KOBIETA A MODEL RODZINY NA TLE PRZEMIAN USTROJOWYCH W POLSCE(1).doc

9

KOBIETA A MODEL RODZINY NA TLE PRZEMIAN USTROJOWYCH W POLSCE – DEMOGRAFIA

              Posługując się Tofflerowską terminologią każdemu z wyróżnionych przez niego etapów rozwoju społeczeństw, przyporządkować można analogiczną formę rodziny.

I tak w społeczeństwach preidustrialnych dominował jeden typ rodziny, tzw. rodzina wielopokoleniowa, druga fala przyniosła rodzinę nuklearną (tradycyjną). W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że składała się ona z męża –zarabiającego na życie rodziny, żony gospodyni domowej i kilku dzieci. Taka rodzina była wytworem rewolucji przemysłowej. Ten model rodziny znajduje uzasadnienie w społeczeństwie masowym. Nie pozostał jednak dominującym w erze trzeciej fali, następujące zmiany w typie rodziny interpretowane są współcześnie jako kryzys rodziny, pozbawienie jej więzi, o jej rozbiciu.

Tradycyjnie przyjmuje się, że powstanie rodziny wiąże się z zawarciem związku małżeńskiego. Jednak powszechność tych związków stopniowo maleje. Np. w Stanach Zjednoczonych liczba zawartych małżeństw w stosunku do liczby ludności spadła w ostatnich 25 latach o 10%. Równocześnie uległa zwiększeniu liczba związków nieformalnych( konkubinatów). W stosunku do do liczby rodzin pełnych, liczba związków nieformalnych powiększyła się w tym samym czasie ponad pięciokrotnie.

W Polsce zjawiska te zostały spotęgowane transformacją ustrojową. Upowszechniły się, więc różne formy życia małżeńsko- rodzinnego: rodziny niepełne, związki kohabitacyjne, małżeństwa bez dzieci.

By móc zrozumieć i należycie przeanalizować zasygnalizowane powyżej problemy, należy zwrócić uwagę na zmieniającą się, wraz z przemianami społeczno- ustrojowymi sytuację kobiet w Polsce, z podkreśleniem specyfiki wypływającej z przynależności Polski do bloku komunistycznego. A następnie należy zwrócić uwagę na konsekwencje tego, jasno przedstawione w szeregu prognoz demograficznych dla Polski.

Opublikowany 22 września 1999 roku, w Warszawie raport UNICEF-u, KOBIETY EPOKI PRZEJŚCIOWEJ % daje obraz zmian, jakie następowały, jeśli chodzi o sytuację kobiet we wszystkich krajach Europy Środkowo- Wschodniej i byłego Związku Radzieckiego.

UNICEF, czyli Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci, prowadzi regularny monitoring wpływu przemian społeczno-ekonomicznych na sytuację dzieci w krajach dawnego bloku komunistycznego. Najnowszy raport UNICEF, szósty z kolei spośród przygotowanych przez ośrodek “Innocenti” z siedzibą we Florencji, dostarcza %  %, kompleksowej oceny sytuacji dziewcząt i kobiet w dwudziestu siedmiu krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Wspólnoty Niepodległych Państw i krajów nadbałtyckich, od chwili upadku muru berlińskiego przed dziesięcioma laty. Przygotowano go zarazem w dwudziestą rocznicę przyjęcia “Konwencji Narodów Zjednoczonych o wszelkich formach dyskryminacji kobiet”. · %  %,, %  %,, Dokument zajmujący się “kobietami epoki przejściowej” nie unika podjęcia problematyki sytuacji kobiet w całym jej skomplikowaniu - zarówno pod panowaniem komunizmu, jak i w ciągu dekady, jaka upłynęła od jego upadku.

O ile komunistyczne władze w wielu krajach wprowadziły wiele elementów polityki “przyjaznych” kobietom, jak np. niemal powszechny dostęp do oświaty, to nie udało się im utrwalić warunków rzeczywistej równości płci. Wiele spośród domniemanych osiągnięć, takich, jak np. obecność kobiet w parlamentach, miało w istocie charakter powierzchowny. Choć w nowym ustroju kobiety cieszą się znacznie większymi swobodami politycznymi i gospodarczymi, mając jednocześnie możliwość publicznego mówienia o sprawach ich dotyczących, to wiele istotnych osiągnięć dokonanych na rzecz kobiet w przeszłości jest dziś zagrożonych rosnącym ubóstwem, masowym bezrobociem i ograniczeniami w zakresie usług socjalnych.
Likwidując państwowy monopol w gospodarce, sektorze socjalnym i polityce, ustrój demokratyczny obnażył rozmiar nierówności i dyskryminacji doświadczanej w regionie przez ponad 200 milionów kobiet.

Statystyki pokazują, że kobiety tego regionu mają obecnie bardzo ograniczone wpływy w polityce, są gorzej opłacane niż mężczyźni, stają się też często ofiarami przemocy - zjawiska ujawniającego się z wielką siłą w krajach niegdyś uznających się za światową awangardą w niektórych aspektach równouprawnienia kobiet. Kobiety tego regionu stają wobec coraz wyższego ryzyka bezrobocia, ograniczenia środków na opiekę nad dziećmi, problemu pogarszającego się zdrowia.

Przemiany polityczne, jakie zachodzą w procesie przechodzenia do nowych warunków ustrojowych, przyczyniają się raczej do komplikowania niż eliminowania istniejących nierówności.

Dokument UNICEF rozpatruje ogromną różnorodność warunków ekonomicznych i tradycji społeczno-kulturowych we wszystkich dwudziestu siedmiu krajach uważanych za komunistyczne. Analizuje szeroki zakres spraw, między innymi: udział kobiet w kształtującej się gospodarce rynkowej i demokratycznych władzach ich krajów, dostęp kobiet do usług służby zdrowia i kształcenia; tendencje “rodzinotwórcze”; wreszcie - przemoc wobec kobiet.
Raport zawiera aktualne informacje na temat kierunków przekształceń społeczeństw i gospodarek.

Ustrój komunistyczny szczycił się stworzeniem warunków równouprawnienia kobiet. Wniosek zawarty w RAPORCIE mówi, że kobiety istotnie uzyskiwały w tym ustroju korzyść z inwestowania państwa w “kapitał ludzki”. Postępy w zakresie udostępniania kobietom dziedzin takich jak oświata, zatrudnienie i służba zdrowia były porównywalne z osiągnięciami, jakimi szczyciły się na przykład państwa · skandynawskie. Poważne były osiągnięcia w zakresie kształcenia kobiet, a standardy opieki zdrowotnej można było uznać za zupełnie dobre; kobiety mogły korzystać z ofert zatrudnienia, przy czym kompleksowy państwowy system opieki nad dzieckiem pozwalał im zarobkować i zakładać rodziny. Kraje Europy Środkowej przeznaczały stosunkowo duże nakłady finansowe na rzecz usług zdrowotnych i oświatowych; w Związku Radzieckim, np. oficjalna liczba lekarzy w stosunku do liczby ludności kształtowała się podobnie jak w najbogatszych krajach świata. W odróżnieniu od sytuacji panującej w wielu innych krajach nie ma oficjalnych dowodów na to, by w tym regionie sposób traktowania dziewcząt w procesie kształcenia w zakresie podstawowym był różnicowany ze względu na płeć.· Pracujące kobiety miały dostęp do szeroko zakrojonego państwowego systemu wspierania rodziny i opieki nad dziećmi, takimi jak długi okres płatnego urlopu macierzyńskiego, zasiłki rodzinne będące dodatkami do podstawowej pensji, czy też system żłobków, przedszkoli i zajęć pozaszkolnych dla dzieci. W dziesięć lat po zapoczątkowaniu procesu przemian ustrojowych wiele z tych znakomitych osiągnięć w dalszym ciągu daje “krajom okresu przejściowego” względną przewagę w stosunku do krajów spoza regionu o porównywalnym poziomie zamożności w dziele rozwoju człowieka i doskonalenia stosunków międzyludzkich opartych na płci. Ale sukcesy, o których mowa, to tylko jeden aspekt całego zagadnienia. Mimo wszystkich tych osiągnięć sam problem dyskryminacji kobiet nigdy dotąd nie doczekał się pełnego i adekwatnego wyrazu. UNICEF-owski RAPORT podkreśla, że w komunizmie kobiety żyły przytłoczone podwójnym brzemieniem pracy i opieki nad dziećmi, jako że względnie równy dostęp do pracy zawodowej nie został nigdy zrównoważony równością ról pełnionych w domu i wyważonym podziałem rodzinnych obowiązków. Zebrane dane wskazują na fakt, że kobiety w krajach środkowo- wschodnioeuropejskich były obciążone obowiązkami zawodowymi średnio przez prawie siedemdziesiąt godzin w tygodniu, czyli o piętnaście godzin dłużej niż miało to miejsce w przypadku kobiet z zachodniej Europy. Tendencja ta utrzymała się w okresie przemian ustrojowych.

              RAPORT przynosi dane o masowym wzroście bezrobocia po roku 1989, który zaowocował utratą pracy przez 26% mężczyzn i kobiet, nie mających jakichkolwiek doświadczeń jako bezrobotni ani też umiejętności życia w warunkach rynkowej konkurencji.
Utrata pracy w latach dziewięćdziesiątych przez 14 milionów kobiet ujawniła lokalne różnice: więcej kobiet jest zwalnianych w krajach bardziej zaawansowanych na drodze reform gospodarczych. W dziesięciomilionowym kraju, jakim są Węgry, począwszy od roku 1989 “zredukowano” łącznie około 900,0 tys. kobiet, likwidując, co trzecie miejsce pracy zajęte dotąd przez kobietę.

              Kobiety doświadczają również zjawiska “segregacji zawodowej”. O ile mężczyźni dominują w nowo sprywatyzowanych wielkich przedsiębiorstwach w krajach tego regionu, kobiety mają mniejsze szanse podjęcia pracy w sektorze prywatnym. W Rosji 55-60% pracowników sfery “prywatnej inicjatywy” to mężczyźni (dane z 1996 r.); i tam, i w Polsce 45-47% mężczyzn i kobiet musiałoby zmienić pracę, aby zrównoważyć reprezentację zawodową obu płci. Sytuacja ta jednak jest podobna do tej w krajach zachodnioeuropejskich, gdzie - według niektórych badań - analogiczny odsetek wyniósłby od 32% do 44%, odpowiednio w Szwajcarii i Wielkiej Brytanii.

              To kilka ogólnych wniosków wypływających z RAPORTU i dotyczących pozycji kobiet w całym bloku byłych państw komunistycznych Jak natomiast wygląda sytuacja kobiet w naszym kraju?

Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte są okresem znaczących przemian społeczno-gospodarczych i istotnych zmian w procesach demograficznych. Pewne zmiany demograficzne związane są z sytuacją ekonomiczną kraju (zagrożeniem bezrobociem, trudnościami mieszkaniowymi, wzrostem poziomu wykształcenia ludności, wzrostem liczby rozwodów), inne zaś wynikają z obserwowanych od szeregu lat tendencji dotyczących procesów ludnościowych (znacznego spadku liczby urodzeń żywych nie gwarantującego zastępowalności pokoleń, wysokiego poziomu zgonów ludności, w tym na tzw. choroby cywilizacyjne: choroby układu krążenia, nowotwory oraz z powodu urazów i zatruć).
W latach 1980-1998 liczba ludności Polski wzrosła o 8,2% i na koniec 1998 roku wynosiła 38,7 mln. Kobiety stanowiły 51,4 % ogółu ludności, w tym około 63% (12,5 mln) ogółu mieszkańców miast.

Liczba ludności Polski w latach 1980-1998