Rola badań czynności krtani w identyfikacji mówców.pdf

Z PRAKTYKI

Rola badañ czynnoœci krtani

w identyfikacji mówców

Kryminalistyczna identyfikacja

mówców opiera siê na analizie osob-

niczych zespo³ów cech i parametrów,

ekstrahowanych z wypowiedzi dowo-

dowych i porównawczych. Indywidu-

alnoœæ procesów myœlowych, z³o¿o-

noœæ systemu komunikacji jêzykowej

i skomplikowana budowa oraz czyn-

noœci struktur anatomicznych zaan-

ga¿owanych w mówienie – od krtani

po oœrodkowy uk³ad nerwowy – impli-

kuj¹ odmiennoœci mowy. Poszczegól-

nych mówców cechuje inny sposób

formu³owania wypowiedzi i swoiste

wartoœci parametrów fizycznych in-

formacji lingwistycznej. Ale nawet ta

sama osoba nie mówi zawsze tak sa-

mo, gdy¿ wiele czynników kszta³tuje

jej chwilowy stan psychofizyczny,

przek³adaj¹cy siê na – choæby nie-

znaczne – wahania cech i parame-

trów mowy. Ta zmiennoœæ przedmiotu

badañ wymaga od eksperta fonosko-

pii miêdzy innymi oceny symptomów

fizjologicznych i patologii poszczegól-

nych narz¹dów.

Jednym z narz¹dów zaanga¿owa-

nych w mówienie jest krtañ. W niej

dokonuje siê proces fonacji, czyli wy-

twarzania g³osu. Skutkiem wibracji

struktur krtani jest wygenerowany ton

krtaniowy, w niczym nie przypomina-

j¹cy mowy ludzkiej. Przetworzenie to-

nu krtaniowego na g³oski mowy wy-

maga wzmocnienia/os³abienia jego

sk³adowych w rezonatorach nadkrta-

niowych. Dopiero po przejœciu przez

jamy nasady – gard³ow¹, ustn¹ i no-

sow¹ – fala dŸwiêkowa jest percypo-

wana jako g³os ludzki/mowa [2].

Ka¿dego cz³owieka cechuje indy-

widualnoœæ budowy struktur anato-

micznych, co przek³ada siê m.in. na

niepowtarzalnoœæ mówienia, stano-

wi¹c¹ podstawê badañ fonoskopij-

nych. W identyfikacji mówców prowa-

dzona jest analiza uk³adów forman-

tów (rozk³adu energii w poszczegól-

nych czêstotliwoœciach). Ich popula-

cyjna zmiennoœæ to wynik subtelnych

ró¿nic budowy rezonatorów nadkrta-

niowych. Osobniczo zmienne

ukszta³towanie narz¹du fonacji rów-

nie¿ skutkuje zmiennoœci¹ wytworu,

dlatego ekspert kryminalistyki anali-

zuje przejawy pracy krtani. Wykaza-

nie specyfiki fonacji – dokonuj¹cej siê

przewa¿nie nieœwiadomie i sponta-

nicznie – s³u¿y poparciu wniosków

wysuniêtych na podstawie innych ba-

dañ prowadzonych w procesie iden-

tyfikacji mówców.

Celem artyku³u jest analiza wp³y-

wu pracy krtani na indywidualnoœæ

procesu mówienia. Wyboru zagad-

nieñ dokonano z uwzglêdnieniem fi-

zjologii i anatomii narz¹du, wspo-

mniano tak¿e o niektórych sympto-

mach patologii procesu fonacji. Ni-

niejsze opracowanie tematu jest

pierwszym w ponad 40-letniej historii

fonoskopii w Polsce.

Miêœnie krtani czynnoœciowo two-

rz¹ dwie grupy: zewnêtrzne i we-

wnêtrzne. Miêœnie zewnêtrzne poru-

szaj¹ ca³¹ krtani¹; miêœnie nadgny-

kowe unosz¹ krtañ i ci¹gn¹ do przo-

du, podgnykowe obni¿aj¹, zaœ zwie-

racz gard³a dolny poci¹ga ku ty³owi.

Krtañ unosi siê podczas wdechu czy

po³ykania, natomiast podczas wyde-

chu obni¿a siê. Przy wymawianiu g³o-

sek bezdŸwiêcznych znajduje siê wy-

¿ej ni¿ przy wymowie g³osek

dŸwiêcznych. Gdy podniebienie

miêkkie unosi siê, krtañ jest poci¹ga-

na do przodu, do ty³u przesuwa siê

podczas wysuwania jêzyka [5].

Miêœnie wewnêtrzne kontroluj¹

wzajemne uk³ady poszczególnych

chrz¹stek krtani (zmiany rozstawu

szpary g³oœni) oraz napiêcie i kszta³t

fa³dów g³osowych; miêœniami napi-

naj¹cymi fa³dy g³osowe s¹ miêœnie

pierœcienno-tarczowy i g³osowy. Miê-

sieñ g³osowy wraz z wi¹zad³em g³o-

sowym tworzy fa³d g³osowy – naj-

wa¿niejsz¹ strukturê pod k¹tem

czynnoœci fonacyjnej – parzysty po-

ziomy wyrostek do wnêtrza krtani,

tworz¹cy jej przewê¿enie. Przycze-

pami wi¹zade³ g³osowych s¹:

chrz¹stka tarczowata i wyrostek g³o-

sowy chrz¹stki nalewkowatej. Miêdzy

wi¹zad³ami g³osowymi tworzy siê

otwór-g³oœnia, którego szerokoœæ

ulega zmianom w wyniku ruchów

chrz¹stek nalewkowatych.

Czynnoœæ fonacyjna krtani wyma-

ga sprawnego dzia³ania p³uc (dla wy-

tworzenia podmuchu powietrza wyde-

chowego) i drgaj¹cych rytmicznie wi¹-

zade³ g³osowych, reguluj¹cych roz-

warcie g³oœni. W trakcie wytwarzania

tonu krtaniowego fa³dy g³osowe s¹

zwierane w wyniku przemieszczania

siê chrz¹stek krtani pod wp³ywem

w³aœciwych miêœni, natomiast ulegaj¹

rozwarciu pod naporem wzrastaj¹ce-

Budowa i czynnoœæ krtani

Szczegó³owy opis skomplikowa-

nej budowy anatomicznej i funkcjono-

wania krtani zawieraj¹ liczne opraco-

wania medyczne [2, 4]. Wprowadze-

nie w tematykê poruszan¹ w niniej-

szym artykule wymaga przedstawie-

nia podstawowych zagadnieñ.

Krtañ ma budowê chrzêstno-w³ó-

knisto-miêœniow¹. Jest podwieszona

na koœci gnykowej, w spoczynku

znajduje siê na wysokoœci pi¹tego

krêgu szyjnego. Szkielet krtani two-

rzy dziewiêæ chrz¹stek:

– parzyste: nalewkowate, ro¿ko-

wate, klinowate,

– nieparzyste: tarczowata, pier-

œcieniowata, nag³oœnia.

Chrz¹stki s¹ po³¹czone miêdzy

sob¹ stawowo i wiêzozrostowo.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05

Z PRAKTYKI

go podg³oœniowego ciœnienia powie-

trza. Czêstoœæ faz zwarcia i rozwarcia

wi¹zade³ g³osowych (zgêszczania

i rozrzedzania s³upa powietrza wyde-

chowego) okreœla wysokoœæ tonu

krtaniowego (F o ) [2].

Zmiana F o jest warunkowana:

– d³ugoœci¹ i napiêciem fa³dów

g³osowych (skrócony i napiêty fa³d

g³osowy powoduje wytwarzanie wy¿-

szego tonu),

– mas¹ i kszta³tem fa³dów g³oso-

wych (gdy fa³dy s¹ szerokie – po-

wstaj¹ tony niskie),

– ciœnieniem podg³oœniowym (za-

le¿noœæ wprost proporcjonalna do

wysokoœci tonu krtaniowego. Zmiany

ciœnienia ujawniaj¹ siê w przebiegu

wypowiedzi. Zale¿nie od intonacji i si-

³y wydechu wartoœæ F o

ulega waha-

niom) [2, 6].

Na ogó³ mê¿czyŸni maj¹ ni¿szy

g³os z powodu wiêkszej krtani, a wiêc

i d³u¿szych fa³dów g³osowych [5].

Kryminalistyczna analiza

wysokoœci tonu krtaniowego

Zmiennoœæ osobnicza F o

Ryc. 1. WypowiedŸ oznajmuj¹ca spokojnego mê¿czyzny. F o œrednie 144, min. 105, maks. 185

Fig. 1. Indicative utterance of composed male. Mean F o 144 min. 105, max 185

Wynikiem dynamicznych zmian

uk³adu chrz¹stek krtaniowych s¹

zmiany czêstotliwoœci tonu krtanio-

wego. Wp³yw na elastycznoœæ miê-

œni krtani ma miêdzy innymi stopieñ

pobudzenia emocjonalnego (u zde-

nerwowanego mówcy roœnie napiê-

cie miêœniówki krtani). Wahania

wartoœci parametru F o w zale¿noœci

od stanu psychofizycznego wypo-

wiedzi tego samego mówcy, spokoj-

nego i w stanie wzmo¿onego napê-

du psychoruchowego, pokazuj¹

przyk³ady 1 i 2. Niebieska linia

wskazuje chwilow¹ wysokoœæ tonu

krtaniowego, na widmie widoczne

s¹ – jako ciemne pr¹¿ki – kolejne

harmoniczne sygna³u.

Mimo niestabilnoœci parametru F o

istniej¹ okreœlone ramy, w których

mieszcz¹ siê wartoœci zmierzone

u konkretnej osoby. Ograniczenie

mo¿liwoœci modulowania wysokoœci

g³osu wynika z okreœlonego budow¹

anatomiczn¹ zakresu zmian kszta³tu

wi¹zade³ g³osowych, a w konse-

kwencji czêstotliwoœci ich zwierania.

Ton krtaniowy tego samego mówcy –

zmierzony w ró¿nych wypowie-

dziach, ale przy podobnym stanie po-

budzenia emocjonalnego – zawsze

ma zbli¿on¹ wartoœæ (tab. 1).

Porównywanie czêstotliwoœci tonu

krtaniowego – wobec licznych fluktu-

acji – wymaga analogicznych wypo-

wiedzi dowodowych i porównaw-

czych, ze szczególnym uwzglêdnie-

niem chwilowego stanu psychofi-

zycznego, intonacji zdaniowej i si³y

wydechu. Zmiany chwilowych warto-

œci F o ukazuje rycina 3. Przebieg linii

Ryc. 2. WypowiedŸ pytaj¹ca pobudzonego mê¿czyzny. F o œrednie 190, min. 143, maks. 258

Fig. 2. Interrogative utterance of excited male. Mean F o 190, min. F o 143, max. F o 258

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05

Z PRAKTYKI

Tabela 1

Zmiany wysokoœci tonu krtaniowego

tego samego spokojnego mê¿czyzny,

zmierzonej w szeœciu 20-sekundowych

próbkach

Fluctuations of laryngeal pitch of the same

composed male, measured

in six 20-second samples

gna³u [3] i na tej podstawie jest wy-

znaczana chwilowa wartoœæ F o . Przy

pomiarze rêcznym uzyskuje siê do-

k³adnoœæ rzêdu 1 Hz, wystarczaj¹c¹

dla badañ identyfikacyjnych.

Zalet¹ tej metody jest dobór prób-

ki oparty na szczegó³owej obserwacji

widma. Czêœæ wypowiedzi jest odrzu-

cana, gdy w jej obrazie spektrogra-

ficznym nie mo¿na przekonuj¹co wy-

znaczyæ sk³adowych harmonicznych.

Wówczas ekspert dokonuje pomiaru

na innych g³oskach.

Wad¹ pomiaru rêcznego jest

wrêcz niebywa³a czasoch³onnoœæ.

Wyznaczenie œredniej wartoœci F o

dla d³ugiej wypowiedzi wymaga prze-

prowadzenia wielu pomiarów warto-

œci chwilowych, z uwzglêdnieniem

wp³ywu poszczególnych czynników

nego dla wyznaczania F o . Szybkoœæ

analiz jest ograniczona g³ównie mo¿-

liwoœciami komputera, a precyzjê po-

miaru wyznacza algorytm jednego

z wielu dostêpnych programów do

wyliczania wysokoœci tonu krtaniowe-

go (nawet do tysiêcznych herca, co

wobec chwiejnoœci F o znacznie prze-

kracza potrzeby analizy kryminali-

stycznej).

Uzyskanie wiarygodnych wyników

wymaga odpowiedniej jakoœci bada-

nej próbki. Komputer przeliczy ka¿d¹

wprowadzon¹ wypowiedŸ, dlatego

w³aœciwy dobór próbek wymaga za-

anga¿owania eksperta, wykorzystu-

j¹cego ocenê audytywn¹ i instrumen-

taln¹. Analiza audytywna pozwala na

ogóln¹ ocenê materia³u i okreœlenie

czynników wp³ywaj¹cych na chwilo-

w¹ wartoœæ F o .

Analiza, a tak¿e

obróbka instru-

mentalna prowa-

dzi do wyelimino-

wania z próbek

wszystkich nieko-

rzystnych zda-

rzeñ akustycz-

nych. Negatywny

wp³yw na wynik

maj¹ niskie para-

metry nagrania,

wiêc w próbce

nie mog¹ wystê-

powaæ zak³óce-

nia impulsowe,

fragmenty wypo-

wiedzi innych

osób, muzyka itp.

(tab. 2). Niektóre programy podaj¹

zgodn¹ z rzeczywist¹ wartoœæ F o ,

gdy odstêp sygna³-zak³ócenia w ba-

danej próbce przekracza 20 dB (wy-

sokie wymagania stawiaj¹ zw³aszcza

programy opracowane do zastoso-

wañ klinicznych, gdzie nie wystêpuje

problem niskiej jakoœci nagrania). Dla

uœrednienia wyników pomiarów war-

toœci chwilowych istotnym wymogiem

technicznym jest czas próbki, nie

krótszy ni¿ 20 sekund. Badan¹ kom-

puterowo próbk¹ mo¿e byæ ci¹g fo-

Nr próbki

F o średnie

154

143

152

155

139

149

intonacyjnych jest typowy dla wy-

powiedzi oznajmuj¹cej, gdzie ci-

œnienie podg³oœniowe jest najwiêk-

sze na pocz¹tku zdania (w zdaniu

pytaj¹cym F o jest najwy¿sze za-

zwyczaj w koñcowej czêœci wypo-

wiedzi).

Pomiar czêstotliwoœci tonu

krtaniowego

Metodyka pomiaru F o przez

ekspertów fonoskopii ulega³a mo-

dyfikacjom wraz z dokonuj¹cym

siê postêpem w dziedzinie obróbki

dŸwiêku. Zasadniczo wyró¿niæ na-

le¿y dwie techniki:

– rêczn¹,

– automatyczn¹.

Ryc. 3. Wp³yw intonacji na chwilow¹ wartoœæ F o . Wartoœæ œred. 170, min. 108,

maks. 232

Fig. 3. Effect of intonation on temporary F o value. Mean value – 170, min. 108,

max. 232

Pomiar rêczny

(zw³aszcza intonacji) na zmianê wy-

sokoœci tonu krtaniowego.

Ostatnio w praktyce fonoskopijnej

dokonuje siê proces marginalizacji

stosowania pomiaru rêcznego, wy-

pieranego przez mniej czasoch³onn¹

technikê automatyczn¹.

Jest to starsza metoda pomiaru

F o . Wyznaczenia wartoœci parametru

dokonuje bezpoœrednio ekspert,

a wymogiem technicznym jest uzy-

skanie widma sygna³u mowy (na mo-

nitorze sonografu b¹dŸ na wydruko-

wanym sonogramie). Na widmie s¹

wyliczane (w przedziale czêstotliwo-

œci, ale w tym samym czasie) po³o¿e-

nia sk³adowych harmonicznych sy-

Pomiar automatyczny

Zastosowanie pomiaru automa-

tycznego wp³ynê³o na zdecydowane

zmniejszenie nak³adu pracy niezbêd-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05

Z PRAKTYKI

niczny pozbawiony jednolitej wartoœci

semantycznej, np. zlepek sylab wy-

branych z zak³óconych wypowiedzi

tego samego mówcy. Im wiêcej 20-s-

ekundowych próbek wypowiedzi jed-

nego mówcy zostanie poddanych

analizie, tym wynik mniej odzwiercie-

dla chwilowy stan psychofizyczny

mówcy, a bardziej wiarygodny staje

siê wyznaczony przedzia³ zmienno-

œci wysokoœci tonu krtaniowego. Naj-

w³aœciwsze dla uchwycenia specyfiki

konkretnego mówcy s¹ wartoœci mini-

malne i œrednie F o , zmierzone gdy

mówca przemawia spokojnie, bez

objawów wzmo¿enia/zwolnienia na-

pêdu, z intonacj¹ oznajmuj¹c¹. Prób-

ki nale¿y odpowiednio przygotowaæ,

wp³yw obróbki wstêpnej na wiarygod-

noœæ wyniku przedstawia tabela 2.

jest prawid³owa, staranna. Skrajnym

efektem zaburzenia czynnoœci narz¹-

du fonacyjnego jest afonia, czyli utra-

ta g³osu.

Przyczyny dysfunkcji krtani mog¹

byæ nastêpuj¹ce:

– wadliwe ukszta³towanie anato-

miczne (np. asymetria fa³dów

g³osowych),

– zaburzenia czynnoœci (np. upo-

œledzenie precyzji dzia³ania miê-

œni krtani w wyniku pora¿enia

nerwu b³êdnego; nerwica obja-

wiaj¹ca siê brakiem koordynacji

pracy poszczególnych narz¹-

dów oddechowych, fonacji i arty-

kulacji to fonastenia),

– szkodliwe warunki bytowania

(przebywanie w suchym otocze-

niu powoduje wyschniêcie œluzu

pokrywaj¹cego fa³dy g³osowe,

co z kolei utrudnia drgania fona-

cyjne; niekorzystnie na krtañ

wp³ywa alkohol i nikotyna),

– przeci¹¿anie narz¹du (nadu¿y-

wanie g³osu prowadzi do wytwo-

rzenia siê na wi¹zad³ach g³oso-

wych tzw. guzków œpiewaczych.

Zmiany przerostowe m.in.

zmniejszaj¹ elastycznoœæ wi¹za-

de³, utrudniaj¹ szczelne domy-

kanie g³oœni),

– wp³yw innych czynników (np.

urazy mechaniczne, infekcje) [2,

5, 6].

Najczêstszym objawem zaburzeñ

pracy krtani (³atwym do zaobserwo-

wania i wystêpuj¹cym u mówców

w ró¿nym wieku) jest chrypka [1]. Ba-

danie laryngologiczne pozwala wska-

zaæ przyczyny tego objawu dysfonii,

do których (w kolejnoœci wyznaczonej

czêstotliwoœci¹ powodowania chrypki

w populacji amerykañskiej) nale¿¹:

– ostre lub przewlek³e zapalenie

krtani,

– guzki fa³du g³osowego,

– polip fa³du g³osowego,

– obrzêk Reinkego (np. u pala-

czy),

– pora¿enie fa³du g³osowego,

– nadu¿ywanie g³osu,

– zaburzenia psychogenne,

– wady wrodzone,

– nowotwór krtani,

– cia³o obce,

– choroby neurologiczne [1].

W diagnozowaniu dysfonii stoso-

wane s¹ specjalistyczne metody. La-

ryngolog rozpoczyna badanie od wy-

wiadu, w trakcie którego wypytuje pa-

cjenta o zdarzenia poprzedzaj¹ce

wyst¹pienie chrypki. Jednoczeœnie

ws³uchuje siê w g³os pacjenta, audy-

tywnie oceniaj¹c skalê zjawiska. Na-

stêpnie mo¿e zastosowaæ jedn¹

z technik obserwacji wi¹zade³ g³oso-

wych, np. laryngoskopiê (obserwacja

krtani za pomoc¹ lusterka), endosko-

piê (wykorzystuj¹c¹ sondê wprowa-

dzan¹ do narz¹du), stroboskopiê

(aparat oœwietla wi¹zad³a g³osowe

krótkimi b³yskami, co pozwala obser-

wowaæ poszczególne stadia wibra-

cji). Bardziej zaawansowane techniki

wykorzystuj¹ np. tomografiê [6, 7].

Na tym tle mo¿liwoœci diagno-

styczne eksperta fonoskopii wypada-

j¹ co najmniej skromnie. Analiza wy-

powiedzi dowodowych mówcy nie

pozwoli bowiem wskazaæ przyczyny

wystêpowania chrypki. Niemo¿liwe

jest stwierdzenie, czy na dysfoniê

mia³ wp³yw styl ¿ycia, przyczyny or-

ganiczne, czynnoœciowe, czy inne

czynniki. Je¿eli materia³em dowodo-

wym s¹ rozmowy z krótkiego okresu,

niemo¿liwe jest ustalenie, czy zabu-

rzenie pracy krtani jest chwilowe

i ustêpuje samoistnie, czy te¿ wyle-

czenie wymaga interwencji chirur-

gicznej. Stwierdzenie w trakcie krymi-

nalistycznej analizy mowy wystêpo-

wania chrypki u mówcy nie mo¿e byæ

wiêc traktowane jako cecha indywi-

dualna, trwale charakteryzuj¹ca tê

osobê.

Tabela 2

Œrednia wysokoœæ tonu krtaniowego

wyliczona komputerowo

w 20-sekundowych próbkach

czterech wypowiedzi, w dwóch

wariantach: próbki poddanej

wstêpnemu usuniêciu zak³óceñ

i nieprzygotowanej do pomiaru

Mean pitch of laryngeal tone computer

measured in 20-second samples of four

utterances in two options: sample with

noise removed and raw sample

Próbka

próbki niezakłócona

zakłócona

135

149

135

145

132

161

140

158

Dysfonia

Krtañ nie zawsze funkcjonuje pra-

wid³owo. Mianem dysfonii okreœla siê

wielopostaciowe zaburzenia g³osu,

dotycz¹ce wszelkich sk³adowych

akustycznych (np. czêstotliwoœci, na-

tê¿enia, barwy) [7]. Dysfonia jest od-

wrotnoœci¹ eufonii – g³os eufoniczny

jest dŸwiêczny i czysty, ma barwê

w³aœciw¹ dla wieku i p³ci; artykulacja

Podsumowanie

W wielomilionowej populacji mów-

ców cechuj¹ zbli¿one wartoœci tonu

krtaniowego. Literatura podaje, ¿e

przeciêtne ramy tonu krtaniowego dla

mê¿czyzn wynosz¹ 100–200 Hz, dla

kobiet 200–400 Hz [5]. Dlatego czê-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05

Z PRAKTYKI

stotliwoœæ podstawowa tonu krtanio-

wego nie nale¿y do g³ównych wy-

znaczników indywidualnoœci mówie-

nia. Ma natomiast okreœlon¹ wartoœæ

rozró¿niaj¹c¹. Zgo³a odmienny wynik

pomiaru tonu krtaniowego w przebie-

gu dwóch zdañ wypowiedzianych

analogicznie – m.in. w zbli¿onym sta-

nie emocjonalnym – pozwala s¹dziæ,

¿e zosta³y one wypowiedziane przez

ró¿nych mówców.

Poparciem identyfikacji/eliminacji

mówców musi byæ ekstrakcja zespo-

³ów osobniczych cech i parametrów,

gdy¿ zbie¿noœæ wartoœci tonu krtanio-

wego jest bardzo prawdopodobna.

Ale zbie¿noœæ pozosta³ych aspektów

mówienia – takich, jak np. sposób

formu³owania myœli, zasób s³ownic-

twa i stosowane formy gramatyczne,

pobudliwoœæ na bodŸce œrodowisko-

we, zmiany chwilowego stanu emo-

cjonalnego, specyfika rozmieszcze-

nia formantów w widmie mowy – nie

jest mo¿liwa.

W procesie rozró¿niania mówców

g³ównym problemem jest odpowied-

nia iloœæ i wartoœæ merytoryczna ma-

teria³u dowodowego i porównawcze-

go, od nich bowiem zale¿y mo¿liwoœæ

ekstrahowania indywidualnoœci mo-

wy. W³aœciwa analiza zjawisk wystê-

puj¹cych podczas mówienia stanowi

podstawê badañ fonoskopijnych.

mo¿liwe jest wyznaczenie osob-

niczego przedzia³u zmian F o ,

– F o jest parametrem grupowym,

pomocnym, ale nieprzes¹dzaj¹-

cym w procesie rozró¿niania

mówców,

– ekspert fonoskopii mo¿e anali-

zowaæ wypowiedzi pod k¹tem

wystêpowania symptomów dys-

fonii,

– specjalistyczna ocena patologii

wytwarzania g³osu, w tym przy-

czyn wyst¹pienia chrypki, jest

domen¹ lekarzy foniatrów.

many conditions, „The Practitioner” 2000,

nr 244, s. 267–271.

2. Foniatria kliniczna, [red.] A. Prusze-

wicz, Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1992.

3. Ozimek E.: DŸwiêk i jego percep-

cja, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa–Poznañ 2002.

4. Sylwanowicz W., Michajlik A., Ra-

motowski W.: Anatomia i fizjologia cz³o-

wieka, Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1985.

5. Wierzchowska B.: Wymowa pol-

ska, Pañstwowe Zak³ady Wydawnictw

Szkolnych, Warszawa 1971.

6. Zaburzenia procesu komunikatyw-

nego, [red.] A. Obrêbowski, Z. Tarkow-

ski, Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”,

Lublin 2003.

7. Zawodowe choroby narz¹du g³osu

u nauczycieli, Materia³y szkoleniowe In-

stytutu Medycyny Pracy, £ódŸ 2001.

Jacek Rzeszotarski

Aleksander Kowalczyk

BIBLIOGRAFIA

1. Banfield G., Tandon P., Solomons

N.: Hoarse voice: an early symptom of

Przeprowadzone rozwa¿ania pro-

wadz¹ do nastêpuj¹cych wniosków:

– analiza rozk³adu wartoœci para-

metru F o jest nieodzownym eta-

pem procesu identyfikacji mów-

ców,

– wysokoœæ tonu krtaniowego jest

wyznaczana w wypowiedziach

testowych, które cechuje w³aœci-

wy sposób mówienia i odpo-

wiednia jakoœæ nagrania,

– chwilowa wysokoœæ tonu krta-

niowego jest zale¿na od stanu

psychofizycznego mówcy, into-

nacji wypowiedzi i si³y wydechu,

– dla ka¿dego mówcy – pod wa-

runkiem dysponowania obszer-

nym materia³em badawczym –

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: