kultura Romów na Słowacji.doc

Kultura Romów na Słowacji

Z nieznanych dotąd przyczyn przodkowie Cyganów zamieszkujący Indie północno-zachodnie rozpoczęli ok. IX-X w. wędrówkę na zachód. Na podstawie analizy wpływów w ich języku i kulturze można zrekonstruować szlaki cygańskiej wędrówki do Europy, które prowadziły przez Persję, Armenię i greckojęzyczne terytorium Bizancjum. Dokumenty historyczne poświadczają ich obecność na wyspach greckich w 1322 r., a w pół wieku później liczne ich grupy dotarły do Bałkanów. W XV w. byli już w całej Europie.

Najwcześniejsza historia Romów wciąż pozostaje zagadką. Nie udało się ustalić czy w kraju pochodzenia należeli do pariasów czy też pochodzili z różnych kast. Nie wiadomo też jakie okoliczności doprowadziły do migracji. Wiadomo jedynie, że pomiędzy VIII a X wiekiem opuścili w kilku etapach Półwysep Indyjski.

Jedna z teorii zakłada, że Romowie wywodzili się z niskich kast i stanowili armię najemników wysłaną na zachód, by przeciwstawić się militarnej ekspansji islamu. Nie można wykluczyć, że muzułmanie podbijający zachodnie Indie pojmali Romów i sprowadzili ze sobą już jako niewolników. Tam stali się zauważalną, odrębną społecznością. Według źródeł, Mahmud z Ghazni pojmał 500 tysięcy jeńców podczas inwazji na Sindh i Pendżab. Dlaczego Romowie nie wrócili do Indii i wybrali tułaczkę - pozostaje kolejną niewiadomą w ich historii.

Według ujęcia tradycyjnego początków Romów szukać można w III w. naszej ery, kiedy ich przodkowie wywędrowali z centralnych Indii w północno-zachodnie rejony tego państwa. Protoplaści Romów nie byli jednorodni społecznie i etnicznie - w Indiach prawdopodobnie prowadzili osiadły tryb życia, później dla dużej ich części typowy stał się nomadyzm. Do koczownictwa często zmuszały ich prześladowania oraz popularność wśród nich zajęć takich jak wróżbiarstwo, muzykowanie czy żebractwo - utrzymać się dzięki nim łatwiej było przenosząc się z miejsca na miejsce. Taki model życia dominował wśród Romów na zachodzie Europy, gdzie ich wędrowny tryb życia uzasadniano wielokrotnie rzekomą koniecznością pokutowania tego ludu za jego grzechy. Jako pokutników przyjmowano ich serdecznie, pomagając im, goszcząc ich nawet na dworach książęcych. Tam też Romowie szczególnie często stawali się "kozłem ofiarnym" - obok Żydów, czarownic czy trędowatych. Część z nich uciekając przed prześladowaniami zawróciła pod koniec XV w. na Wschód

(m.in. na tereny dzisiejszej Rumunii), gdzie ich pobratymcy prowadzili bardziej osiadły tryb życia, zajmując się głównie rzemiosłem (np. kowalstwem). Wzbudzali zaciekawienie odmienną odzieżą i sposobem życia, uprawianiem wróżb, pokazami tresowanych zwierząt.

Współczesne badania genetyczne potwierdzają pochodzenie Romów z Półwyspu Indysjkiego. Przeprowadzono je na populacji bułgarskich, bałtyckich i rumuńskich Cyganów. Wyniki sugerują, że pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32-40 pokoleń temu. Była stosunkowo mała i liczyła prawdopodobnie około 1000 osób.

Teorie lingwistyczne zakładające, że Romowie wywodzą się z kasty wojowników znajdują wsparcie w genetyce. Częstotliwość występowania grup krwi w układach AB0 jest taka sama jak wśród wpółczesnej kasty na północy Indii.

        Droga Romów do Europy wiodła przez Persję do Armenii i Azji Mniejszej (XI w.). Stamtąd część wyruszyła przez Bałkany (XIII-XIV w.) do Europy Środkowej (XV w.), pozostali przez Syrię, Afrykę Północną dotarli na Półwysep Iberyjski i dalej do Europy Zachodniej. W 1417 roku grupa Romów pojawiła się nad Łabą w Niemczech, później w Miśni i Saksonii, a w 1422 we włoskiej Bolonii. W roku 1427 grupa 120 Romów dotarła do Paryża. Obie fale spotkały się właśnie we Francji. Skąd wzieli się jednak Romowie na terenach dzisiejszej Słowacji?

         [1]Jest powszechnie znane, że Słowacja, podobnie jak dalsze państwa środkowej i południowo-wschodniej Europy odznacza się nadzwyczaj wysokim udziałem romskiego obywatelstwa. Ta rzeczywistość ma swoje powody w dawnych dziejach od ich przyjścia na kontynent europejski i posuwanie się pojedynczych migracyjnych fal do środkowej Europy, a potem dalej na zachód. Najstarsze informacje o Romach na Słowacji, do teraz przedstawiane i niepotwierdzone dalszymi badaniami w historiografii, pochodzą z XIV stulecia. Badania w europejskiej romistyce precyzują i przesuwają migrację Romów z Bałkan już w XII i XIII w. Łączyło się to z naciskiem osmańskich Turków, którzy stopniowo poszerzali swoje ziemie z Państwa Bizantyjskiego na Bałkany i trochę później do środkowej Europy. Słowacja w średniowieczu zwracała uwagę swoją strategiczną pozycją i ważnym gospodarczym znaczeniem, dlatego stawała się łupem nieprzyjacielskich stron; tu się odbywały najważniejsze walki o węgierską koronę, i w końcu po okupacji większej części Węgier przez Turków stała się również faktycznym centrum Królewskich Węgier owładniętych przez Habsburgów na ponad 150 lat. Polityczno- mocarski rozwój w geograficznej przestrzeni Bałkan, Węgier i osamotnionej Słowacji i w jej kontekście ekonomiczne opóźnienie i agrarny charakter w przeciwieństwie do zachodniej Europy, mogą być przyczynami o wiele większej tolerancji wobec Romów i ich licznego pojawienia się na tym terytorium. Ich umiejętności obróbka metali, kowalstwo, blacharstwo, wyrób broni i inne rzemiosła, zarówno jak muzyczny talent były wysoko oceniane, zwłaszcza przez szlachtę, stąd też cieszyli się dużym zainteresowaniem. Romowie faktycznie od przybycia na ziemię słowackie wykonywali różne usługi i prace dla feudałów, miast i społeczności, dlatego też umożliwiano im się tu osiedlać.

Konkretne wzmianki o Romach z XIV w. przedstawiają Romów w taki sposób, który nie przypuszcza ich ruchliwości, jakby byli na Słowacji powszechnie znani. E. Horváthová wzmiankuje spisko-nowowiejskiego burmistrza Jána Kuncha w opisie jego majątków Mariassyowców, z XIV w. są wzmianki z Żupy Żemplińskiej i zapisków z Leliskiego konwentu. Poprzedzające krzyżackie wyprawy,  na Węgrzech żyly liczne grupy Romów a sprawozdania z XIV w. przedstawiają ich jako tułaczów, poddanych w umownym stosunku, ale również jako sprzymierzeńców szlacheckiego stanu. Można zakładać, że w wojsku byli wykorzystywani jako rzemieślnicy, personel pomocniczy lub po prostu jako żołnierze, dlatego niektórzy z nich mogli być podwyższeni do stanu ziemiańskiego. Różnice między poszczególnymi rodzinno-rodowymi grupami na czele z wajdą i społeczne rozwarstwienie tej grupy etnicznej egzystowało już od początku pobytu Romów na Węgrzech. W roku 1417 przeszła przez środkową Europę i południową Słowację ogromna fala migracyjna Romów, złożona z wielu licznych grup na czele z wojewodami i książętami, którzy uzyskali od cesarza Zygmunta Luxemburskiego akty ochronne, później  też od papieża Marcina V, i legitymowali się nimi, ich odpisami i falsyfikatami w całej zachodniej Europie. Cesarz Zygmund Luxemburski w roku 1423 wydał glejt ochronny romskiej grupie na czele z wojewodą Ladislavem, która to takimi odpisami i falsyfikatami legitymowała się jeszcze w późniejszym okresie. Jednocześnie Romowie zaczęli się osiedlać w jednym z pierwszych okręgów na Słowacji, w okolicy Spiskiego hradu, gdzie siedlił wtedy cesarz i gdzie były korzystne możliwości wyżywienia. Spisz i inne wolne królewskie miasta na Słowacji były w tym czasie najbogatszymi okręgami w ramach całych ówczesnych Węgier.

Szlak cygańskiej wędrówki do Europy

W tym czasie rozpoczął się w Europie proces istotnych przemian społecznych, wyrażających się m.in. zmianą emocjonalnego stosunku do obcych, innowierców, ludzi wędrownych i do idei pracy. Rychło więc doszło do konfliktów między Cyganami a ludnością miejscową i władzami. Zaczęły się mnożyć skargi na nich. Z pątników, bożych wędrowców, pielgrzymujących w celach pokutnych, Cyganie stali się włóczęgami, oskarżanymi o kradzież i rozboje. Coraz liczniej zaczęły się pojawiać akty prawne przeciw nim skierowane. Inną kwestią jest, że Cyganie, prowadzący wówczas życie wędrowne, uzależnieni byli w swej egzystencji od społeczności osiadłych. Jeśli więc nie udało się uzyskać środków do życia pracą, wróżbą, lub też w formie jałmużny, pozostawała tylko kradzież - jedyna możliwość zapewnienia egzystencji.

Od początku XVII w. próbowano Cyganów osiedlać. Naciski asymilatorskie, łącznie z przymusem osiedlania się, nasiliły się pod koniec wieku następnego. Takie akcje podjęto m.in. w Austrii, Rosji, Hiszpanii. Wydano dekrety nakazujące zaniechania koczowania i tradycyjnych zajęć, odbierano włóczącym się Cyganom dzieci, aby je oddać na wychowanie chłopom, zakazano używania języka cygańskiego. Wcześniej jeszcze, traktując ogół Cyganów jako przestępców, wywożono ich wraz z innym skazańcami do nowo zasiedlanych krajów, do Ameryki i Afryki, a w późniejszym czasie i do Australii. Ciągle prześladowani, szukali dogodniejszych dla przeżycia krain, uciekając przed pogromami, toczonymi wojnami, głodem.

W ciągu wieków Cyganie żyjący w odmiennym otoczeniu różnicowali się, zmieniały się ich obyczaje i język. Z czasem różnice stały się tak wielkie, że dziś Cyganie z odległych rejonów Europy nie są w stanie porozumieć się międzysobą. Najbardziej tradycyjnie żyją Cyganie w krajach bałkańskich i w Europie Wschodniej. Wynika to głównie z poziomu życia i tradycjonalizmu społeczności miejscowych, wśród których Cyganie przebywają. Najbardziej zmodernizowani są dziś Cyganie mieszkający w krajach skandynawskich i w Europie Zachodniej.

Romowie podczas przeprawy przez rzekę

Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-10 mln. Większośc zamieszkuje kraje europejskie. Choć największe skupiska znajdują się na Półwyspie Bałkańskim, duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej, krajach byłego Związku Radzieckiego, środkowej i zachodniej Europie, a także na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Południowej.

Do krajów z populacją Cyganów przekraczającą pół miliona należą: Rumunia, Egipt, Hiszpania, Bułgaria,Słowacja, Stany Zjednoczone, Meksyk, Brazylia i Argentyna. Znacznie mniejsze, choc wciąż liczne grupy spotykane są w krajach byłej Jugosławii, w Czechach, na Węgrzech, w Niemczech, w Grecji, we Włoszech, w Mołdowie oraz w Turcji.

Liczebność Romów w Europie, na Słowacji:500,000 tys.

Większość Cyganów określa się mianem Rom, bez względu na przynależność do poszczególnych grup. Rom w języku romani, czyli po cygańsku, oznacza mężczyznę i męża (por. romňi = kobieta lub żona; roma = ludzie) i wywodzi się od sanskryckiego doma. Według językoznawców, nazwa ta odnosiła się do członków tej samej kasty.

We współczesnych językach europejskich Romowie znani są pod róznymi nazwami, w większości wywodzącymi się od węgierskiego słowa Cigány. Oto kilka przykładów:

·albański cigan

·bułgarski i serbski цигани

·chorwacki Cigani

·czeski Cikán

·duński Sigøjner

·holenderski i niemiecki Zigeuner

·fiński Mustalaiset (derywat słowa cigany)

·grecki τσιγγάνοι

·hebrajski צוענים

·ladino Jinganos

·litewski Čigonai

·norweski Sigøyner

·portugalski ciganos

·rosyjski Цыгане

·rumuński ţigani

·turecki Çingeneler (l.poj. Çingene)

·włoski zingari lub gitani

Węgierski termin Cigány najprawdopodobniej pochodzi od słowa szegény , co znaczy "zubożały, biedny". W madziarskich dialektach wiejskich wymowa szegény jest bardzo zbliżona do wymowy słowa Cigány.

Inna teoria zakłada, że słowo Cygan pochodzi od nowogreckiego athiganoi (czyli nietykalni) - nazwy heretyckiej sekty w Bizancjum, którą przypominali późniejsi przybysze na teren cesarstwa. Anglojęzyczne określenie gypsy (lub gipsy) pochodzi od błędnego przekonania, że Cyganie pochodzą z Egiptu (Egypt) skąd zostali wypędzeni za rzekome udzielenie schronienia dzieciątku Jezus. Podobne pochodzenie mają nazwy hiszpańska (Gitano) i francuska (Gitan).

W innych częściach świata Romów nazywa zupełnie inaczej co utwierdza w przekonaniu, że nazwa Cygan jest europejskim "wynalazkiem" - w Iranie کولی (Kowli); w Indiach Lambani, Lambadi, lub Rabari; po arabsku Ghajar غخري lub Nawar نوار; po kurdyjsku Qereçí albo Dom.

Cyganie używają też innych określeń własnych: Sinti, Manusz, i in. Przez gadziów (gadzio=nie-Cygan) nazywani są najczęściej Cyganami (Cigan, Cikan, Zigeuner, Tsigan, Zinkali) od słowa greckiego Athinganoi, które im nadano w Azji Mniejszej. Od średniowiecza używa się też nazw kojarzących się z Egiptem. Współczesnym ich odpowiednikiem jest angielskie Gypsies, lub używana na Bałkanach nazwa Agupti. Istnieje też wiele nazw lokalnych urobionych od cech antropologicznych, sposobów życia, bądź przypisywanego im pochodzenia.
Język romani (cygański) należy do grupy języków indoaryjskich, wywodzi się więc z tego staroindyjskiego języka, którego literacką formą był sanskryt, i z którego pochodzą także takie języki, jak: bengalski, hindi, urdu, nepalski i inne.Ich formowanie zakończyło się ok. X w. Sądzić można, że Cyganie w swej pierwotnej ojczyźnie porozumiewali się wspólnym językiem, a wszelkie różnice ukształtowały się już poza Indiami. Język Cyganów podlega przede wszystkim wpływom języków krajowych, z których czerpie głównie słownictwo współczesne. Niektóre grupy, jak Bojasze w Rumunii lub Aszkali w jugosłowiańskim Kosowie, zatraciły zupełnie język macierzysty i używają jedynie języka miejscowego. Inne grupy, jak Kale w Hiszpanii i małe grupy Cyganów angielskich, posługując się językiem miejscowym, wtrącają pojedyncze słowa cygańskie. Ich mowa używana jest w celu konspiracji. Jednak większość Cyganów na świecie mówi językiem romani.

Na świecie istnieje sporo publikacji wydawanych przez misje pracujące wśród Cyganów. Na język cygański przełożono Biblię i wiele modlitw.

Język cygański kształtował się bez zapisu. Próby spisania tekstów cygańskich dały w efekcie rozmaitość sposobów jego zapisu, w zależności od kraju i używanego tam alfabetu. I tak np. w różnych publikacjach zwrot „język cygański” zapisany został w blisko 20 wersjach: romani czib, romani cib, romani tschib, romani tschiw, romani tsiw, romani tsiv, romani tscheeb, rromani chib, romani sib, xomani cip, romani chib, rhomani chib, romani chib, romanyi sip, romaji sjib, kxomani tchib. W latach ostatnich powstały podręczniki, które być może przyczynią się kiedyś do ustalenia wspólnej pisowni dla wszystkich Cyganów. Kongres warszawski zatwierdził wspólny dla wszystkich dialektów alfabet cygański. Nie wzoruje się on na żadnym innym języku, ale wywodzi się z samej struktury fonologii języka cygańskiego. Opiera się na całym systemie dialektów cygańskich. W niektórych krajach, gdzie Cyganie stanowią większe skupiska, języka cygańskiego naucza się w szkołach. Istnieją też cygańskie programy radiowe i w TV, wydaje się w tym języku gazety, kalendarze, książki.

Podręcznik do nauki języka romskiego

         8 kwietnia przypada Międzynarodowy Dzień Romów, obchodzony w rocznicę I Światowego Kongresu Romów, który odbył się w 1971 roku w Londynie. Kongres ten zainaugurował działalność Światowego Komitetu Romów, przyjęto termin ROM dla określenia wszystkich Cyganów na świecie, zaś społeczność romska została uznana za mniejszość narodową. 

 MY, NARÓD ROMÓW

„My naród Romów, Członkowie Romani Union, jesteśmy zdecydowani bronić przyszłości pokoleń Romów przed narodowym zagrożeniem i nienawiścią, które wiele razy za naszego życia sprowadziły na Romów niewypowiedziane cierpienia, nędzę oraz wojenne ludobójstwo i pokładać wiarę w podstawowe prawa człowieka, honor i wartość ludzkiego życia, szacunek dla różnorodności, równe prawa dla mężczyzn, kobiet, dzieci oraz małych i wielkich narodów”- fragment preambuły Karty Światowego Komitetu Romów (International Romani Union).

Zatwierdzonymi barwami flagi romskiej są niebieski - kolor nieba i zielony symbolizujący ziemię, ułożone w poziome pasy. Pośrodku znajduje się czerwone koło o szesnastu

szprychach, nawiązujące do flagi Indii, a także do staroindyjskiej czakry, symbolu wędrówki, słońca, nieskończoności.

             Flaga Romów

 Hymn Romów

Na londyńskim kongresie w 1971 r.  po raz pierwszy odśpiewano pieśń, którą uznano za oficjalny hymn romski:

Wędrowałem długimi drogami,

Napotkałem szczęśliwych Cyganów,

Ej Cyganie, skąd wy wędrujecie,

Dokąd głodni, zawędrować chcecie?

Miałem braci, miałem wielu bliskich

Przyszli Niemcy, zabili ich wszystkich.

Wszystkich razem chłopców i dziewczęta,

Zabili też małe niemowlęta.

Dobry Boże uchyl nieba bramy,

Może ujrzę, braci mych Cyganów

Może ruszą na wędrówkę ze mną

Na spotkanie szczęśliwych Cyganów

Wstańcie bracia chodźcie razem z nami

By się spotkać z wszystkimi Romami

Ciemni bracia, siostry czarnookie

Kocham was jak winogrona słodkie

Romski hymn powstał z opracowania starej taborowej pieśni, nuconej w obozowiskach cygańskich na Bałkanach.

Romowie mają swojego przedstawiciela w ONZ, swój hymn i zatwierdzoną : ONZ flagę, ale oprocz zewnetrznych oznak państwowości posiadają własną kulturę.

     Kultura cygańska jest szczególna - jej cechą charakterystyczną jest stosunkowo duże wewnętrzne zróżnicowanie, wynikające z terytorialnego rozproszenia i kontaktów z odmiennymi zbiorowościami, od których zaczerpnięto pewne elementy wchodzące obecnie w skład kultury poszczególnych grup romskich. Innym istotnym aspektem romskiego etosu jest daleko posunięta integracja wewnętrzna zbiorowości cygańskich, wynikająca przede wszystkim z wieloletniej marginalizacji społecznej i związanej z nią trudnej sytuacji bytowej oraz z bezpośrednich zagrożeń powodowanych antycygańskimi nastrojami (u Cyganów wędrownych dodatkowym tego powodem jest także nomadyczny, grupowy sposób życia). Trzecią szczególną cechą wydaje się stosunkowo niewielka podatność na procesy modernizacyjne, czego dowodem jest przetrwanie w formie "żywej" (nie zaś odświętnej czy skansenowej) wielu tradycyjnych obyczajów, instytucji, zasad organizacji wewnętrznej i sposobów życia, które ulegają co prawda pewnym zmianom, jednak ich rdzeń pozostaje na ogół niezmienny.
Ogromne zróżnicowanie kulturowe społeczności cygańskiej szczególnie widoczne jest w przypadku języka romani, którego dialektów istnieje tak wiele, że niemożliwa lub znacznie utrudniona jest komunikacja pomiędzy poszczególnymi szczepami. Różnice te są na ogół następstwem dziejów określonej zbiorowości, których różne koleje losu (miejsce osiedlenia lub wędrówek, presja zewnętrzna, podziały wewnątrzszczepowe itp.) sprawiły, iż w łonie mowy macierzystej pojawiło się wiele lokalnych odmian, niejednokrotnie daleko odbiegających od pierwowzoru. Każda z tych odmian zawiera elementy języków zbiorowości, w których otoczeniu Cyganie przebywali. Szczególnie widoczne są owe wpływy u Cyganów hiszpańskich (Kale), niektórych grup cygańskich na Wyspach Brytyjskich, w Skandynawii, Bułgarii, Grecji, Rumunii i Jugosławii, którzy z pierwotnej mowy zachowali jedynie pewną ilość pojedynczych słów i zwrotów wplatanych w język typowy dla ich miejsca zamieszkania. U innych - Sinti i Manuszów - zmiany nie zaszły tak daleko, jednak i tu obserwowalne są znaczne wpływy języka otoczenia oraz jego presja na strukturę morfologiczną, fonetyczną i leksykalną romani. U pozostałych grup wpływy te są mniejsze, jednak i one zaznaczają się w postaci odmiennych wyrażeń i form gramatycznych. Dlatego jednym z głównym celów, jakie stawia przed sobą romska inteligencja dążąca do integracji Cyganów w skali ponadlokalnej jest standaryzacja języka romani tak, by mógł on służyć do komunikacji międzygrupowej.
W łonie globalnej zbiorowości cygańskiej istnieje także zróżnicowanie, którego kryterium jest nie tylko używany język. Wiele z grup cygańskich, zatracając pierwotne umiejętności językowe posiada w dalszym ciągu poczucie tożsamości etnicznej i identyfikacji z innymi Cyganami. Wśród wewnętrznych podziałów najbardziej czytelny dotyczy Romów wędrownych i osiadłych (jednak - z uwagi na wymuszone przez otoczenie zewnętrzne zaprzestanie wędrówek - odnosi się on coraz częściej do przeszłości niż sytuacji obecnej), jednak oprócz niego mamy także klasyfikację opartą na związkach danej grupy z terytorium (dotyczy osiadłych, przebywających dłużej w jednym miejscu lub wędrujących po określonym terenie), specjalizacji zawodowej (obecnej lub przeszłej - profesje poprzednich pokoleń), kwestiach wyznaniowych (niewielkie znaczenie tego czynnika różnicującego) oraz tyczącą się zróżnicowania w mikroskali: rodowego i lokalnego w obrębie ww. podziałów w skali makro. Warto dodać, że o ile wśród wszystkich tych zbiorowości istnieje pewne poczucie wspólnoty i identyfikacji z nazwą Cyganie, o tyle już wprowadzany do powszechnego użytku termin Romowie budzi zastrzeżenia ze strony niemieckich (tj. wywodzących się ze zbiorowości zamieszkującej dłużej w Niemczech) Sinti, francuskich Manuszów i hiszpańskich Kalów, którzy nie używają tej nazwy na określenie własnej grupy.

Istotnym aspektem cygańskiej kultury są wykonywane przez przedstawicieli tej grupy profesje, które nie tylko stanowią źródło dochodów zapewniających podstawy bytu materialnego, lecz są także ważnym czynnikiem kulturotwórczym, a w dodatku w znaczącym stopniu wpływają na kształtowanie się wizerunku Cyganów i ich pozytywnego/negatywnego stereotypu wśród nie-cygańskiego otoczenia. Zjawiskiem charakterystycznym jest niechęć do pracy na roli (także u osiadłych) oraz profesji związanych z długotrwałymi, monotonnymi i powtarzalnymi czynnościami, choć w wyniku presji otoczenia postawa taka ulega niejednokrotnie zmianie. Stąd też powodzeniem wśród Cyganów cieszą się zawody nacechowane dużą swobodą, nienormowanym czasem pracy, zróżnicowanymi czynnościami zawodowymi oraz licznymi kontaktami z osobami postronnymi. Mężczyźni-Cyganie od dawna parali się kowalstwem (także obwoźnym), kotlarstwem (bielenie-cynowanie kotłów dla przemysłu, rzemiosła, gastronomii, itp.), tresowaniem zwierząt (na ogół niedźwiedzi), handlem końmi i innymi artykułami, muzykowaniem i pokazami tanecznymi. Profesje te powszechnie kojarzono z Cyganami, uznawano ich także za najlepszych fachowców w tych dziedzinach. Cygańskie kobiety oprócz handlu i występów w zespołach muzycznych zajmowały się wróżbiarstwem i - sporadycznie (wbrew obiegowym opiniom) - żebractwem. Oprócz tego podejmowali się także innych prac: różnorodnych form rzemiosła (także artystycznego), kamieniarstwa, poszukiwania i eksploatacji cennych minerałów i metali. W dobie postępu technicznego wiele z tych profesji zostało wypartych przez seryjną, masową produkcję i odmienne wzorce konsumenckie, więc Romowie musieli zająć się inną działalnością, przede wszystkim handlem i rozmaitymi rodzajami rzemiosł.

Jeśli chodzi o warunki egzystencji dokonać należy rozróżnienia na grupy wędrowne i osiadłe, jako że sam sposób życia narzucał tu odmienne rozwiązania. Prowadzący nomadyczne życie wędrowali różnej konstrukcji wozami zaprzężonymi w konie, woły lub osły, na postojach zaś przebywali w namiotach. Ich standard zmieniał się z upływem lat a zależał m.in. od poziomu zamożności Cyganów, dostępu do zdobyczy technicznych itp. czynników: zwykłe chłopskie wozy zastąpiono solidniejszymi, krytymi płótnem, te z kolei ustąpiły miejsca drewnianym barakowozom a współcześnie samochodom i wygodnym przyczepom campingowym, klecone naprędce prowizoryczne szałasy zamieniono na płócienne namioty różnej konstrukcji. Tabory przemieszczały się z miejsca na miejsce na ogół od wiosny do jesieni (nieliczni wędrowali także zimą), po drodze zakładano obozowiska , głównie w lesie i nad wodą w pobliżu osad ludzkich, zimę zaś większość Cyganów spędzała na kwaterze w mieście lub na wsi. Z kolei Cyganie osiadli mieszkali w miastach i na wsi, gdzie budowali swoje domostwa, często sytuowane na obrzeżach osady. Współcześnie, podobnie jak miało to miejsce w przypadku cygańskich profesji, w coraz większym stopniu przejmują oni w tej dziedzinie zwyczaje otoczenia. Warto zwrócić uwagę na sam proces nomadyzmu, który powszechnie kojarzony z Cyganami i typowymi dla nich zachowaniami, w dużej mierze uwarunkowany został przez wpływy otoczenia, z czasem dopiero stając się istotnym elementem kulturowego etosu wielu grup. Choć sama wędrówka z Indii ku Europie niosła w sobie zalążek przyszłego nomadyzmu, to jednak równie dawne jak świadectwa o ich przemieszczaniu się z miejsca na miejsce są przekazy o Cyganach osiadłych. Wydaje się, że ów nomadyzm wynikał przede wszystkim z konieczności motywowanej ekonomicznie: Cyganie parali się zajęciami, które albo wiązały się z przemieszczaniem, albo zmuszały ich do takiego sposobu życia ze względu na postawę osiadłych, miejscowych rzemieślników, niechętnych konkurencji. Dodać do tego należy administracyjne zakazy osiedlania się na danym terytorium, uniemożliwiające przez wiele lat zaprzestanie wędrówek. Gdy w końcu sposób postępowania z Cyganami zmienił się i położono nacisk na osiedlanie ich, wędrowanie obrosłe mitologią i folklorem stanowiło istotny element kultury, zaś jego porzucenie równało się utracie ważnego składnika własnej tożsamości, zaś presja w tym kierunku traktowana była jako zamach na samą istotę cygańskości (w dalszym ciągu ważne były także kwestie ekonomiczne: osiadły tryb życia oznaczał mniejsze dochody i mniejszy rynek zbytu na ich usługi, które - co istotne - również stały się ważnym elementem kulturowego etosu), dlatego też nowe wymogi otoczenia spotkały się z niechęcią i dezaprobatą ze strony Romów.

Organizacja wewnętrzna zbiorowości cygańskiej jest oparta na stosunkach o charakterze patriarchalnym. Głową rodziny jest mężczyzna-ojciec, którego władza jest jednak ograniczona wymogiem podporządkowania się innemu mężczyźnie-nieformalnemu przywódcy rodu (tutaj ważną rolę odgrywa jego wiek i osobisty autorytet wynikający z zasług), który z kolei podlega nieformalnemu zwierzchnikowi danej zbiorowości, pełniącemu funkcje rozjemcze i sądownicze oraz podejmującemu decyzje we wszystkich istotnych kwestiach. Zachowania wewnątrzgrupowe reguluje tr...