Jan Sobieski, kr�l Polski Prze�o�y�a Krystyna Szyszkowska Opracowa� i wst�pem poprzedzi� Zbigniew W�jcik Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Otto Forst de Battaglla Jan Sobieski kr�l Polski Tytu� orygina�u JAN SOBIESKI, KONIG �VON POLEN Teksty �aci�skie i angielskie prze�o�y� ZBIGNIEW W�JCIK Teksty francuskie i w�oskie prze�o�y�a TERESA JEKIEL Ilustracje dobra�a AGNIESZKA D�BSKA Indeks zestawi�a KRYSTYNA KONOPNICKA Redaktor PIW KRYSTYNA KONOPNICKA Ok�adk� i strony tytu�owe projektowa� ANDRZEJ LUDWIK W�OSZCZYNSKI � Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983 Spis tre�ci Wst�p do wydania polskiego ............ Wst�p do I wydania szwajcarskiego .......... 1. Silny, zrodzony przez silnych. Sobieskiego okres burzy i naporu 2. Na drodze do w�adzy i s�awy .......... 3. �Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes". Interregnum i elekcja ................. 4. Kr�l, w�dz i dyplomata ............ 5. D��enie ku morzu: Ba�tyk czy Morze Czarne? ..... 6. Przymierze z Francj� czy z Austri�? ........ 7. Na drodze do Ligi �wi�tej ........... 8. Austriackie przymierze ............ 9. Wymarsz na wojn� tureck� ........... 10. Wyprawa pod Wiede� ............. 11. Bitwa pod Kahienbergiem ........... 12. �Podzi�ka domu austriackiego?" .......... 13. Wojna turecka Sobieskiego: heroiczne szale�stwo czy szlachetna m�dro�� stanu? ................ 14. Liga �wi�ta i dalszy ci�g ostatniej krucjaty ...... 15. Powr�t do francuskiej orientacji ......... 16. Starania o reform� pa�stwow� w Polsce i o dziedzictwo po Janie III ................ 17. Ponowny zwrot w stron� Austrii i Ligi �wi�tej ..... 18. Ma��e�stwo Jakuba Sobieskiego i wa�� rodzinna w domu kr�- lewskim .................. 19. Tryumf Francuz�w. Za�amanie si� polityki Ligi ..... 20. Ponury schy�ek �ycia i �mier� bohatera ....... 21. Pog�os i wspomnienie po�miertne ......... Notatka bibliograficzna z wydania szwajcarskiego z r. 1945 . Bibliografia uzupe�niaj�ca (do wydania^jSjdpie^S.. ..... Indeks os�b ....... fj9 g. �'<�\ ..... 385 Spis ilustracji ...... �g. ^of�^ ^|. . . . .400 Sobiescy (szkic genealogiczny) . � | f � ^k""^ Si ... na wklejce Spis ilustracji Jakub .Sobieski, kasztelan krakowski, ojciec Jana III. Olej, XVII w. Dawniej w galerii rodzinnej na zamku ��kiewskim. Wilhelm Hondius (wg Daniela Schultza), Jan Kazimierz. Miedzioryt, 1650. Wilhelm Hondius (wg Justusa yan/Egmont), Ludwika Maria Gonzaga. Miedzioryt, 1649. Matthaus Merian Starszy, Jerzy Sebastian Lubomirski, marsza�ek wiel- ki koronny. Miedzioryt, przed 1650. Nicolas Larmessin I, Henri Jules de Bourbon Conde, ksi��� d'Enghien, jeden z pretendent�w do tronu polskiego. Miedzioryt, 1662. Eleonora Mar�a Wisniowiecka. Miedzioryt, XVII w. Johann Bensheimer, Micha� Korybut Wi�niowiecki, Miedzioryt, 1671. Pierre Simon (wg Charles'a Le Bruna), Ludwik XIV. Miedzioryt, 1677. Tatar. Rycina z francuskiego zbioru wizerunk�w stroj�w oriental- nych, pocz. XVIII w. Miedzioryt z akwafort�. Malarz francuski z ko�ca XVII w., Mar�a Kazimiera (przed r. 1665). Olej, XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe, oddzia� w Wilanowie. Malarz polski, Jan III Sobieski. Olej, XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe, oddzia� w Wilanowie. Romeyn de Hooghe, Bitwa pod Chocimiem w r. 1673. Akwaforta, 1673 lub po nim, Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski. Miedzioryt, 1667, w: T?iea- trum Europaeum, t. VIII. Wielki chan tatarski (Adii Gerej). Miedzioryt, XVII w. Jakub Schmidt, Jan Andrzej Morsztyn, Medal srebrny, XVII w. Leopold J, cesarz. Miedzioryt, 1666, w: Theatrum Europaeum, t. X. Pi�ter Stevens (wg Nicolausa Vischera), Jan JII Sobieski. Miedzioryt, 4 �w. XVII w. Pi�ter Stevens (wg Nicolausa Vischera), Mar�a Kazimiera. Miedzioryt, 4 �w. XVII w. Koronacja Jana III oraz pogrzeb Jana Kazimierza i Micha�a Korybuta Wisniowieckiego. Rycina niemiecka z XVII w. Pi�ter Stevens (wg Davida van der Plasse), Emeryk Thokoly, przy- w�dca w�gierski. Miedzioryt, 2 p�. XVIII w. Iii w Spis ilustracji 401 21. Powstanie kuruc�w na W�grzech, szturm zamku. Akwaforta, XVII w, 22. Bernardo Bellotto zw. Canaletto, Pal�c w Wilanowie. Olej, 1776. War- szawa, Muzeum Narodowe. 23. Karol de la Haye (wg Gioyanniego Marii Morandiego), Papie� Inno- centy XI. Miedzioryt, XVII w. 24. Ernst Riidiger Starhemberg, komendant Wiednia. Miedzioryt, 2 p�, XVII w. 25. Kara Mustafa, wielki wezyr turecki. Miedzioryt z akwafort�, XVII w- 26. Romeyn de Hooghe, B�twa pod Wiedniem w r. 1683. Miedzioryt z akwa- fort�, po 1683. 27. Karol V lotarynski. Miedzioryt, XVII w. 28. B�twa pod Wiedniem. Atak wojsk cesarskich. Akwaforta, po 1683. 29. Malarz francuski z ko�ca XVII w., Mar�a Kazimiera. Olej. XVII w.,. Warszawa, Zamek Kr�lewski. 30. Portret zbiorowy syn�w Jana Sobieskiego. Krak�w, Muzeum Narodo- we, Zbiory Czartoryskich. 31. Medalier niemiecki z prze�omu XVII i XVIII w., Teresa Kunegunda- Sobieska. Medal srebrny, po 1694. Warszawa, Muzeum Narodowe, od- dzia� w Wilanowie. 32. Ludwika Karolina .Radziwi���wna, narzeczona Jakuba Sobieskiego. Olej r XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe. 33. Malarz dworski Jana III, Jadwiga El�bieta, ksi�niczka neuburska, �ona Jakuba Sobieskiego (fragment ii. 34). Warszawa, Muzeum Naro- dowe, oddzia� w Wilanowie. 34. Malarz dworski Jana III, Rodzina Sobieskich. Od lewej: Konstanty, Aleksander, Jakub, Jan III, Maria Kazimiera, Jadwiga El�bieta z Ma- ri� Leopoldyn� (c�reczk� Jakuba), Teresa Kunegunda. Olej, XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe, oddzia� w Wilanowie. 35. Johann Martin Bernigeroth, Jakub Sobiesk<i, syn Jana III. Miedzioryt, l p�. XVIII w. 36. Piotr i Franciszek Bartol (wg Sebastiana Cipriano), Castrum doloris Jana III. Miedzioryt. 37. Cirio Ferri, Apoteoza Jana III. Olej, XVII w. Warszawa, Muzeurr Narodowe, oddzia� w Wilanowie. Na ok�adce: Karol de la Haye (wg Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego) Jan ZII Sobieski Wykonawcy zdj�� Hanna Balcerzak: 9, 21. Biblioteka Narodowa w Warszawie: l-8, 12-14, 16-18, 20, 23-28, oraz zdj�cie na ok�adce. 402 Spis ilustracji Jerzy Langda (neg. z IS PAN): 19, 36. Anna Pietrzak (neg. z Archiwum Fotograficznego Muzeum Narodowego w Warszawie): 32. J. Ry� (neg. z Archiwum � Fotograficznego Muzeum Narodowego w War- szawie): 30. Bo�ena Seredy�ska: 10, 11, 22, 33, 34, 37. Stanis�aw Turski: 15. Neg. z Archiwum Fotograficznego Muzeum Narodowego w Warszawie: 29, 31. Wst�p do wydania polskiego Czytelnik polski otrzymuje do r�k najlepsz� chyba ksi��k�, jak� dot�d napisano o Janie III Sobieskim, kr�lu, kt�rego posta� i legenda tak g��boko zakorzeni�y si� w �wiadomo�ci historycznej naszego na- rodu, w�adcy, kt�ry sta� si� dla nas symbolem tych wielkich ws -to�ci, kt�re pozwoli�y mu odnosi� - po raz ostatni przed upadkiem Rzeczypospolitej - wspania�e zwyci�stwa i rozs�awi� imi� Polski w ca�ym �wiecie. A to w naszej tragicznej historii, pe�nej kl�sk i -wy- nikaj�cych z nich upokorze� dla narodu, ma znaczenie, kt�rego prze- ceni� nie spos�b. Niema�e zdumienie u tego� czytelnika wywo�a zapewne fakt, ksi��ka ta napisana zosta�a w j�zyku niemieckim i ukaza�a si� w Szwajcarii bezpo�rednio po zako�czeniu drugiej wojny �wiatowej (Jan Sobieski, K�nig von Polen,, Einsiedeln-Zurich 1946). Zrozumi przeto, �e osoba autora ksi��ki wzbudzi� musi ogromne zaintere; sowanie tych wszystkich - a jeste�my przekonani, i� b�dzie ich bar� wielu - kt�rzy wezm� jego dzie�o do r�ki. Otto Forst-Battaglia (tak� ostateczn� form� nazwiska przyj��)1 u: dzi� si� 21 marca 1889 roku w Wiedniu. Ojcem jego by� Polak po- chodz�cy z rodziny przemys�owc�w galicyjskich (z Przemy�la), ma1 pochodzi�a z W�gier. W Wiedniu uko�czy� s�ynne Schotten-Gym] sium, gdzie, jak w wiele lat p��niej specjalnie podkre�li� - "ko gowa�em z Oskarem Haleckim". Nast�pnie rozpocz�� studia na V dziale Prawa Uniwersytetu Wiede�skiego, gdzie zda� trzy egzam: pa�stwowe. Jego pierwsz� �yciow� pasj� mia�a si� sta� jednak storia, a �ci�lej m�wi�c jedna z jej nauk pomocniczych - genealogia Studiowa� na uniwersytetach szwajcarskich i niemieckich, a w ku 1913 opublikowa� sw� pierwsz� wi�ksz� prac� pt. Ahnentafel i Erzherzogs Franz Ferdinand, kt�ra spotka�a si� z wysok� ocen� k tyki, w wyniku czego powierzono mu - w�wczas jeszcze stud towi! - napisanie rozdzia�u o genealogii do pracy zbiorowej Grundi � Na stronie tytu�owej zachowujemy jednak wersj� nazwiska z ks tytu�owej pierwszego wydania szwajcarskiego. Wst�p do wydania polskiego der Geschichtwissenschaft. Zarys ten poszerzony zosta� p��niej w trzech r��nych t�umaczeniach na j�zyki obce, by wreszcie ukaza� si� w ostatecznej, poprawionej, rozszerzonej i udoskonalonej formie po francusku (Traite de Genealogie, Lausanne 1949). O pracy tej napisze w wiele lat p��niej Aleksander Gieysztor, �e "stanowi w literaturze �wiatowej pozycj� podstawow� i nieprze�cignnion�, tak co do trze�- wo�ci krytycznej, jak co do szeroko�ci i gruntowno�ci wiedzy". Jego zainteresowania Polsk� by�y - jak wszystkie zreszt� inne jego pasje badawcze i publicystyczne - wszechstronne. Interesowa�a go historia naszego, a zarazem i jego kraju, historia literatury, ].ite-/ ratura i nauka wsp��czesnej mu Polski, jej �ycie polityczne. Przed hitlerowskim Anschlussem Austrii schroni� si� do Szwajcarii. Tu sta- n�� do dyspozycji ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Bernie, w kt�rej przez lat przesz�o siedem (1940-1947), r�wnie� po obj�ciu plac�wki przez rz�d Polski Ludowej, pe�ni� funkcj� pe�nomocnika Polski do spraw stosunk�w kulturalnych z Republik� Helweck�. Zar�wno z pami�ci tych, kt�rzy go znali, jak i z jego przebogatej spu�cizny naukowej, literackiej i pub...
danusia_14