pole_sematyczne.doc

Agnieszka Chlebowczyk

Kierunek: Filologia

Specjalność: angielska

Program: język biznesy

Studia wieczorowe

Rok I

Semestr I

POLE SEMANTYCZNE
(WYBRANE PRZYKŁADY)

Spis treści

1.      Pojęcie semantyki…………………………………………………………..…3

2.      Definicje oraz teorie pola semantycznego………………………………….....4

3.      Przykłady pól semantycznych…………………………………………………7

1.      Pojęcie semantyki

Język stanowi złożony system zwyczajów. Sygnet ten jako całość rozpada się na pięć zasadniczych podsystemów, z których trzy są centralne, w dwa peryferyczne[1].

Trzy podsystemy centralne to[2]:

1.      system gramatyczny: zespół morfemów i kombinacje, jakich morfemy
te występują w języku;

2.      system fonologiczny: zasób i kombinacje, w jakich fonemy te występują
w języku;

3.      system morfologiczny: kod wiążący system gramatyczny i fonologiczny;

Występują również dwa systemy peryferyczne[3]:

4.      system semantyczny, który asocjuje różne morfemy, połączenia morfemów
i kombinacje, w jakich morfemy mogą występować z rzeczami i sytuacjami lub
z typami rzeczy i sytuacji;

5.      system fonetyczny: sposoby, z pomocą których poprzez artykulację mówiący zamienia ciągi fonemów w fale głosowe, a słuchający dekoduje je z sygnałów mownych

Semantyka- termin używany w nauce w kilku znaczeniach. W językoznawstwie tradycyjnym definiowano semantykę jako naukę jako naukę o znaczeniu i zmianach znaczeniowych wyrazów. W językoznawstwie współczesnym w badaniach semantycznych punkt ciężkości przeniósł się z wyrazów na zdania. Wychodzi się przy tym z założenia, że treści komunikujemy nie za pomocą wyrazów, lecz za pomocą zdań (wypowiedzi). Nawet jeśli użyjemy do tego celu pojedynczego wyrazu, to pełni on
w takim wypadku funkcję wypowiedzenia: jest to wyrażenie składające się z jednego wyrazu, np. grzmi[4].

Dla rozumienia stosunków funkcjonalnych istniejących wewnątrz systemu słownikowego ważne jest pojęcie pola semantycznego (znaczeniowego) rozumianego jako pewna sfera pojęciowa, której składowe pojęcia wyrażana są przez leksemy danego języka. Ogół pojęć, które możemy wyrazić za pomocą danego języka, układa się w sieć pól semantycznych, różnych dla różnych języków. Przykładem pola semantycznego mogą być np. nazwy pokrewieństwa, czasowniki oznaczające ruch, przymiotniki oznaczające barwę itp. Pola semantyczne stanowią jednostki składowe systemu słownikowego. Szczególnego typu związkami znaczeniowymi w obrębie pola semantycznego są relację homonimii, synonimii, antonimii[5].

2.      Definicje oraz teorie pola semantycznego

Pole semantyczne jest uporządkowanym wewnętrznie pod względem paradygmatycznym i syntagmatycznym zbiorem, leksemów reprezentujących zbiór, pojęć związanych jakimś pojęciem nadrzędnym, np. pojęciem intelektu, piękna, pokrewieństwa i in[6].

U podstaw teorii pola semantycznego legło przekonanie , że słownictwo funkcjonuje we wzajemnym systemie powiązań i tym samym znaczenie wyrazu zależy od miejsca, jakie zajmuje on wśród pozostałych wyrazów tworzących system. Pomysł twórców analizy semantycznej wyrazów w oparciu o teoria pola znaczeniowego, J. Triera
i L. Weinberger, wziął się z przekonania, że zawarty w języku system pojęciowy pokrywa wszystkie obszary (pola) świata rzeczywistego doświadczanego przez ludzi[7].

W ten sposób narodziła się w semantyce językoznawczej metoda analizy w oparciu
o teorii pola semantycznego. Dzieli ona zawartość pojęciową języka na sfery, w których mieszają się grupy wyrazów pokrewnych – pola wyrazowe. Pola te miały stanowić
w miarę uporządkowany i spójny system słownictwa, odpowiadający fragmentowi rzeczywistości, którą użytkownicy języka nazywają[8].

W ujęciu teoretyków pole semantyczne jako nieuporządkowana substancja pojęciowa, niezależnie od poszczególnych języków, dzieli się na strefy pojęciowe stanowiące pewne continua. Każde continuum jest strukturalnie zorganizowane przez poszczególne systemy językowe: odpowiada mu mianowicie w płaszczyźnie strukturalnej zorganizowany zbiór jednostek. Zbiór ten określa się jako pole leksykalne, pole wyrazowe (niem. Wortfeld) lub pole znakowe (Zeichenfeld). W płaszczyźnie treści polu wyrazowemu odpowiada pole pojęciowe (Sinnfeld)[9].

Fakt, że wyrazy grupują się seriach na podstawie podobieństwa cech znaczeniowych, zauważono dosyć wcześnie, bo już w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Te małe układy wyrazów mogą mieć charakter bądź naturalny, jak np. nazw owoców, zjawisk atmosferycznych, ukształtowania terenu, bądź sztuczny, ustalony przez daną społeczność, np. stopnie wojskowe, określenie jednostek miary[10].Termin „pole semantyczne” po raz pierwszy został użyty przez G. Ibsena w 1924 roku, a więc przed pojawieniem się rozprawy Triera „Der deutsche Wortschatz in Sinnbezirk des Verstandes. Die Geschichte eines sprachlichen Feldes”, którą opublikowano w 1931, uważa się ją za właściwy początek teorii pola semantycznego. Ujęcie Triera i Ibsena różnią się miedzy sobą w tym sensie, że Ibsen za kryterium przynależności do jakiegoś pola uważał istnienie formalnych wykładników semantycznych wspólnoty składników pola. Trier natomiast określał pole jako kategorię czysto logiczną, nie strukturalnojęzykową, i uważał, że
o przynależności do pola semantycznego decyduje jedynie sens, a nie obecność jakichś formalnych wykładników[11].

Głównym kontynuatorem Koncepcji Triera był L. Weisgerber, który rozwinął, pogłębił
i udoskonalił teorię pola semantycznego, Teraz teoria ta znana jest jako Teoria
Triera-Weisgerbera[12] .

KONCEPCAJ A TRIERA

Zasadnicze cechy[13]:

1.      Traktowanie języka w taki sposób jak każdego innego systemy semantycznego

Cecha ta była konsekwencją niedostrzegania istotnej odrębności języka, polegającej,
w odróżnieniu od innych systemów semiotycznych, na zdolności do tworzenia ze znaków prostych złożonych struktur znakowych, czyli nie uznaniu  za istotny faktu, że języki naturalne maja obok zbiorów jednostek także zbiory reguł kombinatorycznych, które rządza ich funkcjonowaniem.

2.      przyjęcie niezmiennych granic pola i mozaikowego charakteru jego struktury.

Ta cecha natomiast wyrażać się miała według Triera w tym, że strefy pojęciowe reprezentowane przez dane pola wyrazowe są nieprzenikliwe, stanowią niejako byty same w sobie oddzielnie od pozostałych bytów nieprzekraczalnymi granicami. Konkretne badania dowiodły jednak, że pola wzajemnie się przenikają i zespalają za pośrednictwem wspólnych ogniw.

Opis wyrazów w polach semantycznych (znaczeniowych), mimo wszystkich uwag krytycznych zgłaszanych pod uwaga Triera,, okazał się metoda bardzo inspirującą naukowo. Późniejsi badacze zmienili tylko jego zasady: analizowali nie pojęcia, ale konkretne grupy wyrazów łączących się jakąś więzią semantyczną, np. podlegających temu samemu nadrzędnemu wyrazowi (mebel- stół, krzesło, tapczan, szafa itp.). Okazało się (wbrew teoriom Triera), że pola semantyczne bywają na ogół otwarte, skład ich podlega nieustannemu bogaceniu, który wynika z postępu wiedzy o świecie, chociaż oczywiście można również wskazywać grupy zamknięte, np. nazwy pór roku, dni tygodnia, miesięcy itp[14].

Spośród różnorodnych ujęć pola semantycznego na szczególną uwagę zasługuje koncepcja sformułowana przez Waltera Porzyga. Zwrócił on mianowicie uwagę
na związki wyrazów, które wynikają z ich regularnego współwystępowania
w wypowiedziach. Wybór pewnego wyrazu niejako automatycznie narzuca konieczność użycia w tekście innych elementów słownikowych, dopełniających jego treść Czasownik rżeć wymaga uzupełnienia nazwa koń, szczekać kojarzy się z rzeczownikami pies, szakal lub lis, w otoczeniu czasownika lizać można się spodziewać wyrazu język itp. Takie stałe, typowe zespolenia wyrazów w tekście to elementy pola semantycznego[15].

Zasługa teorii pola semantycznego polega przede wszystkim na przezwyciężaniu atomizmu tradycyjnej semantyki. Postawiła ona problem systemowości w leksyku
i pogłębiła wygląd we wzajemne semantyczne powiązania leksemów. Umożliwiła też uściślenie metody składowej (komponencjalnej) analizy, która pierwotnie uprawiana bez związku z teoria pola semantycznego została przyjęta w nowszych pracach z tego zakresu i może być traktowana jako jej rozszerzenie. Umożliwiła spojrzenie na sens leksemu nie jak na nieuporządkowany zbiór składników semantycznych, lecz jak na wewnętrzna strukturę, semów odpowiadającą strukturze pól elementarnych, czy grup i zdań[16]. Pole semantyczne posiada swoją strukturę. Zwykle wyróżnia się jądro i peryferie. W jądrze pola mieszczą się najważniejsze wyrazy, powiązane między sobą silnymi związkami semantycznymi tworzące określone grupy leksykalno-semantyczne (wyrazów powiązanych relacjami synonimii, antonimii oraz hiponimii). Na peryferii pola znajdują się wyrazy mniej ważne z funkcjonalnego punktu widzenia, które z reguły mogą również należności do innego pola semantycznego[17].

3.      Przykłady pól semantycznych

Zawłaszczanie pól semantycznych jest w reklamie zjawiskiem ciekawym i dość powszechnym. Hasła reklamowe wykorzystujące je charakteryzują się potrójną skutecznością. Po pierwsze łatwo je zapamiętać, bo oparte na „już słyszanym” cytacie, powiedzeniu, porzekadle czy przysłowiu łatwiej przyswajane są przez potencjalnych odbiorców komunikatów reklamowych. Po drugie dają poczucie wspólnoty, przede wszystkim wspólnoty kulturowej. I czynnik trzeci to radość z prawidłowej dekonotacji hasła reklamowego, z faktu, że „wiemy, z czego to jest”[18].

Poniżej kilka przykładów haseł, które czerpią nie tylko z bogactwa języka, ale również z niektórych elementów kultury masowej[19]:

·         Nie ma jak u Malmy — reklama makaronów wykorzystująca przetworzony wers ze znanej piosenki Wojciecha Młynarskiego. A swoją drogą fizycznie twórca tego sloganu się nie napracował — do tekstu już istniejącego dodał tylko jedną literę.

·         Tylko mi ciebie BROK… — slogan reklamujący piwo, zbudowany także
w oparciu o wers piosenki, tym razem zespołu Wały Jagiellońskie. I tu widać tylko nieznaczną ingerencję twórcy — zamiana litery „a” na literę „o” w ostatnim wyrazie.

·         Z KASIĄ ci się upiecze… — slogan reklamujący margarynę do pieczenia, który wykorzystuje znany związek frazeologiczny i stwarza dodatkowe znaczenie. Jeżeli mówimy, że „coś się komuś upiecze” (ważne jest tutaj użycie formy zwrotnej czasownika, której formalnym wyznacznikiem jest użycie zaimka „się”), to mamy na myśli, że nie poniesie odpowiedzialności za popełnienie błędu, wykroczenia itp. (to zresztą sugeruje reklama telewizyjna); ale w przypadku margaryny do pieczenia określenie „upiecze” (mimo zastosowania formy zwrotnej) powraca do swojego pierwotnego znaczenia.

Zawłaszczanie pól semantycznych odbywa się także na prostszej płaszczyźnie, kiedy to słowa znane z języka występują w sloganach w innym znaczeniu. To sprawia, że dostrzegamy ich podwójne znaczenie, bawimy się (i jako twórcy, i jako odbiorcy komunikatów reklamowych) w dekodowanie i śledzenie swoistego „semantycznego migotania” wyrazów. Ten efekt sprawia, że w rzeczywistości zamiast jednego hasła reklamowego dostrzegamy dwa (prawdziwe „dwa w jednym”). Przykłady[20]:

·         Licz na nas. Kalkulatory Casio. Liczyć na kogoś to znaczy móc na czymś polegać. Ale w odniesieniu do kalkulatorów „liczyć na nich” to znaczy dosłownie liczyć na nich.

·         OPEL. Poruszające dzieło sztuki. Poruszające. czyli wywołujące poruszenie, zainteresowanie, nierzadko podziw. Ale w odniesieniu do samochodu można domniemywać, że chodzi o domyślną formę zwrotną „poruszające się” dzieło sztuki, czyli samochód właśnie. A przy okazji użycie określenia „dzieło sztuki” na nazwanie samochodu także jest interesującym zabiegiem metajęzykowym.

·         Od świtu do świtu w dobrym towarzystwie. Slogan reklamowy Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji WARTA. Określenie „w dobrym towarzystwie” nie wymaga wyjaśnień, ale jeżeli mowa o towarzystwie ubezpieczeniowym, to słowo „towarzystwo” oprócz znaczenia metaforycznego ma również znaczenie dosłowne.

·         TIMEX INDIGLO. Świeci na czas. Slogan reklamuje zegarek z podświetlanym cyferblatem. Określenie „robić coś na czas” znaczy, że robi się coś w odpowiednim momencie. A jednocześnie „świecić na czas” w odniesieniu do zegarka, czyli urządzenia czas odmierzającego, pozwala na pozorne odkrycie znaczenia dosłownego.

BIBLIOGRAFIA

BARTNICKA B. Funkcje semantyczno-składniowe bezokolicznika we współczesnej polszczyźnie. Wrocław [etc]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich- Wydawnictwo PAN 1982.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Praca zbiorowa pod redakcją POLAŃSKIEGO K. Wrocław [etc]: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich- Wydawnictwo PAW 1993.

Encyklopedia języka polskiego. Praca zbiorowa pod redakcją URBAŃCZYKA S. Wydanie drugie poprawione i uzupełnione. Wrocław [etc.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo PAW 1994.

GOŁĄB Z. HEINZ A. POLAŃSKI K. Słownik terminologii językoznawczej. Wydanie drugie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.

HOCKETT C.F. Kurs językoznawstwa współczesnego. Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1968.

KITTAY E.F.. Metaphor : its cognitive force and linguistc structure. Oxford : Clarendon Press 1987.

LACHUR S. Zarys językoznawstwa ogólnego. Opole: Uniwersytet Opolski 2004.

Problemy semantyki leksykalnej. Tom drugi...