RÓŻNICE INDYWIDUALNE W ZAKRESIE PRZEBIEGU RYTMÓW DOBOWYCH
§ Podstawowy aspekt: subiektywnie optymalna pora doby / dnia
§ Typologia: chronotyp ranny, wieczorny lub pośredni
§ Wymiar: ranność – wieczorność
Kwestionariusz do diagnozy chronotypu: Mornings – Eveningness Questionarie (MEQ) – Horn&Ostberg
PL à Kwestionariusz Rytmu Aktywności Dobowej (KRAD)
Kryteria wyodrębniania chronotypów:
§ typowe godziny spontanicznego (czyli bez budzika) budzenia się; bardziej kontrolujemy godziny zasypiania
§ pora doby lub dnia, subiektywnie uważana za optymalną ze względu na samopoczucie i sprawność umysłową
§ różnice w obiektywnej sprawności fizycznej i psychicznej, rejestrowanej w kilku(-nastu) pomiarach w trakcie doby
§ dobowy przebieg podstawowych rytmów fizjologicznych u osób o odmiennych chronotypach
Czynniki wpływające na kształtowanie się chronotypów:
§ genetyczne
§ wiek
§ synchronizatory społeczne
Badania z zakresu genetyki zachowania:
§ 205 par bliźniat jednojajowych, wychowywujących się razem
§ 50 pra bliźniat jednojajowych + 50 par dwujajowych wychowujących się oddzielnie
§ 79 małżonków bliźniat 41 mężów i 38 żon
§ najlepszy model:
§ genetyczny - 54%
§ wiek - 3%
§ środowisko, specyfika i bład pomiaru – 43%
§ Nieistotny wpływ wspólnego środowiska
§ Korelacja chronotypu męża i żony 0,25
§ Związek między rannością - wieczornością małżonków nie był uzależniony od dł. Trwania małżeństwa.
Ranność - Wieczorność a wiek:
§ Wg. Badań (np. Japonia)
Dzieci – wczesny rozwój – chronotyp wieczorny
Czynniki społeczne ze względu na to że dziecko chodzi do przedszkola bo matka pracuje przestawiane jest na funkcjonowanie według chronotypu rannego. Dzieci matek niepracujących wstają i chodzą spać później.
Okres dojrzewania biologicznego
§ Zjawisko zmiany preferencji w kierunku wieczorności u młodzieży po osiągnięciu dojrzałości płciowej (circadian phase delay during puberty) – badania Mary Carskadon „Adolescent sleep patterns” (szok pubertalny)
§ dzieci w wieku 13-17 lat: coraz późniejsze godziny chodzenia spać, przez co sen 17 – latków prawie o godzinę krótszy (90% tej grupy chodzi spać godzinę po północy w noce poprzedzające dni wolne; 50% w ciągu tygodnia) [ 3% budzenie spontaniczne, 97% budzik)
Wyniki w ramach standaryzacja KRAD-u (3887 osób)
WIEK
16-25 lat 57,26
26-40 lat 60,14
41-60 lat 63, 49
powyżej 61 lat 66, 77
Potwierdziła się teza, że im starszy wiek, tym silniejsza ranność (p<0,0000000)
Powyżej 51 roku życia brak ludzi skrajnie wieczornych.
§ PŁEĆ
§ Brak wpływu dla całej próbki
§ Istotna okazała się interakcja płci i wieku, ale tylko dla drugiego i trzeciego poziomu wieku
26-40 lat K 59,46 M 61,03 (p<0,03)
41-60 lat K 62,76 M 64,32 (p<0,03)
§ CIEKAWE: dlaczego polscy mężczyźni są bardziej ranni niż kobiety? To WBREW danym z literatury
Znaczenie synchronizatorów społecznych:
To regularne powtarzająca się sytuacja, narzucająca kształt rytmom fizjologicznym i psychicznym.
Podstawowe synchronizatory:
- aktywność zawodowa (własna, lub rodziców w dzieciństwie)
- szkoła
- godziny pracy urzędów, sklepów, przybytków kultury (np. karnet filharmonia co piątek)
- miejsce zamieszkania (np. odległość od pracy, szkoły)
INTERAKCJA WIEKU I SYNCHRONIZATORA SPOŁECZNEGO
We wszystkich krajach najbardziej:
- wieczorną grupę stanowia studenci
- najbardziej poranną grupę emeryci.
§ mimo młodego wieku osoba może posiadać chronotyp poranny)
§ Osoby w starszym wieku mogą być chronotypami wieczornymi, o ile mogą dowolnie kształtować swój tryb życia, ale nawet u nich wieczorność słabnie wraz z wiekiem
§ emeryci też mogą kształtować swój tryb życia, a jednak są zdecydowanie poranni
§ ludzie wykonujący wolne zawody (dziennikarze, adwokaci, artyści, naukowcy) muszą pracować w różnych godzinach dnia, także wieczornych i to może sprzyjać ich wieczorności mimo wieku (godziny wieczorne a złożona aktywność poznawcza)
Ranność¾wieczorność a przebieg procesów fizjologicznych
§ Rozważamy rytmy endogenne (wrodzone, niewyuczone, silnie uwarunkowane genetycznie, mające w organizmie status zbliżony do reakcji bezwarunkowych)
§ Wyniki tych badań są główną podstawą do traktowania chronotypu jako konstruktu charakteryzującego się trafnością teoretyczną
PORÓWNANIE PRZEBIEGU SNU OSÓB O ODMIENNYCH CHRONOTYPACH
dane behawioralne
§ ranni budzą się średnio o 72 min. wcześniej, a idą spać o 88 min. wcześniej
§ długość snu: brak zgodności danych; z niektórych badań wynika, że wieczorni śpią krócej i najprawdopodobniej dlatego w większości badań oceniają swój sen jako mniej krzepiący
dane laboratoryjne:
§ u wieczornych dłuższa latencja snu (o około 20-25 minut)
§ sen głęboki, wolnofalowy theta i delta― uważane za najefektywniejsze stadia snu
a) u porannych najdłuższy epizod ok. 1 po północy,
b) u wieczornych około 4 nad ranem
c) pamiętać o krzywych melatoniny
Chronotyp a funkcjonowanie społeczne:
Generalnie osoby wieczorne przejawiaja mniej adaptacyjne wzorce funkcjonowania emocjonalnego emocjonalnego społecznego.
§ Mniejsza satysfakcja z życia, niższy dobrostan „poczucie szczęścia” oraz optymizm
§ Zaburzenia jedzenia (bulimia)
§ Styl dawania sobie rady z sytuacją stresową (style: koncentracja na emocjach, koncentracja na unikaniu, czynności zastępcze)
§ Zaburzone strategie planowania ( prokrastynacja – „odkładanie na później”)
§ Niższa ocena własnego zdrowia fizycznego fizycznego psychicznego oraz zachowań „prozdrowotnych”
§ Nizsza aprobata społeczna
§ Negatywny stereotyp społeczny w odniesieniu do osób wieczornych (wykazany empirycznie).
RANNOŚĆ-WIECZORNOŚĆ A POZIOM SPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
§ Pierwsze badanie Robert, Kyllonen, 1999; PAID).
§ W badaniu tym wzięły udział 420 osoby (w tym 73 kobiety) znajdujące się na początku treningu w szkole wojskowej; oprócz MEQ zastosowano także dwie baterie testów: Armed Services Vocational Aptitude Battery (10 podtestów) oraz Cognitive Abilities Measurement Battery (pamięć robocza, szybkość przetwarzania informacji).
§ Cztery polskie badania to potwierdziły – ale to nie były silne zależności
Funkcjonowanie poznawcze a pora dnia
§ W badaniach poszukuje się zależności między porą dnia a aktywnością poznawczą o różnym stopniu złożoności.
§ Dane sugerują, że dwa wskaźniki efektywności reagowania poznawczego, a mianowicie czas i poprawność, są w odmienny sposób związane z porą dnia.
§ Nie można powiedzieć, że jakaś pora jest szczególnie korzystna dla ludzkiego funkcjonowania poznawczego, kluczowym zagadnieniem okazała się złożoność aktywności poznawczej
§ W miarę trwania dnia szczyt efektywności osiągają poszczególne typy pamięci w następującej kolejności: krótkoterminowa, robocza, długoterminowa
§ Wieczór sprzyja złożonej aktywności poznawczej, zaś godziny poranne - tak zwanym procesom elementarnym: percepcji, uwadze dowolnej i mimowolnej, pamięci krótkotrwałej
§ PROSZĘ PAMIĘTAĆ: elementarny proces poznawczy nie oznacza, że jest on prosty czy banalny – na przykład osoby o wysokim poziomie inteligencji posiadają pozornie błahą umiejętność długotrwałego skoncentrowania uwagi na zadaniu
Współczesne badania nad dziennym rytmem prostych zadań sensorycznych:
Czujność ( seryjne wyszukiwanie określonego elementu spośród innych): najszybsze wykonani w godzinach 19.00-21.00, ale zarazem najwięcej błędów.
Cykliczność procesów pamięci:
Pamięć bezpośrednia – badania spójne pokazują, że ten typ pamięci efektywniej pracuje o godzinach rannych 8.00-11.00, ale w polskich badaniach stwierdzono, że osoby o zdecydowanie wieczornym chronotypie, zadania ją wykorzystujące istotnie lepiej wykonały wieczorem.
Pamięć operacyjne lub robocza (working menory) – typ pamięci „pośredni” między bezpośrednią a długoterminową. Chodzi tu zarówno o informacje, które dotarły do organizmu i jeszcze nie zostały skierowane do magazynu pamięci trwałej, jak i o te, które muszą być czasowo dostępne po bezpośrednim „wyciągnięciu” ich z pamięci trwałej.
Pamięć robocza najszybciej funkcjonuje w godzinach 12.00-14.00, ostry spadek późnym popołudniem, największa dokładność między 9.00 a 11.00 rano, ale jest tu ważny czynnik wielkości obciążenia.
Pamięć trwała: przeważają dane wskazujące na szczególnie efektywne wykorzystywanie tego typu pamięci w godzinach wieczornych (18.00-20.00)
Wyniki badań nad dziećmi w wieku szkolnym: o godz. 15.00 lepsze wykonywanie zadań pamięciowych niż o godz. 11.00.
Badania w Polsce:
- godzina 8.00 i 20.00
- pomiar powtarzany
-2 miesiące przerwy
- selekcja chronotypów spośród 420 os.
- tekst z dużą liczą szczegółów („mało atrakcyjny”); po 3 krotnym przeczytaniu godzina przerwy (materiał interferencyjny)
- wieczorem zapamiętywano średnio 65% informacji a rano 45%.
- zależność ujawniła się niezależnie od chronotypu.
Złożona aktywność werbalna (sylogizmy, synonimy, antonimy) Niewiele badań i sprzeczne wyniki. Ale ostrożnie formułując wniosek: lepsze wykonywanie tego typu zadań o 17.00 niż o 9.00 rano.
Wyniki w testach inteligencji: wyniki dość spójnie pokazują,ż godziny wieczorne sprzyjają osiąganie wyższych wynikó ( w Polsce dwa badania na prawie dwustuosobowych próbach).
§ W miarę trwania dnia szczyt efektywności osiągają poszczególne typy pamięci w następującej klejności: krótkoterminowa, robocza, długoterminowa.
§ Wieczór sprzyja złożonej aktywności poznawczej, zaś godziny poranne – tak zwanym procesom elementarnym : percepcji, uwadze dowolnej i mimowolnej, pamięci krótkotrwałej.
§ !!! elementarny proces poznawczy nie oznacza że jest on prosty, czy banalny. Na przykald osoby o wysokim poziomie inteligencji posiadaja pozornie błahą umiejętność długotrwałego skoncentrowania na zadaniu.
CHRONOTYP A WPŁYW PORY DNIA NA FUNKCJONOWANIE POZNAWCZE
§ Osoby o określonym chronotypie „wyłamują się” z omówionych poprzednio prawidłowości, funkcjonując lepiej w preferowanej przez siebie porze dnia; jest to określane mianem synchronizacji procesów poznawczych z preferowaną porą dnia
§...
psychUW