Współczesne koncepcje i teorie wychowania

Teoria wychowania jest działem pedagogiki ogólnej, tak jak dydaktyka. Jest to nauka empiryczne (doświadczalna), wszystkie wykryte prawidłowości są weryfikowane przez doświadczenie.

Biorąc pod uwagę rodzaj instytucji opiekuńczo – wychowawczej możemy wyróżnić np. metodykę pracy w szkole, metodykę wychowania w świetlicy. Biorąc pod uwagę funkcję wychowawców możemy wyróżnić np. metodykę pracy wychowawcy w internacie, metodykę pracy wychowawcy w domu dziecka. Biorąc po uwagę rodzaje celów wychowania możemy wyróżnić: metodykę wychowania moralnego w szkole, metodykę wychowania estetycznego w świetlicy.

Zadania teorii wychowania:

- określanie ideałów wychowania i wyprowadzanie z niego bardziej szczegółowych celów wychowania. Teoria wychowania zajmuje się określaniem pożądanego kształtu osobowości, którą chcemy uzyskać poprzez zabiegi wychowawcze.

-                                  Dostarczanie zasad stawiania diagnoz dotyczących rzeczywistości wychowawczej (procesów wychowawczych). Chodzi tu o dostarczanie diagnoz środowiska wychowawczego wychowanka (badanie rodziny, grup rówieśniczych).

-                                  - Wyjaśnienie procesów, zjawisk i mechanizmów kształtowania się osobowości człowieka,

- Gromadzenie, sprawdzanie i systematyzowanie wiedzy o tym, jak organizować i realizować działanie wychowawcze,

- Gromadzenie wiedzy o tym, jakie są warunki skuteczności działań wychowawczych,

Teoria wychowania jest nauką o celach, formach metodach działań wychowawczych i warunkach ich efektywnej realizacji, czyli jest to nauka o całości działań wychowawczych.

Podstawowe pojęcia teorii wychowania:

- socjalizacja – najstarsze pojęcie. Przez socjalizację określa się zamierzony i niezamierzony wpływ na jednostkę, który prowadzi do uzyskania kompetencji do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Socjalizacja obejmuje ogół wpływów zamierzonych, czyli wpływów szkoły i innych palcówek opiekuńczo

– wychowawczych i wpływy niezamierzone, czyli wpływy grup rówieśniczych, środowiska lokalnego, sąsiedzkiego, wpływ TV, prasy, radia.

- kompetencje – pewne zdolności do percepcji (postrzegania) rzeczywistości. Człowiek kompetentny potrafi postrzegać rzeczywistość i ją rozumieć. Z drugiej strony kompetencje odnoszą się również do wykonywania działań. Tutaj człowiek kompetentny to taki, który potrafi działać w praktyce.

Kompetencje mają 3 cechy:

- są stopniowane tzn. można mieć kompetencje średnie, niskie, wysokie,

- mogą być różne w różnych dziedzinach (np. wysokie kompetencje w jednej dziedzinie, niskie w innej),

- z faktem istnienie kompetencji wiąże się to, że zawsze istnieją określone osoby, które są powołane do oceny kompetencji innych ludzi (do badania kompetencji nauczycieli powołani są dyrektorzy, kurator),

Kompetencje obejmują:

- umiejętności zachowania się w różnych sytuacjach,

- uczestnictwo w życiu publicznym,

- funkcjonowanie w grupie zgodnie z funkcjonującym w niej wzorem osobowości, Socjalizacja:

- wprowadzanie w świat wartości,

- proces, który prowadzi do uspołecznienia jednostki, Człowiek uspołeczniony to taki, który w swoich działaniach potrafi kierować się potrzebami, motywami, dążeniami innych osób.

- wychowanie – (w szerokim znaczeniu) wychowanie którym zajmuje się pedagogika ogólna.

Takie wychowanie to celowe, świadome i zamierzone dokonywanie zmian w osobowości człowieka przebiegające w postaci interakcji społecznych.

Z definicji tej wynikają 3 warunki, które muszą być spełnione, aby dane oddziaływanie można było nazwać wychowaniem. Można wychowywać klasę, ale tylko wtedy, gdy oddziaływania wychowawcy doprowadzają do zmiany osobowości wszystkich uczniów. wychowanie – ( w wąskim znaczeniu) różni się od wychowania w szerokim ujęciu, tylko tym, że dotyczy tylko jednej sfery osobowości.

PEDAGOGIKA NIEAUTORYTALNA

Thomas Gordon

Pedagogia Thomasa Gordona, określana powszechnie mianem wychowania bez zwycięzców i bez pokonanych, opiera się na teorii równoważnych (symetrycznych) stosunków interpersonalnych między ludzmi, w tym także między dorosłymi (wychowawcami) a (małymi) dziećmi czy młodzieżą. Każdy w tych relacjach musi być traktowany podmiotowo, z pełnym poszanowaniem jego praw i potrzeb.

Cele wychowania Gordon wyprowadza ze sposobu postrzegania dziecka uważając, że jest ono człowiekiem ze wszystkimi ludzkimi cechami, uczuciami i reakcjami oraz uniwersalne wartości, które dają możliwość bycia wolnym, samookreślającym się podmiotem własnego myślenia.

Pedagogika filozoficzno – normatywna

Związek pedagogiki z filozofią:

• Wg K. Kotłowskiego pedagogika wywodzi się z filozofii. Naukowiec usiłujący wyzwolić się od wpływów filozofii w swoich badaniach z reguły popada nieświadomie w zależność od innej filozofii.
• W badaniach należy brać pod uwagę nie tyle jakąś wyodrębnioną szkołę filozoficzną naszej cywilizacji.
• Pedagogika filozoficzna musi pozostawać w ścisłym związku z pedagogiczną empirią, wtedy można liczyć na osiągnięcie sukcesów wychowawczych.
• Istotą wychowania jest dążenie do osiągnięcia jakichś wartości dla społeczeństwa i/lub dla jednostki.
• Wychowawca powinien znać nie tylko cel, ale strukturę oraz hierarchię wartości.
• Wychowanie człowieka jest procesem jego integracji wokół wartości z zachowaniem pewnych prawidłowości (wyznaczają one fazy rozwoju psychofizycznego i naturę wartości i ich hierarchię.

Wg Kotłowskiego:

Wychowanie – należy do jednego z najbardziej złożonych działań człowieka, jakim jest jego oddziaływanie na drugą ludzką świadomość w celach wychowawczych. 

Działalność wychowawcza – takie działanie, mające na celu rozwój osobowości dziecka przez włączenie go w służbę uznawanych przez społeczeństwo wartości.

Aktem pedagogicznym – jest każda świadoma czynność człowieka, która zorientowana jest na jakiś cel wychowawczy. Akt ten dzięki swojej normatywności jest czymś dynamicznym.

• Pedagogika wywodzi się z filozofii; należy brać pod uwagę cały dorobek filozoficzny naszej cywilizacji.
• Istotą wychowania jest dążenie do osiągnięcia wartości.
• Wychowanie – integracja wychowanka wokół wartości; zgodne z wartościami.
• Wychowanie musi wpływać na osobowość dziecka (intelekt, uczucia, wola).
• Wychowanie musi być adekwatne do rozwoju.

Chrześcijańska pedagogika personalno - egzystencjalna

Personalizm jest jednym z ważniejszych kierunków we współczesnej filozofii, jak również radykalnym nurtem w naukach o wychowaniu. Afirmuje on bowiem każdy podmiot, który jest zaangażowany w proces socjalizacji, kształcenia i wychowania - jako osobę.
Obejmuje wszystkie prądy i nurty w teoriach pedagogicznych, które ukazują osobę jako istotę autonomiczną, jej godność i rozumność. Elementem konstytutywnym dla personalizmu jest afirmowanie zdolności osoby do miłości oraz samo świadomości. Osoba ludzka posiada w sobie walor niepowtarzalny i nadrzędny wobec wszystkich wartości materialnych, struktur ekonomicznych czy społeczno politycznych . Personalizm to każda nauka przypisująca osobom ważne miejsce w rzeczywistości . Uważano, że "z godnością osoby wiążą się jej prawa zarówno ludzkie, jak obywatelskie i społeczno - gospodarcze" . Zadaniem wychowania jest prowadzić człowieka w jego dynamicznym rozwoju. Zastosowanie personalizmu w wychowaniu ma prowadzić do dynamicznego rozwoju człowieka, które kształtuje go jako osobę. Celem wychowania zaś ma być zdobywanie duchowej i wewnętrznej wolności oraz dążenie do wolności zewnętrznej w życiu społecznym przez podporządkowanie swoich celów dobru wspólnemu.

.

1. Punktem wyjścia jest zrozumienie wychowanka, wejście w jego świat z zainteresowaniem i życzliwością; postawienie się na miejscu tych, których spotykamy.

2. Wychowanek nie jest kimś gorszym lub mniej wartościowym od wychowawcy. Wady i braki trzeba dostrzegać, ale nie można ich utożsamiać z wychowankiem. Trzeba odnaleźć w nim obraz Boga, który go kocha i mu przebacza.

3. W relacjach między wychowawcą a wychowankiem trzeba dążyć ku przyjaźni nie oczekując wdzięczności i przywiązania. Dać wychowankowi odczuć miłość bez zasłaniania Chrystusa, który kocha go najbardziej.

4. Proces wychowania to wsłuchiwanie się w wychowanka. Nie narzucanie i przymuszanie, lecz delikatna pomoc do budzenia zainteresowania

5. Celem jest dopomożenie wychowankowi w odnalezieniu jego miejsca w życiu i powołania ku dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej.

Pedagogika społeczno – personalistyczny

• U podstaw warstwy duchowej realizuje się samokształcenie i samowychowanie.
• Samokształcenie to nie tylko aktywizacja intelektualna, lecz także artystyczna i techniczna, społeczna i moralna, polityczna i filozoficzna, w zakresie kultury fizycznej i kultury towarzyskiej.
• Celem samokształcenia jest nie tylko opanowanie odpowiednich wiadomości i ciągłości, lecz nabycie umiejętności wartościowania i wyboru oraz kształtowania swej osobowości.
• Człowiek jako istota dojrzała w fazie duchowej i rozumna, wykształcona i wolna, rozwija się w działaniu i wysiłku na rzecz nieprzemijających uniwersalnych wartości dobra, prawdy i piękna.
• Warunkiem powodzenia w życiu każdego człowieka jest poznanie właściwości swego charakteru oraz wyzyskiwanie w walce życiowej jego dobrych stron, liczenie się z jego stronami ujemnymi.
• Walorem pedagogiki Kamińskiego jest określenie kierunku pożądanych i możliwych zmian osobowościowych i społecznych

Wychowawca:

1. Nie stawia siebie ponad ani poza młodzieżą, lecz wśród niej.
2. Jest czynny razem z młodymi i wśród młodych.
3. Doradza – nie narzuca, inspiruje i sprawdza, a nie wykonuje czegoś za młodzież.
4. Kontroluje, gdyż wie, że młodzież lubi być kontrolowana przez tych, którzy jej przewodzą.

5.   To człowiek, który chce wychowywać i nigdy ten, który jest do wychowywania zmuszany.

Pedagogika serca

Należy respektować podmiotowość dziecka w procesie wychowania. . Nie wolno traktować dziecka przedmiotowo, jako własności jego rodziców. Dominuje u większości osób dorosłych pogląd, że rodzic jest właścicielem dziecka, jego panem i władca. „To moje dziecko, ja sprawuje nad nim władze, mam prawo zrobić z nim co zechce.

Mówiąc o prawach dziecka stwierdza, że podstawowym jego prawem jest prawo do miłości. Dziecko pozbawione miłości nie może rozwijać się prawidłowo.

Dziecko jest człowiekiem i wszystkie prawa należne człowiekowi, są należne również jemu.

W pedagogice serca nie ma miejsca na wymuszanie określonych zachowań poprzez stosowanie kar cielesnych. Kary takie uderzają w nietykalność cielesna dziecka i uwłaczają jego godności. Jedynym elementem motywującym może być miłość i relacja pełna szacunku. Stosowanie kar cielesnych nazywa okaleczaniem dzieciństwa swoich podopiecznych.

Duchowa pedagogika miłości

Wychowawca musi mieć serce, sferę własnego ducha, by pomóc uczniom w rozwoju mocy ich własnych serc i własnej duchowości.

Wychowanie postrzegane jest jako wychowanie funkcjonalne, czyli niezamierzone wpływy środowiska oraz wychowanie intencjonalne, będące ukierunkowaniem socjalizacji. To ostatnie kreujemy dzięki własnym działaniom pedagogicznym, mającym dwa aspekty: przeciwdziałający (profilaktyczny) i budujący. Ten pierwszy rodzaj działań jest nieprzyjemną dla wychowanka i uciążliwą częścią wzajemnych interakcji. Pojawia się w sytuacjach konfliktowych lub zagrażających bezpośrednio życiu lub bezpieczeństwu. Czasami pedagog odwołuje się w takich sytuacjach do nacisku i przemocy.

Drugi aspekt działań pedagogicznych jest najradośniejszą stroną wychowania, a sprowadza się do wspierania i pobudzania wychowanka poprzez kształtowanie „odżywczego” środowiska jego życia i rozwoju oraz poprzez wychowanie w miłości.

1. danie oparcia dziecku

1. stworzenie mu emocjonalnego bezpieczeństwa

2. zagwarantowanie mu spokoju

3. respektowanie dziecięcego świata

4. dostosowanie wystroju pomieszczeń do aktywności edukacyjnej dziecka

5. pielęgnowania wspólnoty.

W centrum wychowania jako pobudzania i wspierania rozwoju ucznia sytuuje miłość. To, co rzeczywiście motywuje człowieka do pozytywnego działania, to jego rozwinięte, ukształtowane serce. W nim bowiem zakorzeniona jest wyższa natura człowieka, pozwalając mu na nabranie dystansu do samego siebie, wskazując drogę do samodoskonalenia się. Uczucia dziecka mają być uszlachetniane przez wartości nadrzędne.

Wychowanie drugiego człowieka musi być zgodne z naturą, co oznacza, że jego zadaniem nie może być kształtowanie dziecka na wzór tego,  co powstało w zamyśle społeczeństwa lub wychowawcy, ale rozwijanie w nim tego,  co w nim samym istnieje i co pcha go do rozwoju i samourzeczywistniania. Dzieci przeżywają świat zupełnie inaczej, żyją marzeniami, wyobrażeniami, a ich pytania dotyczą w zasadniczy sposób sensu zjawisk a nie ich przyczyny. Dlatego trzeba znów stać się troszeczkę dzieckiem, aby móc z nim rozmawiać i wprowadzać we własny sposób postrzegania świata.

Wychowawca musi mieć możliwość oddziaływania na dziecko, musi - w pewnej formie - mieć nad dzieckiem władzę. Władza ta jest fundamentem, na którym spoczywa całe wychowanie. Nie da się uniknąć we wzajemnych interakcjach z dorastającym dzieckiem sprawowania nad nim władzy.

Pedagogika niedyrektywna

Do natury pedagogiki jako nauki o wychowaniu należy nie tylko formułowanie sądów postulujących proces wychowawczy, ale i ukazujących to, jak powinien on przebiegać.

W różnego rodzaju propozycjach, wręcz receptach (dyrektywach) wychowawczych pojawia się przekonanie, że jest możliwe wyrobienie u dzieci i młodzieży pożądanych przez dorosłych cech czy właściwości osobowościowych. Nic też dziwnego, że na rynku oświatowym dominują podręczniki i poradniki, w których są zawarte najprzeróżniejsze wskazania, normy, formy i metody wychowywania innych. Wystarczy, że wychowawcy uświadomią sobie, kim powinien być ich wychowanek, jakie powinien mieć predyspozycje, by sięgnąć po odpowiedni zbiór przepisów (recept) i znaleźć w nich optymalne rozwiązanie czy strategię postępowania.

Kłopot pojawia się jednak wówczas, kiedy zaczerpnięte z literatury rady nie skutkują powodzeniem. Dziecko musi rozstrzygnąć dość zasadniczy problem: Czy wierzyć swoim doznaniom i impulsom, ale za cenę utraty rodzicielskiej miłości, czy może wierzyć temu, jak oni postrzegają jego wewnętrzny świat przeżyć i potrzeb, ale za cenę utraty zaufania do własnych odczuć, myśli i doświadczeń? Pojawia się zatem konieczność dokonania wyboru między dwiema negatywnymi możliwościami, gdyż ono potrzebuje zarówno samodzielności w doświadczaniu i przeżywaniu świata oraz siebie samego, jak i matczynej miłości.

Pedagogika Gestalt

Pedagogikę Gestalt określa się również mianem pedagogiki wychodzącej najpierw od nauczyciela, wychowawcy. Istotne są cele osobistego życia i system wartości samych pedagogów. Ważne jest ujawnienie pożądanego systemu wartości i podmiotowe ustosunkowanie się do niego. Czyli nie tylko zrozumienie, analizowanie czy interpretacja wydarzeń, zachowań i odczuć, ale całościowe uświadomienie sobie sposobu, w jaki funkcjonuje, jak przystosowuje się do otoczenia, w jaki sposób integruje bieżące doświadczenia. Wychowanek musi być odpowiedzialny za samego siebie. Powinien odznaczać się empatią i szacunkiem dla drugiej osoby we wzajemnych relacjach. Istotne jest zaangażowanie w dialog pomiędzy wychowawcą a wychowankiem. Nauczyciel czasami musi odejść od swojej strategii, wychowania — oddziaływania, aby zachować prawdziwość swojego dialogu. Nie wolno mu wykorzystywać wychowanka, powinien przestrzegać etyki, uwzględnić motywację.

PEDAGOGIKA WYCHOWANIA INTEGRALNEGO

W świetle tej pedagogiki człowiek jest istotą z natury dobrą, dążącą do rozwoju, harmonii wewnętrznej z sobą i z otaczającym ją światem, ale także podatną na destrukcję, która może się uzewnętrznić w każdej chwili. Działanie pedagogiczne musi być zatem ukierunkowane na inną osobę jako człowieka, w pełnym wymiarze jej osobowości. Oznacza to dla wychowawcy zajmowanie się właściwościami umysłowymi, emocjonalnymi, psychicznymi i fizycznymi wychowanka. Podmiot tych oddziaływań postrzegany jest jako człowiek, który znajduje się w toku osobistego procesu wzrostu. Bierze on także aktywny udział w rozwoju własnych możliwości. Rolą wychowawcy jest stwarzanie wychowankom kontekstu do ich rozwoju,

Pedagogika humanistyczna włącza do procesu edukacyjnego emocje, wyobraźnię, intuicję i sferę wolicjonalną osób uczących się. W tym sensie staje się ona niezbędnym uzupełnieniem dla tradycyjnej pedagogiki. Cały twórczy potencjał i spontaniczność ludzi możemy odnaleźć w dzieciach.

PEDAGOGIKA ANTYAUTORYTARNA

Prekursorem pedagogiki autyautorytarnej w aspekcie politycznym był wybitny humanista i filozof Theodor W. Adorno, który opublikował w 1966 r. esej zatytułowany "Wychowanie po Oświęcimiu"

Jego główną myślą było to, by już nigdy więcej nie powtórzył się Oświęcim. Chodziło mu także, by poszukiwać nowych idei edukacyjnych - pedagogiki miłości i tolerancji.

Uważał, że są dwa źródła totalitarnej przemocy:

po pierwsze - wychowanie we wczesnym dzieciństwie,

po drugie - ogólna oświata, która ma nie dopuścić do powtórzenia czasów Oświęcimia.

Wychowanie wg T. Adorno powinno przygotowywać do konfliktów jako czegoś normalnego i do stanowienia oporu wobec przemocy względem słabszych.

Ogromny wpływ na dyskusję o wychowaniu antyautorytarnym wywarł angielski pedagog Aleksander Sutherland Neill. Jego zdaniem prawie wszystkie dzieci są źle wychowywane, ponieważ tylko niektóre z nich dorastają w rodzinie, która zapewnia wolność, możliwość bycia sobą. Dobra natura dziecka jest deformowana przez społeczeństwo, a szczególnie przez rodziców i nauczycieli. "Wszyscy próbują zmienić, "uformować" charakter dziecka, poprzez narzucanie własnej osobowości dziecku. Tego typu podejście nie jest w interesie dziecka. Jest to idea formowania człowieka na własne podobieństwo" . A. S. Neill uważa, że nauczyciele jeszcze w większym stopniu niż rodzicie wykorzystują swoją instytucjonalną przewagę nad dziećmi. Wielu z nich nie interesują potrzeby, uzdolnienia i rozwój uczniów, boją się zmian kształcenia, czy wychowania.

Celem wychowania ma być wolny człowiek, który jest w pełni szczęśliwy i żyje w harmonii z pokoleniem ludzi dorosłych. Wychowanie ma polegać na rozwijaniu i wspieraniu zainteresowań i ciekawości dziecka, a przez to będzie ono szczęśliwe, będzie w pełni sobą. A. S. Neill, zauważył, że "dziecko posiada wrodzoną roztropność i wrodzony zmysł rzeczywistości. Jeśli pozostawi się mu swobodę, nie skrępowaną żadnymi sugestiami dorosłych, dziecko rozwinie się na miarę swych maksymalnych możliwości" . Wolność oznacza dla niego prawo do czynienia tego wszystkiego, co danej osobie sprawiało radość, ale tylko na tyle, na ile nie zagrażało to wolności innych osób. We wspólnocie bowiem człowiek uczy się kompromisu, aby zachować wolność. Wychodził z założwnia , że lepiej będzie, jeśli z jego szkoły wyjdzie szczęśliwy zamiatacz ulic, niż znerwicowany uczony.

Podstawowe przesłanki antyautorytarnej pedagogii A. S. Neilla:

•       Dziecko jest z natury dobrą istotą ludzką i może się swobodnie rozwijać;

•       Należy zrezygnować w wychowaniu dziecka ze środków dyscyplinujących;

•       Najważniejszy jest rozwój emocjonalny i twórczy dziecka, zaś wtórny jest rozwój intelektualny;

•       Cel wychowania musi być zorientowany na indywidualne potrzeby dziecka oraz na jego dążenie do szczęścia;

•       Relacje wychowawcze dorosłych z dzieckiem powinny być partnerskie, a nie autorytarne;

•       Podstawową kategorią struktur (instytucji) pedagogicznych jest samostanowienie i samorządność;

•       Rezygnacja z sugestywnych oddziaływań na dziecko czy jego motywację tzn. brak indoktrynacji religijnej czy możliwość do przeżywania przez dzieci swojej seksualności;

•       Dobrowolny udział w zajęciach szkolnych;

•       Uczenie się w toku odkrywania, eksperymentowanie, zabawy.

A.S. Neill jest także autorem hasła, które dziś jest bardzo popularne: "to szkoła powinna przystosowywać się do uczniów, a nie na odwrót". Dzięki niemu rozpoczęła się rzeczowa dyskusja wokół wolności i poszanowania godności dziecka.

Pedagogia A.S. Neilla dała początek rozwojowi awangardy pedagogicznej, wychowania antyautorytarnego, głoszącej hasła wyzwolenia zniewalanych dzieci i młodzieży od autorytarnych nauczycieli i rodziców.

Krytyce poddano treści i metody wychowania, irracjonalność władzy, ucisku, by podkreślić wartość samo- i współstanowienia osób o swoim losie. Pojawiły się publikacje ostro krytykujące szkołę za panujący w niej: stres szkolny, fizyczne i psychiczne choroby uczniów, samobójstwa i system klasowo-lekcyjny. Ta nowa pedagogika sięgała do korzeni humanistycznego protestu przeciwko autorytarnemu wychowaniu. To, co na początku XX w. wzbudzało opór i oburzenie społeczne, dziś traktowane jest jak coś normalnego.

Współczesna praktyka pedagogiczna potwierdza, że nastąpiła liberalizacja zachowań dzieci, która wyraża się swobodą, spontanicznością, prawem do samorealizacji. Wielość, różnorodność stylów wychowania dzieci stała się dziś rzeczywistością, a mogła zaistnieć dzięki pojawieniu się i rozpowszechnieniu idei wychowania antyautorytarnego.

Zaczęły więc powsta...