11
ROZDZIAŁ PIĄTY
Stanisław Miklaszewski
Sytuacja gospodarczo – społeczna w krajach Trzeciego Świata
Od szeregu lat ekonomiści, socjologowie , politycy i wielu przedstawicieli innych dyscyplin nauk społecznych intryguje odpowiedź na pytanie jakie to czynniki sprawiają ,iż jedne państwa rozwijają się dynamicznie, drugie pogrążają się coraz bardziej w sferze ubóstwa , a jeszcze inne skutecznie przezwyciężają istniejące trudności i poprawiają swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy oraz w rankingach międzynarodowej konkurencyjności ? Jednocześnie nie można przemilczeć faktu, że świat na początku nowego tysiąclecia jest znacznie bardziej zróżnicowany pod względem poziomu rozwoju , a co za tym idzie i życia, będąc bardziej niesprawiedliwy i nieprzyjazny ludziom niż w latach dwudziestych XIX wieku. Posługując się szacunkami A. Maddisona [1] możemy ową tezę udowodnić bez większych trudności : otóż w 1820 roku rozpiętość w poziomie rozwoju między Wielką Brytanią (najbogatszym regionem ) a Afryką ( najbiedniejszym ) wynosił 4: 1, by 178 lat później już 20 : 1 ( tzn. między USA a Afryką ). Ten wzrost nierówności wynikał z faktu , że gospodarka Stanów Zjednoczonych rozwijała się średniorocznie w tempie 1,7 % (PKB per capita ), podczas gdy kraje afrykańskie tylko 0,7 %, azjatyckie ( bez Japonii ) 0,9 %, a Ameryka Łacińska – 1,2 %. Te wydawałoby się niewielkie różnice w tempie wzrostu PKB na jednego mieszkańca doprowadziły w długim okresie do istotnego pogorszenia się relacji na niekorzyść słabszych organizmów. Coraz głośniej się twierdzi ( jednocześnie gromadząc dowody ) [2], że do zapewnienia długotrwałego rozwoju nie wystarczą już same wartości ekonomiczne, co prowadzi do wniosku , iż rozwój gospodarczy jest procesem uwarunkowanym kulturowo. M. Grondona [3] wyodrębnił dwadzieścia czynników kulturowych, które mogą sprzyjać lub spowolniać rozwój ekonomiczny takie jak religia, wiara w jednostkę , imperatyw moralny, wymiary bogactwa, koncepcje sprawiedliwości itp. Przykładowo według autora religie plebejskie propagują wartości przeciwne rozwojowi gospodarczemu, a religie faryzejskie promują, wiara w jednostkę sprzyja rozwojowi, podczas gdy brak zaufania do jednostki wręcz przeciwnie, w kulturach sprzyjających rozwojowi występuje powszechna zgodność praw i norm, natomiast w kulturach nastawionych niezbyt przychylnie do rozwoju funkcjonują obok siebie szczytne idee oraz rzeczywistość „… pełna skrywanej obłudy i powszechnej hipokryzji…” [4] etc. Analiza tych czynników, niewątpliwie niezwykle ciekawa i wielowątkowa , mogłaby rzucić nowe światło na badanie źródeł narastających dysproporcji i nierówności w gospodarce światowej , niestety zbyt daleko wykracza poza wątek główny książki i dlatego ograniczamy się do odnotowania tego rodzaju zależności, zdając sobie sprawę ich znaczenia.
Najbardziej widoczną postacią zróżnicowania rozwojowego między krajami są różne stopnie ubóstwa tzn. ubóstwo skrajne ( absolutne ), ubóstwo umiarkowane i ubóstwo względne [5].
Ubóstwo skrajne to sytuacja , w której gospodarstwo domowe nie jest w stanie zaspokoić potrzeb podstawowych, a chroniczny głód , brak wody, dachu nad głową , opieki zdrowotnej i niemożność kształcenia dzieci to charakterystyczne zjawiska. Ten stopień ubóstwa występuje tylko w krajach rozwijających się , przy czym Bank Światowy dla ustalenia liczby ludności dotkniętej tym ubóstwem posługuje się miernikiem dochodu w wysokości 1 USD dziennie na mieszkańca.
Z kolei pojęcie ubóstwa umiarkowanego odnosi się do warunków życia, w których zaspakajane są podstawowe potrzeby, ale tylko one. Bank Światowy ocenia , że w tym przypadku dochód na osobę dziennie waha się w granicach 1 – 2 USD .
Natomiast warunki charakterystyczne dla ubóstwa względnego to brak dostępu do specjalistycznej opieki zdrowotnej, dóbr kultury, rekreacji i wypoczynku, edukacji na wyższym poziomie ( ponadzawodowym ).
S. Chen i M. Ravallion dokonali na zlecenie Banku Światowego szacunków liczby ludności dotkniętej ubóstwem absolutnym dla lat 1981 – 2001 [6] oceniając ją na 1,1 miliarda w 2001, co było wielkością o 400 milionów niższą w stosunku do roku 1981, tym że 93 % tej ludności (niewiele ponad 1 miliard ) żyła w trzech regionach : w Azji Wschodniej ( spadek odsetka ludzi skrajnie ubogich z 58 % w 1981 roku do 15 % w 2001 ), w Azji Południowej ( także obniżenie się z 52 % do 31 % ) i w Afryce Subsaharyjskiej ( wzrost z 41 % do 45 % ). Należy zaznaczyć, iż wskaźnik ten w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach oscylował wokół 10 % z tendencją do niewielkiego spadku.
Także w przypadku umiarkowanego ubóstwa dominują Azja Wschodnia i Południowa oraz Afryka Subsaharyjska ( 87 % czyli prawie 1,4 miliarda ludności ).Między rokiem 1981 i 2001 udział ludności żyjącej w umiarkowanym ubóstwie wzrósł w Azji Wschodniej z 26 % do 33 % , w Azji Południowej z 38 % do 46 %, podczas gdy w Afryce Subsaharyjskiej spadł z 31 % do 30 % [7]. Bank Światowy również określił kryteria zaliczania danego kraju w ramach regionu przypisanego do jednej z kategorii ubóstwa i tak uznano, że skrajne ubóstwo cechuje państwo, w którym co najmniej 25 % gospodarstw domowych żyje w stanie skrajnego ubóstwa, a umiarkowane ubóstwo cechuje kraj ,w którym co najmniej 25 % ludności żyje w warunkach skrajnego lub umiarkowanego ubóstwa tzn. wydaje nie więcej niż 2 USD
dziennie [8].
Nie należy pominąć także faktu , że najbardziej znany podział krajów świata ze względu na poziom dochodu narodowego brutto ( GNI ) wyróżnia cztery kategorie państw [9] :
- o niskim dochodzie : 52 państwa o dochodzie nie przekraczającym 879 USD ;
- o niskim średnim dochodzie : 55 państw o dochodzie w granicach 880 – 3 499 USD ;
- o górnym średnim dochodzie : 38 państw o dochodzie w granicach 3 500 – 10 725 USD;
-o wysokim dochodzie : 63 państwa o dochodzie przekraczającym 10 726 USD.
Kraje rozwijające są zaliczane do pierwszych trzech kategorii, z tym że przyznanie tak szerokiego przedziału dla tej ostatniej grupy jest wielce dyskusyjne . Wydaje się, że znacznie lepszy był wariant proponowany w latach osiemdziesiątych przewidujący pięć kategorii krajów( np. dla 1988 roku) z względu na kształtowanie się poziomu produktu narodowego brutto ( GNP ) per capita : poniżej 500 USD, od 500 do 1 499 USD, w przedziałach 1 500 – 3 499 USD i 3 500 – 5999 USD oraz powyżej 6 000 USD [10]. Takie postawienie sprawy znacznie by uprościło i ujednoliciło klasyfikację , jeśli by wprowadzono kategorię państw, których dochód waha się obecnie ( tzn. w latach 2005 – 2006 ) w granicach 3 500 – 6 000 USD. Pozwoliło by to wyodrębnić grupę 20 krajów, będąc w stanie ubóstwa względnego znajdują się na drodze rozwoju, który w dającym się przewidzieć czasie pozwoli im wydobyć się z tego „zaklętego kręgu” niedorozwoju. Tym niemniej na 107 państw o niskim i średnim dochodzie aż 45 krajów to państwa Afryki Subsaharyjskiej ( na 48 ) , 11 krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (na 14 ) , wszystkie państwa Wschodniej Azji ( 8 ) i Środkowej ( 8 ) , ale tylko 14 na 31 krajów Ameryki Łacińskiej i basenu morza Karaibskiego. .Zdecydowaną większość stanowią państwa Afryki , dlatego na początku naszych rozważań przyglądnijmy się uważniej gospodarce tego kontynentu.
1. Kraje Afryki
Statystyki międzynarodowe często nie mają odniesienia do kontynentu afrykańskiego jako całości, lecz do dwóch grup krajów tj. do państw Afryki Subsaharyjskiej oraz krajów Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu . Dla celów niniejszego opracowania dokonano obliczeń dla Afryki jako całości [11] . Pięćdziesiąt cztery kraje Afryki ( 48 państw Afryki Saharyjskiej i sześć krajów Afryki Północnej ) reprezentowało w 2004 roku tylko 1,8 % Produktu Krajowego Brutto wytworzonego w gospodarce światowej , podczas gdy ludność tego kontynentu stanowiła 13,8 % ogółu ludności świata . Także dochód narodowy brutto na jednego mieszkańca w wysokości 906 USD znacząco odbiega od średniej światowej – 6329 USD . Inaczej mówiąc Afryka to najbiedniejszy region świata, którego 33 kraje zostały zaliczone do grupy 50 najniżej rozwiniętych państw o przeciętnym dochodzie 521 USD[12]. Nic więc dziwnego, że zagraniczni inwestorzy unikają angażowania swoich kapitałów w gospodarkę afrykańską i od lat bezpośrednie inwestycje zagraniczne w tym regionie oscylują wokół 2- 3 % BIZ na całym świecie ( np. w roku 2002 było 1,8 %, a w latach 2003 i 2004 – 2,8 % ) [13]
Wielkimi problemami Afryki, które zagrażają egzystencji ludności tego kontynentu są dwa zjawiska : katastrofalne rozprzestrzenianie się malarii oraz AIDS. Według pierwszego światowego raportu na temat malarii „ … co 30 sekund malaria zabija jedno dziecko w Afryce Subsaharyjskiej …”, a w 2003 roku w pięciu krajach Afryki ( w Ghanie, Mozambiku, Republice Demokratycznej Konga czyli dawnym Zairze , Ugandzie i Tanzanii ) odnotowano ponad 36 milionów przypadków[14]. Afryka jest także dziesiątkowana przez epidemię AIDS , bowiem według danych ONZ w Afryce Subsaharyjskiej na koniec 2004 roku zapadło na tą chorobę 25,4 mln. dzieci i dorosłych ( 65 % wszystkich przypadków na świecie) , a 2,3 mln. umarło , co stanowiło 74 % ogółu zgonów w wyniku zachorowań na AIDS . Również w statystykach nowych zakażeń dominuje Afryka Subsaharyjska , stanowiąc ponad 63 % zakażeń AIDS na świecie [15]. Zagadnienie zachorowalności na malarię i AIDS jest o tyle istotne, iż te dwie choroby działają wyniszczająco na i tak ubogi potencjał ludzki Afryki, zwłaszcza w stosunku do nielicznych fachowców.
Zachodzi więc pytanie jakie to czynniki sprawiają , że kontynent afrykański pogrąża się w ubóstwie i traci dystans rozwojowy w stosunku do innych regionów świata ? Tradycyjnie wskazywało się na korupcję i bardzo złą jakość rządów. Tymczasem problem jest znacznie bardziej skomplikowany, ponieważ przeprowadzone porównania między krajami Afryki Subsaharyjskiej i Azji Wschodniej nie w pełni potwierdzają ową tezę. Otóż na przykład według Transparency International w 2004 roku kraje afrykańskie mając niższą „postrzeganą korupcję” od Indii, Pakistanu, Indonezji czy Bangladeszu charakteryzowały się kilkukrotnie niższym tempem wzrostu gospodarczego [16]. Spróbujmy więc przypatrzyć się czynnikom zacofania ekonomicznego Afryki nieco bliżej.
Najogólniej rzecz biorąc czynniki wpływające na kondycję gospodarki afrykańskiej można podzielić na dwie wielkie grupy[17] :
- ekonomiczne ,
- pozaekonomiczne.
Do ekonomicznych przyczyn należy zaliczyć [18] :
1. monokulturowy charakter większości gospodarek poszczególnych krajów jako bezpośredni skutek okresu kolonializmu ;
2. brak lub niedostatek rodzimych zasobów rzeczowych i ludzkich czynników produkcji zarówno pod względem ilości jak i jakości ;
3. nietrafny wybór technik wytwarzania ;
4. niski poziom wydajności pracy ;
5. niedorozwój ( brak ) infrastruktury ;
6. błędna polityka makroekonomiczna rządów, zarówno wewnętrzna jak i zewnętrzna ;
7. rabunkowa gospodarka rolna;
8. nadmierna rola zbiurokratyzowanego i skorumpowanego sektora państwowego:
9. niska konkurencyjność produkcji i eksportu ;
10. zacofana struktura gospodarki;
11. niekorzystne długookresowe tendencje kształtowania się cen większości surowców i płodów rolnych na światowych rynkach;
12. wysoce niewystarczające bezpośrednie inwestycje zagraniczne i niekorzystna z punktu widzenia interesów krajów przyjmujących ich struktura :
13. niewielkie gospodarcze wykorzystanie środowiska naturalnego :
14. doraźny charakter pomocy zagranicznej i brak długookresowego programu międzynarodowego rekonstrukcji gospodarczej Afryki ( na wzór gigantycznego planu Marshalla );
15. nietrafność diagnoz i narzucanych programów naprawczych przez międzynarodowe organizacje gospodarcze takie jak MFW czy Bank Światowy.
Wśród czynników pozaekonomicznych winno się wymienić czynniki :
1. historyczne ( grabież majątku narodowego w okresie kolonializmu i neokolonializmu, wyznaczenie nieetnicznych granic, utrwalanie struktur feudalnych i społecznych, długoletnia praktyka sztucznego pobudzania konfliktów międzynarodowych i narodowościowych , skutki rywalizacji mocarstw kolonialnych, wyludnianie znacznych obszarów w wyniku nasilającego się handlu niewolnikami) ;
2. polityczne ( przeniesienie rywalizacji politycznej i militarnej z krajami socjalistycznymi na obszar Afryki, niestabilność rządów , wyniszczające konflikty militarne, swoistego rodzaju eksperymenty w zakresie ustroju politycznego i gospodarczego, wieloletnie funkcjonowanie niedemokratycznych struktur i różnego typu wynaturzonych dyktatur ) ;
3. społeczne ( wyniszczanie się fizyczne i intelektualne ludności jako skutek katastrofalnego poziomu życia, ochrony zdrowia i edukacji , polityka utrwalania nierówności społecznych, utraty tożsamości , głęboki kryzys wartości etycznych, rozpad wspólnot rodzinnych w warunkach braku nowych wzorców zachowań się , konflikty na tle polityki proekologicznej i potrzeb ludności ) ;
4. Naturalne ( pustynie , półpustynie stanowią dużą część powierzchni kontynentu, postępująca erozja gleby, katastrofalne susze , narastające pustynnienie gleby) .
Jest sprawą oczywistą, że w ramach gospodarki afrykańskiej występują duże różnice w poziomie rozwoju i zaawansowania cywilizacyjnego, co obrazuje tablica 1.
Tablica 1
Dysproporcje rozwojowe między poszczególnymi regionami Afryki w 2005 roku
Regiony DNB* Udział w DNB Udział w ludności Długość
per capita Afryki w % Afryki w % życia
w USD w latach
Afryka 8 11 100,0 100,0 51,2
Afryka Środkowa 3 2 0 4,9 12,2 44,7
Afryka Wschodnia 2 8 7 8,4 23,5 49,2
Afryka Północna 1 5 1 4 40,5 21,4 68,2
Afryka Południowa 1 9 0 5 31,2 14,1 42,2
Afryka Zachodnia 4 1 7 15,0 28,8 47,3
* - dochód narodowy brutto
Źródło : Opracowanie własne na podstawie Gender, Poverty and Environmental Indicators on African Countries, ADB Tunisia 2006 ss. 22, 27 , 39 .
Dane powyższe potwierdzają , że Afryka Południowa i Północna znacząco górują nad pozostałymi regionami, lecz z jednej strony jest to wynikiem dominacji RPA na południu kontynentu , z drugiej zaś dwóch krajów naftowych na północy...
bayaye