademik�w: Kazimierz Ajdu-kiewicz, J�zef Cha�asi�ski, Tadeusz Kotarbi�ski, W�adys�aw Tatarkie-wicz � no i prof. Schaff) 16 g�osami �za" przy jednej bia�ej kartce i braku g�os�w �przeciw". Nadanie stopnia wymaga�o zatwierdzenia Komisji Kwalifikacyjnej, kt�ra mojego awansu nie uzna�a. Do�� charakterystyczne by�y superrecenzje. Liczba zawartych w nich zarzut�w i ...le ton qui fait la chanson... prac� absolutnie dyskwalifikowa�y, ale recenzje zawiera�y wniosek ostateczny pozytywny (!). Post�powanie takie jest do�� rozpowszechnione. Dyskusji z superrecenzentami tu nie zamieszczam, bo trudno j� prowadzi� z jednym tylko przy �yciu pozosta�ym. J�zef Cha�asi�ski, m�j �wczesny szef, przewiduj�c trudno�ci natury politycznej (przez ma�e �p") og�osi� recenzje habilitacyjne w "Przegl�dzie Soq'ologicznym�: recenzj� w�asn�, Jana Szczepa�skiego i Tadeusza Szczurkiewicza. Nie odpowiada�o to przyj�tym obyczajom, ale chodzi�o o nadanie jawno�ci sprawie, kt�ra zgodnie z regu�ami praktyki �powinna" by� za�atwiona po cichu � tak mi�dzy nami. By�o jeszcze par� innych publikacji, ale na przypomnienie zas�uguje tu �wczesny m�ody adiunkt J. Maciszewski. Zajmuj�c stanowisko marksistowskie nie atakowa� mnie �s principialnoj toczki zrienia", lecz rzeczowo ze mn� dyskutowa�. Co najwa�niejsze � recenzja jego by�a uczciwa. On z pewno�ci� G��wne elementy... starannie przeczyta� i mych pogl�d�w nie przykroi� do zamiar�w unicestwienia mnie, lecz stara� si� je zrozumie�, by odrzuci�. Najciekawsze w tej ca�ej sprawie by�o nie to, co zosta�o opublikowane, lecz co by�o szeptane. Tak wi�c jedna pani ze �wiata nauki osobi�cie dotkni�ta G��wnymi elementami... (a �ci�lej �jednym z przypis�w) da�a mi w rozmowie jasno do zrozumienia, �e ma przyjaci� kt�rzy.... Jeden pan z tego samego �rodowiska, co owa pani, kt�ry raz w �yciu mnie widzia� i z kt�rym nie mia�em nic wsp�lnego, ostrzega� przede mn�, jako przed hochsztaplerem. (Jeden z adresat�w jego list nti pokaza�; przypuszczam, �e by�o ich wi�cej.) Inny wreszcie pan, te� ze �wiata nauki, przez po�rednika przekaza� mi sugesti�, bym wyst�pi� przeciw J�zefowi Cha�asi�skiemu � bet� noire politycznych prominent�w nauki � co zatwierdzenie habilitacji mi za�atwi. Wystarczy � wszystkie szczeg�y w pami�tniku, kiedy� do wydania. Ca�a afera narobi�a tak�e wiele zam�tu instytucjonalnego. W Radzie Naukowej IFiS-u powo�ana zosta�a komisja interwencyjna. Podobnie zachowa�o si� Pol- skie Towarzystwo Socjologiczne. W spraw� zosta� zaanga�owany prezes PAN Janusz Groszkowski i sekretarz naukowy PAN prof. H. Jab�o�ski. Tego drugiego radca prawny PAN (nazwiska tego kauzyperdy nie pomn�) przekona�, �e nie ma on tytu�u do mieszania si� do mej sprawy. W tym zam�cie mia�em pewn� szans� na uzyskanie zatwierdzenia, bo Komisja Kwalifikacyjna o kt�rej wy�ej, g�osowania nad G��wnymi elementami... nie przeprowadzi�a, tylko swe odmowne stanowisko wyrazi�a odes�aniem akt do Rady Naukowej IFiS. Zosta�a wi�c furtka do negocjacji. Jak mo�na by�o negocjowa�? O szczeg�ach rozpisywa� si� tu nie warto. Negocjacje wymaga�yby jednak pokory, a wynik pozytywny zapewne tak�e pos�usze�stwa (problem J�zefa Cha�asi�skiego). Zamiast jednak uszy po sobie po�o�y� potraktowa�em odes�anie akt jako formalnie wydan� decyzj� negatywn� i wnios�em odwo�anie do... tej samej Komisji. Zgodnie z zasad�: od Annasza do Annasza. Wynik by� pewny, ale chcia�em rzecz zamkn�� i odzyska� swobod�. Oczywi�cie Komisja Kwalifikacyjna przy nieco innej obecno�ci jej cz�onk�w ostatecznie wniosek o zatwierdzenie odrzuci�a. Za zatwierdzeniem g�osowa� tylko Jan Szczepa�ski i Stefan ��kiewski. G�os tego drugiego by� do�� symptomatyczny. G��wne elementy... wesz�y w naukowy obieg historii literatury, by�y i s� powo�ywane. W nauce zosta� chcia�em. Trzeba by�o szuka� pola innego, zosta�em wi�c afrykanist�. Te� znalaz� si� kto� politycznie wa�ny, komu si� to nie podoba�o, ale by� on w Polsce jeden i nie historyk ani socjolog, wi�c okaza� si� niegro�ny. Stare przys�owie powiada on reuient toutjours a ses premiers amours. Szlachta polska jest takim powrotem. Ale powrotem do wspomnie�. Zamierze� m�odo�ci, po trzydziestu latach af rykanistyki, ju� nie spe�ni�. A chcia�em po kulturze szlacheckiej... no mniejsza z tym. Okaza�o si� jednak, �e G��wne elementy... wytrzyma�y pr�b� czasu. Wbrew wyrokowi s�du kapturowego, kt�ry mnie z nauki o Polsce relegowa�, wa�n� i odmienn� rol� odegra� czynnik generacyjny. Historycy m�odsi, szerzej i g��biej widz�cy problemy swej dyscypliny ni� superre-cenzenci, dostrzegli w G��wnych elementach... pewne warto�ci, kt�re pozwoli�y im z moich koncepcji korzysta�. Takich jest dzisiaj sporo, ale trzy nazwiska mi si� tu przede wszystkim nasuwaj�. Janusz Tazbir (bodaj pierwszy publicznie mnie pocz�� �rehabilitowa�"), Jerzy Jedlicki i... Jarema Maciszewski, kt�ry z czasem zmieni� swe pierwotne zdanie. W drugim wydaniu swej ksi��ki Szlachta polska i jej pa�stwo (Warszawa 1986) pisze nawet, �e �bez tw�rczej podniety, jak� by�a ksi��ka Zaj�cz-kowskiego, bez nowatorskich (...) spostrze�e� i uj��, bez wskazania na nowe mo�liwo�ci badawcze i nowe narz�dzia poznania przesz�o�ci, nie m�g�by zapewne dokona� si� wielki post�p w badaniach nad kultur� szlacheck�, jaki si� dokona�". W niekt�rych sprawach jestem konserwatyst�. Powiem wi�c, �e pierwszy i drugi g�os J. Maciszewskiego udo- wodni�y, i� okaza� si� on ...
danusia_14