Koncepcja apokatastazy ks. Sergiusza Bułgakowa..pdf

Ks. Jerzy Tofiluk

Koncepcja apokatastazy ks. Sergiusza Bułgakowa.

Ks. Sergiusz Bułgakow (1871-1944) jeden z najwybitniejszych teologów

prawosławnych XX wieku, w swojej wizji wieczności oraz próbie zgłębienia tajemnicy zła,

sformułował śmiałą hipotezę o apokatastazie 1 , i o możliwości zbawienia szatana i Judasza.

Tak sformułowana hipoteza rodzi pytanie o zasadność jego poglądów mających źródło w jego

głębokich przemyśleniach, wielkiej wierze i intuicji. Próba odpowiedzi na to pytanie nie może

obejść się bez przynajmniej pobieżnej znajomości historii koncepcji eschatologicznych.

Historia myśli chrześcijańskiej, w tym również koncepcji eschatologicznych, pozwala na

stwierdzenie, iż Bułgakow nawiązuje do pewnego nurtu myśli chrześcijańskiej, uznającego

za zasadne nauczanie o zbawieniu powszechnym.

Myśl o zbawieniu powszechnym pojawia się już na początku tradycji wschodniego

chrześcijaństwa i powraca ciągle jako nadzieja i modlitwa. Św. Augustyn daje świadectwo, że

w pierwszym okresie chrześcijaństwa, w myśli pierwszych chrześcijan istniało wyobrażenie o

piekle jako zbawczym ustanowieniu 2 . Wierzyli oni, że skazańcom w piekle głoszona będzie

Ewangelia tak, aby również oni mogli się nawrócić. Uzasadnieniem takiego poglądu były

słowa I P.3,19 „w nim też poszedł i zwiastował duchom będącym w więzieniu” 3 . Pierwsze

ślady nauki o apokatastazie znajdujemy w dziełach Klemensa Aleksandryjskiego. Uważał on,

że wszelkie męki i kary piekielne są środkami, mającymi doprowadzić do oczyszczenia i

uzdrowienia. Oczyszczenie stopniowo obejmuje wszystkich ludzi, a następnie szatana, który

jako posiadający wolną wolę nie utracił zdolności do skruchy i poprawy 4 .

1 Apokatastaza oznacza powrót stworzenia do jedności z Bogiem, a w konsekwencji ostateczne zwycięstwo

dobra. Etymologicznie „apokatastasis” pochodzi od czasownika „apokathistemi” który oznacza „przywrócić,

naprawić, odnowić”. W Piśmie Świętym słowo apokatastaza jako rzeczownik występuje tylko raz w Dziejach

Apostolskich, w kazaniu Apostoła Piotra nawołującego do opamiętania „aby nadeszły od Pana czasy ochłody i

aby posłał przeznaczonego dla was Jezusa Chrystusa, którego musi przyjąć niebo aż do czasu odnowienia

wszechrzeczy ( apokatastaseos panton )” (3,20-21). Zwykło się wyróżniać dwojaką apokatastazę: kosmiczno-

materialną i indywidualną. Apokatastaza kosmiczno-materialna odnosi pojęcie odnowienia do świata

materialnego. Apokatastaza indywidualna zakłada odnowienie, uzdrowienie, wyzwolenie i pojednanie z Bogiem

wszystkich istot rozumnych. Zakłada ona zbawienie wszystkich ludzi niezależnie od ich stanu w dniu śmierci.

Zakłada ona również, iż czas doskonalenia się człowieka nie ma granic, a osiągnięcie zbawienia jest możliwe

również po śmierci. Apokatastaza indywidualna postuluje również zbawienie szatana.

2 Zob. Łapiński Aleksander, Nauka o apokatastazie przed potępieniem jej na soborach powszechnych, w:

WPAKP 3-4/1977, s.3-24, tu s. 3

3 Tamże.

4 Zob. Stromata VI,6, przekład Janina Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994; por. Łapiński, art. cyt., s. 4.

Jako pierwszy, ideę apokatastazy, do której powracano i powraca się również dzisiaj,

sformułował Orygenes. Nie sprecyzował on w sposób systematyczny nauki o apokatastazie.

Jednak, mówiąc o niej w wielu miejscach, stworzył pewien ciąg logiczny, na którym opierali

się później wszyscy zwolennicy tego poglądu. Orygenes rozpatruje eschatologię z punktu

widzenia celów absolutnych. Uważa, że koniec stworzenia będzie podobny do początku

stworzenia 5 . Szczęśliwość stanowi cel istnienia i dzięki Chrystusowi oraz Jego zbawczej

mocy może być on osiągnięty. Osiągnięcie zbawienia dokonuje się w procesie wychowania

( paidia ), w którym Chrystus, przekonując i argumentując, doprowadza do dobrowolnej

zmiany decyzji 6 . Jest to proces stopniowy, który może trwać nieskończenie długo. Prowadzi

jednak do ostatecznej pełni, którą jest powrót do jedności z Bogiem 7 . Pogląd o zbawieniu

szatana nie jest u Orygenesa sprecyzowany wyraźnie.

W jego dziełach możemy znaleźć przesłanki, świadczące o możliwości uczestnictwa

złych duchów w końcowej apokatastazie 8 . Sam Orygenes protestował przeciwko

przypisywaniu mu tego poglądu. Wydaje się jednak, że pogląd ten należy do jego systemu

myśli teologicznej. Należy tutaj zaznaczyć, że Orygenes pojmuje swój pogląd w kategoriach

hipotezy, nie roszcząc absolutnie prawa do zdogmatyzowania. W swoim dziele „O zasadach”

zastrzega wyraźnie: „ja też mówię o tym z dużą obawą i ostrożnością, zastanawiam się raczej

i rozmyślam, niż twierdzę cokolwiek na pewno [...] W miarę możliwości będę mówił w

formie hipotezy, a nie stanowczego twierdzenia” 9 .

Recepcję poglądów Orygenesa o apokatastazie możemy znaleźć przede wszystkim u

uczniów szkoły aleksandryjskiej. Zwolennikami apokatastazy, pojmowanej w różny sposób,

byli Dydym Aleksandryjski, Diodor z Tarsu, Teodor z Mopsuestii, św. Grzegorz Teolog,

Ewagriusz z Pontu, Leoncjusz Bizantyjski, św. Izaak Syryjczyk 10 . Elementy nauczania

apokatastazy możemy dostrzec u św. Ambrożego i św. Hieronima. Również św. Maksym

Wyznawca wydaje się być zwolennikiem apokatastazy, jednak otwarcie jej nie głosi. Wzywa

on człowieka do uszanowania w milczeniu tej tajemnicy, gdyż nie jesteśmy zdolni uchwycić

5 Orygenes, O zasadach I,6,1, przekład Stanisław Kalinkowski, PSP XXII

6 Tamże III,5,8

7 Tamże I,6,3; III,1,20

8 Zob. Łapiński, art. cyt., s. 6-9

9 I,1,6

10 Zob. Łapiński, art. cyt. s. 9,20-21; Hryniewicz, Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatologii lęku do

eschatologii nadziei, Warszawa 1990, dz.cyt., s. 41-42; tenże, Apokatastaza. W teologii. w: EK t.I, k. 756;

Malinowskij N, Prawosławnoje Dogmaticzeskoje Bogosłowije, Siergiejew Posad 1909, t.IV, s. 686 przypis 1.

Łapiński do zwolenników apokatastazy zalicza również św. Bazylego Wielkiego dopatrując się w komentarzu

do księgi proroka Izajasza poglądu Orygenesa, że ogień piekielny nie wytraca grzeszników, art. cyt., s. 12.

Hryniewicz zaś uznaje św. Bazylego za najbardziej znanego głosiciela prawdy o piekle w oparciu o komentarz

na Psalmy, Nadzieja zbawienia..., dz. cyt., s. 62 przypis 42. Por. Oksijuk, Eschatołogija sw. Grigorija Nisskaga.

Istoriko-dogmaticzeskoje izsljedowanije, Kijew 1914, s. 230-237, 572.

głębi słów, a poza tym nie jest rzeczą roztropną pokazywanie nieczystym głębi miłosierdzia 11 .

Nauka o powszechnym zbawieniu nie tylko ludzi, ale i szatana, w sposób najbardziej pełny

została przedstawiona przez św. Grzegorza z Nyssy. Nauczanie o apokatastazie i o

przebóstwieniu człowieka u św. Grzegorza jest ściśle powiązana z Wcieleniem, Ofiarą

krzyżową Chrystusa i Zmartwychwstaniem. Odnowienie całego stworzenia powinno nastąpić

na mocy pełni twórczego zamiaru Boskiej Mądrości. Teleologia jest u niego, podobnie jak i u

Orygenesa uzasadnieniem apokatastazy 12 . Cel stworzenia nie zostanie osiągnięty, jeżeli

stworzenie w całej swojej pełni ( pleroma ) nie będzie uczestniczyło w zbawieniu 13 . Św.

Grzegorz pojmował zło jako odrzucenie ustanowionego przez Boga porządku życia. Nie ma

ono podstawy istnienia w ustanowieniu boskim i dlatego będzie przezwyciężone. Zło nie ma

bytu substancjalnego. Może być pojęte tylko w kategoriach nieobecności dobra. Jest jednak

realnie obecne. Jako nie pochodzące od Boga, a więc nie-byt, zostanie zlikwidowane wraz ze

wszystkimi jego skutkami. Nawet pamięć o źle w wyniku apokatastazy zostanie również

przezwyciężona 14 . Św. Grzegorz nauczał również o karze i o mękach wiecznych. Jednak jego

wypowiedzi o powszechnym zbawieniu raczej wykluczają możliwość przypisywania mu

nauki o wiecznym potępieniu 15 . Św. Grzegorz, podobnie jak Orygenes, podkreślał

hipotetyczny charakter swojej nauki o apokatastazie. Są to jego własne rozważania, a nie

obowiązująca prawda wiary. Był „gotów podporządkować się zdaniu tego, kto by znalazł

lepsze rozwiązanie” 16 .

Bardzo ważne znaczenie dla rozwoju idei apokatastazy miały spory wokół orygenizmu

w VI wieku. V Sobór powszechny w 553r., zwołany przez cesarza Justyniana, miał

doprowadzić do złagodzenia sporów chrystologicznych i likwidacji schizmy, która zaistniała

po soborze chalcedońskim. Sobór w 553 r. przyjął anatemy przeciwko Orygenesowi i

Ewagriuszowi z Pontu. Należy przy tym pamiętać, że do takiego stanowiska przyczynił się

orygenizm w interpretacji Ewagriusza, Leoncjusza z Bizancjum i różnych środowisk

11 Evdokimov Paul, Od śmierci do życia. „Novum” 11/1979 s. 60-74, tu s. 70; por. Oksijuk, dz. cyt., s. 574-575

12 Zob. Oksijuk, dz. cyt., s. 522-524

13 Sierikow Gieorgij ks, Uczenije ob apokatastazisie (o wsieobszczem wosstanowlenii) u „otca otcow”

(swjatitiela Grigorija Nisskogo) i u prot. Siergija Bułgakowa, w: M-WR/S/ChD 1971 z. 101-102, s. 25-35, tu s.

26, 32

14 Zob. tamże s. 25; por. Hryniewicz, Nadzieja zbawienia ..., dz. cyt., s. 42, na s.61 przypis 33; Łapiński, art. cyt.,

s. 12-15

15 Oksijuk, dz. cyt., s. 381-389, przedstawia próbę interpretacji tych dwojakich wypowiedzi św. Grzegorza w

oparciu o znaczenie słowa „wieczny”. Argumentów tych używa również o. Sergiusz Bułgakow w swojej

koncepcji. Łapiński, art. cyt., s.24 przypis 41, uważa, że w tych wypowiedziach św. Grzegorza wyraziły się

ezoteryczność i egzoteryczność jego sądów. Nauka o apokatastazie jest wewnętrznym i subiektywnym poglądem

i była ona głoszona tylko w „dziełach o charakterze filozoficznym, bądź pod postacią oddzielnych naukowych

traktatów, zaś wieczność mąk piekielnych ... głosił w kazaniach z ambony”

16 Hryniewicz, Nadzieja zbawienia ..., dz. cyt., s. 35

teologicznych, zwłaszcza palestyńskich. Ci interpretatorzy przenosili hipotezy Orygenesa w

sferę wiedzy i doktryny i bardzo często podawali je za pewniki.

Zwolennicy apokatastazy uważają, że V Sobór powszechny nie badał kwestii

wieczności mąk piekielnych 17 . Cesarz Justynian swoje własne poglądy przedstawił patriarsze

Minasowi w 543 r. Patriarcha, w oparciu o przedstawione formuły Justyniana, opracował

szereg tez przeciwko orygenizmowi, a raczej przeciwko noeorygenizmowi. Tezy te zostały

przyjęte przez papieża Wigiliusza i przez to stały się obowiązujące w Kościele zachodnim.

Definicje cesarza Justyniana o.Sergiusz Bułgakow i P. Evdokimov uważają za jego osobisty

pogląd i przeciwstawiają mu doktrynę św. Grzegorza z Nyssy, która nigdy nie była

potępiona 18 . Potępienia Orygenesa przy równoczesnym braku potępienia św. Grzegorza nie

należy upatrywać tylko w tym, że Grzegorz został kanonizowany jeszcze do III Soboru

powszechnego 19 . W sporze tym, o tym należy też pamiętać, chodziło raczej o

nieporozumienia narosłe wokół poglądów Orygenesa. Sobór konstantynopolski II potępił

neoorygenizm i w opinii większości historyków nie zajmował się poglądami samego

Orygenesa, lecz jego zwolenników.

Większość podręczników teologii dogmatycznej wyraża pogląd, że na Soborze

konstantynopolskim II wraz z innymi poglądami Orygenesa potępiona została również nauka

o apokatastazie. Poglądowi o wieczności mąk piekielnych nadają rangę doktryny 20 . A.

Łapiński, w swojej krótkiej rozprawie o apokatastazie, pisze: „Jednocześnie z potępieniem

nauki o apokatastazie Kościół Chrystusowy podniósł do stopnia dogmatu chrześcijańskiego tj.

do stopnia prawdy bezwzględnej i niewątpliwej, naukę, iż sprzeniewierzający się Bogu

skazani zostaną na wieczną śmierć i potępienie razem z szatanem” 21 . Meyendorf jest zdania,

że „potępienie orygenizmu przez Piąty Sobór (553) implikuje bardzo wyraźnie odrzucenie

nauki o apokatastazie” 22 .

Niezależnie od tego, czy poglądy Orygenesa były osądzone na V Soborze

powszechnym, w świadomości Kościoła pozostają poglądy św. Grzegorza z Nyssy. Idea

apokatastazy w myśli wschodniej powraca stale. Kościół przyjmuje apokatastazę całej natury

17 Zob. Bułgakow, Prawosławije.Oczerki uczenija prawosławnoj Cerkwi, Paris brw., s. 388; tenże, Niewiesta

Agnca. O Bogoczełowieczestwie, czast' III, Pariż 1945, s. 532-533, przypis 3; Evdokimov, Prawosławie,

Warszawa 1986, s. 422; Sierikow, art.cyt., s. 25, przypis 1; por. Hryniewicz, Nadzieja zbawienia..., dz. cyt., s.

41; Jasman Kazimierz, Orygenesa hipoteza apokatastazy, WPAKP 2/1989, s.59-69, tu s. 59-60

18 Bułgakow, Niewiesta Agnca, s. 533; Evdokimov, Prawosławie, dz. cyt., s. 422

19 Sugestię tę można wyczytać u Oksijuka, dz. cyt., s.649, gdzie pisze on: „ale i jak można było go sądzić, jeżeli

on był przez Kościół kanonizowany jeszcze do III Soboru Powszechnego”. Bardziej właściwym wydaje się tu

stwierdzenie, że potępienie Orygenesa dotyczyło jego błędnych nauk, których nie przyjmował św. Grzegorz

20 Malinowskij, dz. cyt., t.IV, s. 685-687, 694-695

21 Łapiński, art. cyt., s. 22

22 Meyendorf, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, tłum. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 47, 284

i pozostawia wierzącym jako sferę modlitwy i nadziei apokatastazę indywidualną. Bardziej

modli się o zbawienie wszystkich, niż wyznaje to zbawienie.

Teksty liturgiczne w sposób bardzo wyraźny kierują nadzieję wierzących ku

miłosierdziu Bożemu, które nie zna granic 23 . Nadzieja na miłosierdzie Boże wypływa z

paschalnej świadomości i wiary w nieograniczoną moc Zmartwychwstałego. W homilii

paschalnej św. Jana Chryzostoma czytamy: „Jeżeli niósł trudy od pierwszej godziny, niech

sprawiedliwą otrzyma należność [...] Jeśli ktoś dołączył się nawet o jedenastej godzinie, niech

wcale nie boi się zwłoki. Albowiem gościnny jest Pan. Przeto przyjmuje ostatniego jak i

pierwszego [...] I nad ostatnim się lituje i pierwszemu wynagradza [...] Wszyscy nasyćcie się

ucztą wiary, wszyscy przyjmijcie bogactwo miłosierdzia [...] Niech nikt nie opłakuje

grzechów, przebaczenie bowiem z grobu zajaśniało. Niech nikt nie lęka się śmierci, wybawiła

nas bowiem śmierć Zbawiciela” 24 .

Kościół modli się za wszystkich, również za tych, którzy nie zdążyli uczynić pokuty.

W sposób bardzo wyraźny zostało to wypowiedziane w kanonie jutrzni Soboty Mięsopustnej:

„Jestem obrazem niewysłowionej Twojej chwały, noszę rany moich grzechów, okaż

miłość twemu stworzeniu, Władco, i oczyść Twoim miłosierdziem [...] czyniąc mnie

ponownie mieszkańcem raju” 25 .

„Tym, którzy umarli nieoczekiwanie od silnego krzyku, szybkiego biegu, uderzenia,

uduszenia i uderzenia kopytem, Panie chwały, zmarłym w wierze daj wieczną ulgę” 26 .

„Tym, którzy umarli od ukąszenia jadowitych, [...] od podeptania przez konie i od

powieszenia się, i powieszenia przez bliźnich, którzy wiarą ci służyli, daj odpoczynek

( upokoj )” 27 .

Wszystkich których stworzyłeś Znający dobro [...] wybaw od wszelkiej męki, Boże

nasz” 28 .

Wyrazem nadziei na odpuszczenie grzechów i wskrzeszenie wszystkich ku życiu jest trzecia

modlitwa czytana podczas nabożeństwa wieczornego w święto Pięćdziesiątnicy.

„Ty, wiecznie istniejący, Panie chwały i Ojca Najwyższego Synu umiłowany [...]

usłysz nas modlących się do Ciebie i daj odpoczynek duszom swoich sług, zmarłych

ojców i braci naszych oraz wszystkich krewnych według ciała i wszystkim zmarłym w

wierze, których teraz wspominamy [...] Który i w to najdoskonalsze i zbawcze święto

23 Zob. Evdokimov, Od śmierci ..., art.cyt., s. 70-72

24 Tłum. Klinger J., O istocie Prawosławia, Warszawa 1983, s.122, 123

25 Triod' postnaja, Moskwa 1992, Jutrznia soboty mięsopustnej, Tropari miertwych, s. 17

26 Tamże, s. 23, na odwr., Jutrznia, pieśń 8 kanonu, troparion 4

27 Tamże s. 24, Jutrznia, 9 pieśń kanonu, troparion 4

28 Tamże s. 19 na odwrocie, Jutrznia, pieśń 5 kanonu, troparion 3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: