ważniejszych organizacji międzynarodowych wymienionych w opracowaniu oraz przykłady innych, aktualnie funkcjonujących.
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), ang. United Nations, arab. Munazzamat al-Umami al-Muttahida, chiń. Lianheguo, franc. Organisation des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj, organizacja międzynarodowa o charakterze uniwersalnym, mająca najszerszy zakres działania ze wszystkich organizacji międzynarodowych. Powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945.
Utworzenie tego typu organizacji zapowiadały w czasie II wojny światowej następujące akty prawne i polityczne: Karta Atlantycka (1941), która określiła zasady, na jakich winna być oparta powojenna organizacja świat.; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942), w której państwa koalicji antyhitlerowskiej przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiewska z 1943 ( moskiewskie konferencje), w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powołania organizacji opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (potwierdzone na konferencji teherańskiej 1943). Na konferencji w Dumbarton Oaks 1944 4 mocarstwa opracowały projekt Karty NZ; na konferencji jałtańskiej 1945 ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej, która odbyła się 25 IV–26 VI w San Francisco, gdzie 50 państw ostatecznie opracowało, przyjęło i podpisało Kartę NZ (bez Polski, która podpisała 16 X 1945). ONZ ma własny emblemat i flagę, posiada zdolność prawną i osobowość prawnomiędzynarodową ; siedziba — Nowy Jork, siedziba europejska — Genewa i Wiedeń; okręg administracyjny stanowiący siedzibę jest nietykalny; przedstawiciele członków ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z przywilejów oraz immunitetów określonych w specjalnej konwencji. Językami oficjalnymi są: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Główne cele ONZ: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie współpracy międzynarodowej w wielu dziedzinach, popieranie przyjaznych stosunków między państwami, harmonizowanie działań państw zmierzających do tych celów. Dla osiągnięcia celów Karta NZ ustanowiła następujące podstawowe zasady: suwerenna równość członków, przestrzeganie zobowiązań międzynarodowych, pokojowe załatwianie sporów, powstrzymanie się od stosowania groźby lub użycia siły, współdziałanie członków w akcjach ONZ (także zbrojnych) mających na celu zachowanie lub przywrócenie pokoju, zapewnienie, aby również państwa nie będące członkami nie naruszały pokoju, nieinterwencja w sprawy wewnętrzne członków. Członkami ONZ mogą być tylko państwa; Karta NZ dzieli ich na pierwotnych (51, w tym Polska) oraz innych, przyjętych do ONZ przez Zgromadzenie Ogólne zgodnie z zaleceniem Rady Bezpieczeństwa; 1994 liczba członków wynosiła 185; 1949–71 miejsce Chin zajmował przedstawiciel Rep. Chiń. (Tajwan), 1971 uznano prawo ChRL do reprezentowania Chin; 1973 przyjęto na członków NRD i RFN. Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa może zawiesić członka w korzystaniu z praw oraz może wykluczyć z szeregów członków państwo, które uporczywie łamie zasady Karty (do tej pory nie było takiego przypadku). Główne organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat; poza tym mogą być tworzone organy pomocnicze.
Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków (każde państwo ma 1 głos); obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, kiedy zachodzi potrzeba — także na nadzwyczajnych i specjalnych; podejmuje uchwały, mające w zasadzie charakter zaleceń; w ważnych sprawach (przewidzianych przepisami) uchwały są podejmowane większością 2/3 głosów, w pozostałych — zwykłą większością, z tym że przy obliczaniu większości nie bierze się pod uwagę państw wstrzymujących się od głosu; na każdej sesji Zgromadzenie powołuje 7 głównych komitetów.
Rada Bezpieczeństwa jest organem, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju, pełni swe funkcje bez przerwy, składa się z 15 członków (do 1965 — z 11); członkami stałymi (5) są mocarstwa: Chiny (1949–71 przedstawiciel Tajwanu), Federacja Ros. (do 1991 ZSRR), Francja, Stany Zjednoczone, W. Brytania; członków niestałych (10) wybiera Zgromadzenie Ogólne (po 5 co roku) na kadencję 2-letnią; uchwały w sprawach proceduralnych zapadają większością 9 głosów jakichkolwiek jej członków, w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym wszystkich stałych członków Rady (zasada jednomyślności mocarstw, która gwarantuje, że ONZ nie może stać się narzędziem jednej tylko grupy państw); do gł. uprawnień Rady należy: doprowadzenie do pokojowego załatwiania sporów, organizowanie akcji zbiorowej (także militarnej) jako środka mającego na celu zapobieżenie naruszeniu pokoju bądź przywrócenie pokoju, gdy został naruszony; uprawnienia w zakresie rejonów strategicznych obszarów powierniczych; uchwały dotyczące głównych uprawnień Rady mają moc wiążącą, nie mają jej uchwały wydawane w formie zaleceń.
Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 członków (do 1965 — 18 , do 1973 — 27) wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; należą do niej sprawy: gospodarcze, społeczne, kulturalne, zagadnienia praw człowieka; podejmuje badania, inicjuje konferencje, przygotowuje projekty konwencji; ustala ogólne wytyczne dla działalności swych organów pomocniczych (5 regionalnych komisji gosp. oraz komisje funkcjonalne, np. Komisja Praw Człowieka) i agencji specjalnych (np. Fundusz NZ Pomocy Dzieciom) oraz nadzoruje ich działalność; koordynuje działalność tzw. organizacji wyspecjalizowanych i zawiera z nimi umowy, zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne; uchwały Rady zapadają zwykłą większością głosów.
Rada Powiernicza składa się z 5 członków (stałych członków Rady Bezpieczeństwa), nadzoruje sprawowanie przez poszczególne państwa administracji na terytoriach powierniczych; wobec uzyskiwania niepodległości przez te terytoria rola Rady jest obecnie znikoma.
Głównym organem sądowym ONZ jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze.
Sekretariat jest głównym organem administracyjnym ONZ; na jego czele stoi Sekretarz Generalny powoływany przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa; jest on odpowiedzialny tylko przed ONZ; może zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która wg niego zagraża pokojowi, składa Zgromadzeniu Ogólnemu roczne sprawozdanie z działalności ONZ, mianuje personel Sekretariatu; Sekretariatowi podlega m.in. Centrum Praw Człowieka ONZ z siedzibą w Genewie. Funkcje Sekretarza pełnili kolejno: T. Lie (1946–53), D. Hammarskjöld (1953–61), U Thant (1961–71), K. Waldheim (1972–81), J. Perez de Cuellar (1982–91), B. Butrus Ghali (1992–96) i K. Annan (od 1997).
Zmiana Karty NZ ma moc wiążącą po uchwaleniu jej przez 2/3 członków Zgromadzenia i ratyfikowaniu przez 2/3 członków ONZ, w tym przez wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.
Personel ONZ (bez organizacji wyspecjalizowanych) liczy ok. 32 tys. osób, w tym ok. 14 tys. zatrudnionych w siedzibie ONZ w Nowym Jorku.
Budżet zwyczajny ONZ wynosi ok. 1,5 mld dol. i pochodzi ze składek państw członkowskich (największa USA, 25% całości składek); kraje członkowskie mają zaległości w płatności składek; skala składek poszczególnych państw jest ustalana co 3 lata i wynosi od 0,01 do 25%.
ONZ odgrywa ważną rolę we współczesnych stosunkach międzynarodowych, często jednak nie potrafiła zapobiec konfliktom zbrojnym zagrażającym pokojowi i stworzyć skutecznie działający system bezpieczeństwa zbiorowego. Interweniowała przeciw siłom komunistycznym podczas kryzysu koreańskiego (1950–53), a także w Kongu (1960–61) w czasie operacji pokojowych 1960–64; dopiero od lat 60. są zawierane układy prowadzące stopniowo do ® rozbrojenia. ONZ stanowi płaszczyznę spotkań państw o różnych ustrojach i ma pewne osiągnięcia w dziedzinie polityki, m.in.: przyczynienie się do powstrzymania działań zbrojnych brytyjsko – francusko - izraelskich przeciwko Egiptowi (1956), pokojowe przekazanie Irianu Zach. Indonezji (1963), akcja sił ONZ na Cyprze (1964), uchwalenie rezolucji 22 XI 1967 w sprawie wycofania wojsk Izraela z terytoriów okupowanych, działalność mająca na celu zapewnienie pokoju na Bliskim Wschodzie i powołanie 1973 Doraźnych Sił Pokojowych ONZ, w skład których wchodzi też Polska ( siły pokojowe ONZ), operacja w Somalii (1993–94). Sukcesy ONZ w dziedzinie pokoju były uzależnione w dużej mierze od zgodnego działania ZSRR i USA. Uchwały Rady Bezpieczeństwa podjęte w następstwie inwazji Iraku na Kuwejt 1990, nakazujące Irakowi wycofanie się z Kuwejtu i upoważniające członków ONZ do użycia siły w tym celu, są pierwszym w historii ONZ przejawem pełnej współpracy polityczno -militarnej obu mocarstw. Dużą rolę odegrała ONZ w procesie dekolonizacji i realizacji prawa narodów do samostanowienia, w dziedzinie ochrony praw człowieka, potępienia dyskryminacji rasowej. ONZ przejawia także aktywność w dziedzinie gosp. oraz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. W ostatnich latach na jedno z czołowych miejsc w działalności ONZ wysuwają się zagadnienia rozwoju międzynarodowej współpracy gosp.; podejmuje działania zmierzające do zmiany dotychczasowego podziału pracy; wyrazem dążenia do utworzenia nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego jest przyjęcie 1974 na XXIX Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Karty Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw. Wzrost liczby nowych państw, zwł. wyzwolonych z różnych form kolonializmu (lata 60.) i przyjęcie ich do ONZ wywołało zasadniczą zmianę układu sił w organizacji — powstała duża grupa państw niezaangażowanych, które w latach 70. zdobyły przejściową dominację w Zgromadzeniu Ogólnym. Demokratyczne przemiany w środkowej i wschodniej Europie pod koniec lat 80. spowodowały kolejną zmianę układu sił w ONZ. — W 2. połowie lat 90. aktywność ONZ w zakresie pokoju i bezpieczeństwa była skierowana zwł. na rozwiązywanie konfliktów wewnętrznych w dotkniętych nimi państwach; gł. obszar działania stanowiła Afryka, a szczególnie region Wielkich Jezior, gdzie napięcia etniczne wraz z kryzysem gosp. doprowadziły do wybuchu licznych konfliktów zbrojnych; ONZ przyczyniała się w pewnym stopniu do poprawy sytuacji w regionie, choć jej reakcje były często spóźnione i niewystarczające. Wspierała też procesy pojednania nar. i działania zapobiegające nawrotowi konfliktów (np. w Liberii, Gwatemali, Haiti, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Gruzji), często we współpracy z organizacjami regionalnymi, jak OJA, WNP, OBWE. W dziedzinie gospodarczej i społecznej stałym celem ONZ jest wspieranie rozwoju państw najbiedniejszych; do podstawowych dokumentów programowych w tym zakresie należy Program dla rozwoju, przyjęty 1997 przez Zgromadzenie Ogólne.
Po zakończeniu „zimnej wojny” powstały warunki polityczne sprzyjające reformowaniu ONZ, krytykowanej za niespójność i opieszałość działań, niską efektywność, przerosty biurokratyczne, marnotrawienie środków finansowych oraz brak koordynacji między jej organami i organizacjami wyspecjalizowanymi. W 1992, na prośbę Rady Bezpieczeństwa, sekretarz generalny przygotował Program dla pokoju (uzupełniony 1995), zawierający propozycje wzmocnienia skuteczności ONZ w zakresie dyplomacji prewencyjnej, przywracania i utrzymania pokoju; niektóre z nich zostały już przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne, np. uprawnienie sekretarza generalnego do wysyłania prewencyjnych misji dyplomatycznych i do rozbudowania zdolności organizacji w zakresie wczesnego ostrzegania; w fazie realizacji są projekty powołania pokojowych sił ONZ pozostających w gotowości do szybkiego użycia w możliwie wczesnej fazie kryzysu; 1994 Zgromadzenie Ogólne rozpoczęło konsultacje na temat reformy Rady Bezpieczeństwa: jej składu, procedury głosowania i stosunków między Radą a Zgromadzeniem; 1997 rozpoczęto reformę administracji w sektorach podlegających bezpośrednio sekr. generalnemu (reorganizacja Sekretariatu, redukcja personelu, tworzenie organów koordynacyjnych). W 1994, po uzyskaniu niepodległości przez ostatnie terytorium powiernicze, Rada Powiernicza zawiesiła działalność.
Od 1997 sekr. generalnym ONZ jest K. Annan; wcześniej funkcję tę sprawowali: 1946–53 T. H. Lie, 1953–61 D. Hammarskjöld, 1961–71 U Thant, 1972–81 K. Waldheim, 1982–91 J. Pérez de Cuéllar, 1992–96 B. Butrus Ghali. Budżet na okres dwuletni 1998–99 wynosi 2 582 mln dol. USA; skala składek poszczególnych państw w okresie 1998–2000: od 0,001 % do 25 %. Do ONZ należy 185 państw (najmłodszym czł. jest Palau, przyjęte 1994), ponadto Nauru, Szwajcaria, Tonga i Watykan uczestniczą w niektórych sferach aktywności ONZ i wnoszą wkład do jej budżetu.
20 XII 1983 Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję zgłoszoną przez Polskę w sprawie budowy środków zaufania w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych; 1972 wybrano przedstawiciela Polski, S. Trepczyńskiego na przewodniczącego XXVII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Przyjaciół ONZ, organizacja społeczna, której zadaniem jest popularyzacja celów i zasad Karty NZ w społeczeństwie oraz mobilizowanie opinii publicznej do popierania idei ONZ; Towarzystwo jest członkiem Światowej Federacji Towarzystw na Rzecz ONZ z siedzibą w Genewie.
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE, dzielą się na 2 odrębne kategorie: organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństwowe), których członkami są państwa i organizacje międzynarodowe pozarządowe, których członkami nie są państwa, lecz związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw; w stosunkach międzynarodowych organizacje międzynarodowe międzyrządowe odgrywają znacznie ważniejszą rolę niż organizacje międzynarodowe pozarządowe. Organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństwowe), trwałe związki państw. tworzone na podstawie umów międzynarodowych (zw. też statutami lub konstytucjami) dla osiągnięcia określonych w nich celów. Organizacje międzynarodowe powstawały od 2 poł. XIX w.; ich liczba stale wzrastała, zwł. po II wojnie światowej. Wśród organizacji międzynarodowych międzyrządowych rozróżnia się: organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym (uniwersalnym), zmierzające do objęcia wszystkich państw (najważniejsza — ONZ), oraz organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, które zrzeszają państwa regionu, części świata, ustroju czy kultury (Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amerykańskich). Z podziałem tym krzyżuje się podział na organizacje międzynarodowe o charakterze ogólnym, których działalność obejmuje różne dziedziny stosunków międzynarodowym, oraz organizacje międzynarodowe o charakterze specjalnym, ograniczające się do określonych dziedzin — należą do nich m.in. tzw. organizacje wyspecjalizowane ONZ, są to organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, działające w różnych dziedzinach, np. gospodarczych, społecznych, kulturalnych, oświatowych, zdrowia publicznego, transportu, związane z ONZ umowami, określającymi zasady ich współpracy z ONZ; Rada Gospodarczo -Społeczna ONZ koordynuje ich działalność. Należą do nich m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Świat. Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy. Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO). Szczególnym rodzajem organizacji międzynarodowych są organizacje o charakterze integracyjnym; mają one znacznie szersze kompetencje w stosunku do państw członkowskich; należą do nich przede wszystkim: Unia Europejska, Europejska Wspólnota Węgla i Stali (CECA), Europejska Wspólnota Energii Atom. (EURATOM). Organizacje międzynarodowe działają poprzez (zwykle trójstopniowe) organy: zgromadzenie, rada, sekretariat (biuro). Organizacje pozarządowe, związki, których członkami są zrzeszenia nar., stowarzyszenia o charakterze pozarządowym oraz osoby fizyczne lub prawne z różnych państw; działalność ich opiera się na statutach, które nie mają charakteru umów międzynarodowych (np. Liga Nar. Organizacji Czerwonego Krzyża, Światowa Federacja Związków Zawodowych, Instytut Prawa Międzynarodowego, Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka); niektóre z nich współpracują ściśle z organizacjami międzynarodowymi międzyrządowymi, mają przy nich tzw. status konsultacyjny.
ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA (ŚOZ), ang. World Health Organization (WHO), wyspecjalizowana agencja ONZ, utworzona 1945, działalność rozpoczęła 1948; siedziba w Genewie; gł. zadania:
1) międzynarodowa unifikacja, kodyfikacja i koordynacja metod leczniczych i zapobiegawczych oraz badań naukowych; informacja o osiągnięciach naukowych i nowych metodach leczniczych;
2) zwalczanie chorób zakaźnych epidemicznych i endemicznych (we współdziałaniu z UNICEF), krzewienie oświaty sanitarnej;
3) podnoszenie poziomu służby zdrowia publicznej (gł. w krajach zacofanych pod względem sanitarnym), zwłaszcza przez pomoc techniczna, fachową, szkoleniową.
Organem naczelnym jest Zgromadzenie Ogólne zbierające się raz w roku, Rada Wykonawcza zbiera się 2 razy w roku, stale działa Sekretariat kierowany przez Dyrektora Generalnego; ŚOZ ma 6 biur regionalnych. Wyniki działalności ŚOZ są ogłaszane w wydawnictwie periodycznym „Official Records of the World Health Organization”, popularyzacja celów, zadań i osiągnięć jest rozpowszechniana przez miesięcznik wydawany w kilku językach (m.in. francuskim „Santé du Monde. Le Magazine de l'Organization Mondiale de la Santé”); ponadto publikuje „Cahiers de Santé Publique” („Public Health Papers”). Polska należy do pierwszych sygnatariuszy konwencji ŚOZ; członkami jest 165 państw (1990).
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (EWG), ang. European Economic Community (EEC), franc. Communauté Économique Européenne (CEE), niem. Europäische Wirtschaftsgemeinschaft (EWG), międzynarodowa organizacja gospodarcza, najważniejsza z 3 europejskich ugrupowań integracyjnych (oprócz Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej), działająca od 1 I 1958; założona na mocy Traktatów Rzymskich z 25 III 1957, podstawy prawne modyfikowane m.in. w Traktacie o fuzji organów 3 Wspólnot (obowiązujący od 1967), Jednolitym Akcie Europejskim (1987) i traktacie z Maastricht (1992), który powołał (od 1 X 1993) Unię Europejską, a w miejsce nazwy EWG wprowadził nazwę Wspólnota Europejska. Członkowie założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN (od 1990 zjednoczone Niemcy), Włochy; 1973 członkami EWG zostały: Dania, Irlandia, W. Brytania, 1981 — Grecja, 1986 — Hiszpania i Portugalia, 1995 członkami Wspólnoty Europejskiej zostały też Austria, Finlandia, Szwecja. Główne cele: harmonijny rozwój gosp. państw członkowskich, stopniowe zbliżanie polityki gosp. państw członkowskich, wzrost stopy życiowej i zacieśnianie stosunków między krajami wspólnoty. Cele te osiągano przez: wyeliminowanie w stosunkach handlowych między członkami ceł i inny opłat oraz ograniczeń ilościowych i innych barier o podobnych skutkach, ustanawianie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej i prowadzenie wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich, znoszenie przeszkód w swobodnym przepływie towarów, osób, kapitału i usług między państwami członkowskimi, wspólna polityka w dziedzinie transportu i rolnictwa, zapewnienie wolnej konkurencji, ujednolicenie ustawodawstwa państw członkowskich. W zewn. stosunkach gosp. EWG występowała jako jednolity podmiot. Na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego, a zwłaszcza Traktatu o Unii Europejskiej., współpraca państw została rozszerzona w wielu dziedzinach, m.in.: 1993 powstał jednolity rynek wewnętrzny (w wyniku zawarcia unii ekonomicznej), a następnie ma powstać unia monetarna. Państwa członkowskie podejmują ścisłą współpracę w wybranych dziedzinach polityki wewnętrznej (pomoc prawna i policyjna, polityka imigracyjna, przyznawanie azylu, walka z zorganizowaną przestępczością i narkomanią). W 1991 EWG i Europejskim Stowarzyszeniu Wolnego Handlu podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Główne organy 3 Wspólnot i Unii Europejskiej: Rada Europejska (szefowie państw i rządów państw członkowskich), Rada Ministrów (ministrowie spraw zagranicznych lub resortowych państw członkowskich), Komisja Europejska (po 1–2 reprezentantów państw), Parlament Europejski (z wyborów powszechnych) i Trybunał Sprawiedliwości, a także: Trybunał Obrachunkowy, Komisja Gospodarczo -Społeczna i Komitet Regionów. Rada Ministrów i Komisja mają prawo do wydawania uchwał wiążących państwa członkowskie, a także prywatne podmioty gospodarcze. Akty prawne Wspólnoty obowiązują bezpośrednio w państwach członkowskich. Parlament jest organem opiniodawczym, Trybunał — sądowym. Siedziba Rady Ministrów i...
zarabiasz